Powstanie Archiwum Polish Army Veterans Association of America Archiwum Stowarzyszenia Weterano´w Armii Polskiej w Ameryce (Polish Army Veterans Association of America, dalej: SWAP) zwia˛zane jest s´cis´le z funk-cjonowaniem samopomocowej organizacji weteran´skiej o powyz˙szej nazwie, powołanej do z˙ycia w maju 1921 r. w Cleveland, OH, przez byłych z˙ołnierzy Armii Polskiej we Francji, nazywanej popularnie „Armia˛ Błe˛kitna˛”. Stowarzyszenie to, skupiaja˛ce w swoich szeregach byłych z˙ołnierzy z ro´z˙nych oddziało´w wojskowych, miało wielkie zasługi w organizowaniu pomocy dla polskich inwalido´w wojennych i bezrobotnych weterano´w, szczego´lnie w czasie Wielkiego Kryzysu gospodarczego w latach 1929–1932. Organizacja prowadziła ro´wniez˙ szeroka˛, jak na swoje moz˙liwos´ci, prace˛ kulturalno-os´wiatowa˛ w celu podtrzymania polskos´ci ws´ro´d swoich członko´w.
W czasie II wojny s´wiatowej SWAP czynnie wła˛czyło sie˛ w akcje˛ rekrutacji do organizuja˛cego sie˛ Wojska Polskiego w Kanadzie oraz organizowało ro´z˙ne formy pomocy dla z˙ołnierzy polskich walcza˛cych na ro´z˙nych frontach, a takz˙e dla tych, kto´rzy przebywali w obozach jenieckich. Po II wojnie s´wiatowej organizacje˛ zasilili weterani Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie, kto´rzy w miare˛ upływu czasu całkowicie przeje˛li wszystkie funkcje w Stowarzyszeniu.
W celu powie˛kszenia szerego´w organizacyjnych umoz˙liwiono wste˛powanie do SWAP polskim weteranom z Armii Amerykan´skiej oraz Polakom słuz˙a˛cym w Polskich Kompaniach Wartowniczych w okupowanych Niemczech. Uchwała˛ XXV Walnego Zjazdu SWAP, kto´ry sie˛ odbył w 1994 r. w Chicago, Il, w szeregi Stowarzyszenia zacze˛to przyjmowac´ byłych z˙ołnierzy z Ludowego Wojska Polskiego.
Siedziba Zarza˛du SWAP zmieniała sie˛ kilkakrotnie: Cleveland (1921–1925);
Chicago (1925–1929); Detroit (1928–1934); New York City (od 1934 r. do chwili obecnej). Kaz˙dorazowa zmiana siedziby Stowarzyszenia miała wpływ na wielkos´c´
zasobu archiwalnego rozrastaja˛cego sie˛ w miare˛ rozwoju organizacji, przez kto´ra˛
przewine˛ło sie˛ ponad 18 tys. członko´w. SWAP swoim zasie˛giem obejmowało w ro´z˙nych okresach Stany Zjednoczone, Kanade˛, Polske˛, Kube˛ i Meksyk.
W 1986 r. władze SWAP zatrudniły ks. prof. Zygmunta Zielin´skiego z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego do uporza˛dkowania zbioro´w archiwalnych. Podczas swojej szes´ciomiesie˛cznej pracy ks. prof. Zielin´ski zdołał posegregowac´ prawie cały zbio´r akt z okresu mie˛dzywojennego, tj. z lat 1921–1939, i w połowie go opracowac´
przez wydzielenie pewnych grup dokumento´w w osobnych tekach i oznaczenie ich tytułami, jednakz˙e bez wprowadzania sygnatur. W pracy tej pomagał mu przez pewien czas prof. Czesław Bloch, ro´wniez˙ z KUL, kto´ry wste˛pnie posegregował akta z lat II wojny s´wiatowej. Z powodu braku s´rodko´w finansowych prace nad porza˛dkowaniem Archiwum SWAP zostały niestety przerwane.
Wznowienie prac nad porza˛dkowaniem zasobu archiwum nasta˛piło w grudniu 1997 r., kiedy to Zarza˛d S
´
cisły SWAP zaproponował podje˛cie tej pracy autorowi niniejszego artykułu, historykowi (absolwent Wyz˙szej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Go´rze), kto´ry che˛tnie podja˛ł sie˛ tego zadania, tym bardziej z˙e wielokrotnie umoz˙liwiano mu doste˛p do cze˛s´ciowo uporza˛dkowanych akt. Dzie˛ki temu moz˙liwe było opublikowanie kilku artykuło´ w dotycza˛cych dziejo´w SWAP, na łamach„Weterana” — organu prasowego SWAP, „Przegla˛du Polskiego” — dodatku społeczno-kulturalnego do „Nowego Dziennika” ukazuja˛cego sie˛ w Nowym Jorku oraz wychodza˛cego w kraju „Kombatanta”.
Przyste˛puja˛c do porza˛dkowania Archiwum SWAP, zastano juz˙ cze˛s´c´ do-kumento´w z okresu mie˛dzywojennego uporza˛dkowanych przez ks. prof. Zie-lin´skiego. Były to akta ogo´lne Zarza˛du SWAP z lat 1921–1940. Dokumenty te znajdowały sie˛ w metalowych szafkach, w suchym pomieszczeniu. Na podstawie układu akt wyraz´nie dostrzegalny był etap, w kto´rym ks. prof. Zielin´ski przerwał swoja˛ systematyzacje˛ w 1986 r.
Wie˛ksza liczba nie opracowanych akt znajdowała sie˛ w zawilgoconej piwnicy, były to m.in. akta Zarza˛du Gło´wnego i Okre˛go´w SWAP od 1940 r. do kon´ca lat osiemdziesia˛tych oraz niemal całos´c´ dokumentacji Korpusu Pomocniczego Pan´
i Zwia˛zku Przyjacio´ł Weterano´w Armii Polskiej w Ameryce.
Akta przechowywane były w tekturowych pudłach umieszczonych na po´łkach, cze˛s´ciowo w drewnianych kufrach, cze˛s´c´ zas´ spoczywała w tekturowych paczkach bezpos´rednio na betonowej posadzce. Ta ostatnia grupa akt znajdowała sie˛ w złym stanie fizycznym, poniewaz˙ piwnica została swego czasu zalana woda˛.
Po przeniesieniu wszystkich akt do suchego pomieszczenia przysta˛piono do wste˛pnej ich segregacji i opracowania. Ws´ro´d nich odnaleziono paczki, nie otwierane od 1934 r., tj. od czasu przeprowadzki ZG SWAP z Detroit do Nowego Jorku, zawieraja˛ce m.in. niezmiernie ciekawa˛ korespondencje˛ weterano´w z ZG SWAP z lat Wielkiego Kryzysu gospodarczego czy tez˙ korespondencje˛ z Ministerstwem Spraw Wojskowych w Warszawie. Materiały te zostały wła˛czone do akt ogo´lnych ZG SWAP z okresu mie˛dzywojennego. Po skompletowaniu tych akt zostały one
podzielone na grupy tematyczne, dzie˛ki czemu całos´c´ zespołu zyskała na prze-jrzystos´ci.
Prawie całkowicie zachowane zostały tytuły teczek, kto´re nanio´sł prof. Zielin´ski.
Nowe nazwy teczek wprowadzono w przypadkach, co zrozumiałe, gdy miało miejsce wła˛czenie nowych odnalezionych partii dokumento´w. Kon´cowa˛ faza˛ pracy nad zasobem było naniesienie sygnatur na jednostki archiwalne. Całkowicie pionierska˛
praca˛ było porza˛dkowanie akt, kto´re w inwentarzu wyste˛puja˛ w tzw. boxach (pudłach o wymiarach 38x30x25 cm). W trakcie tych prac wyodre˛bniono ro´wniez˙ tzw.
teczke˛ specjalna˛, zawieraja˛ca˛ najcenniejsze dokumenty. Sa˛ to przewaz˙nie listy kierowane do Zarza˛du SWAP od najbardziej znacza˛cych oso´b.
Zawartos´c´ Archiwum
Zasadniczym trzonem zbioro´w archiwalnych Zarza˛du Gło´wnego SWAP sa˛:
kartoteka osobowa członko´w SWAP licza˛ca ponad 18 tys. nazwisk; akta Zarza˛du Gło´wnego od 1921 r. do chwili obecnej; samodzielne archiwa niekto´rych okre˛go´w i placo´wek SWAP; akta Korpusu Pomocniczego Pan´; akta Zwia˛zku Przyjacio´ł Weterano´w Armii Polskiej; akta Stowarzyszenia Lotniko´w Polskich; akta Zrzeszenia Przyjacio´ł Z
˙
ołnierza Polskiego; archiwum fotograficzne.Zaso´b Archiwum SWAP obejmuje lata 1917–1999. Z pocza˛tkiem 2000 r. całos´c´
liczyła około 50 m.b. Do tego czasu w trakcie opracowania zbioru wyodre˛bniono 34 serie w inwentarzu, obejmuja˛ce ła˛cznie 1889 j.a. Na opracowanie czekaja˛ jeszcze akta Korpusu Pomocniczego Pan´, Zwia˛zku Przyjacio´ł Weterano´w Armii Polskiej oraz Zrzeszenia Przyjacio´ł Z
˙
ołnierza Polskiego. Obecny stan prac nad opracowaniem zasobu Archiwum Stowarzyszenia Weterano´w Armii Polskiej w Ameryce jest na tyle zaawansowany, z˙e moz˙liwe juz˙ jest cze˛s´ciowe udoste˛pnianie znajduja˛cych sie˛w nim akt do badan´ historycznych. W trakcie opracowania jest zespo´ł akt Korpusu Pomocniczego Pan´ i akta Zwia˛zku Przyjacio´ł Weterano´w Armii Polskiej.
Inwentarz akt z lat 1921–1996
(Inwentarz odwzorowuje układ akt w pomieszczeniach archiwum. W podanych sygnaturach litery A i B oznaczaja˛ pomieszczenia, w kto´rych przechowywane sa˛ akta)
Pomieszczenie A
Seria I. Demobilizacja i repatriacja hallerczyko´w (sygn. A-I/1–4) Vol. 1. Powro´t hallerczyko´w. 1920–1934.
Vol. 2. Rozliczenia finansowe byłych z˙ołnierzy „Armii Błe˛kitnej”. 1922.
Vol. 3. Bill Schufera. 1928.
Vol. 4. Bill (ustawa-projekt) do Kongresu Stano´w Zjednoczonych dotycza˛ca powrotu hallerczyko´w do USA. 1928–1929.
Seria II. Walne zjazdy SWAP (sygn. A-II/vol. 1–9) Vol. 1. I Walny Zjazd. Cleveland 1921 r.
Vol. 2. II Walny Zjazd. Chicago 1922 r.
Vol. 3. III Walny Zjazd. Detroit 1925 r.
Vol. 4. IV Walny Zjazd. Buffalo 1928 r.
Vol. 5, 6. V Walny Zjazd. Pittsburgh 1931 r.
Vol. 7. VI Walny Zjazd. Newark 1934 r.
Vol. 8. VII Walny Zjazd. Rochester 1937 r.
Vol. 9. Walny Zjazd. Filadelfia 1940 r.
Seria III. Konstytucja i godło SWAP (sygn. A-III/1–2) Vol. 1. Statut.
Vol. 2. Godło.
Vol. 3. Ubezpieczenia biura i urze˛dniko´w SWAP. 1928–1933.
Vol. 4. Dyrektorzy ZG SWAP. 1934–1939.
Seria IV. Zarza˛d SWAP. Korespondencja ogo´lna z lat 1921–1940 (sygn.
A-IV/1–23) Vol. 1–23.
Seria V. Urze˛dy SWAP (sygn. A-V/1–2) Vol. 1. Dyrekcja SWAP.
Vol. 2. Syndyk SWAP.
Seria VI. Oko´lniki, zarza˛dzenia, odezwy Zarza˛du SWAP. 1921–1935 (sygn.
A-VI/1–2) Vol. 1–12.
Seria VII. Posiedzenia Zarza˛du SWAP (sygn. A-VII/1)
Vol. 1. Ksia˛z˙ka protokoło´w Zarza˛du SWAP. Czerwiec 1921 — maj 1925.
Seria VIII. Okre˛gi SWAP. 1921–1940 (sygn. A-VIII/1–34) Korespondencja z jedenastoma okre˛gami SWAP, vol. 1–34.
Seria IX. Zarza˛dy placo´wek SWAP. 1922–1938 (sygn. A-IX/1–4) Vol. 1. 1922, 1925, 1926, 1927.
Vol. 2. 1928, 1929, 1930.
Vol. 3. Spisy adiutanto´w placo´wek. 1934, 1935, 1938.
Vol. 4. Raporty placo´wek z lat 1921–1922.
Seria X. Placo´wki SWAP. Materiały specjalne (sygn. A-X/1–5) Vol. 1. Tworzenie placo´wek. Inicjatywy oddolne.
Vol. 2. Indywidualne pros´by do Zarza˛du Gło´wnego o przyje˛cie do SWAP.
Vol. 3. Placo´wki niezalez˙ne.
Vol. 4. Placo´wka Lotna nr 100. Kalifornia.
Vol. 5. Pro´by organizowania nowych placo´wek. 1930–1934.
Seria XI. Finanse SWAP (sygn. A-XI/1–8)
Vol. 1. Miesie˛czne sprawozdania finansowe ZG SWAP. 1923, 1924, 1925, 1927, 1928.
Vol. 2. Sprawozdania kasowe i maja˛tkowe ZG SWAP. (Sprawozdania roczne i okresowe). 1921–1935.
Vol. 3. Lokata kapitału w tzw. bonach Rza˛du Polskiego. 1924.
Vol. 4. Banki w Ameryce.
Vol. 5. Korespondencja z bankami w Polsce. 1924–1926.
Vol. 6. Depozyty w bankach.
Vol. 7. Lokal SWAP w Detroit.
Vol. 8. Sprawozdania Komisji Rewizyjnej SWAP. 1922–1924.
Seria XII. Umundurowanie członko´w SWAP (sygn. A-XII/1–3) Vol. 1–2. Mundury SWAP. 1923–1928; 1931–1935.
Vol. 3. Umundurowanie, odznaczenia i emblematy. Korespondencja z firma˛
S. Zygadlewicz. 1924–1931.
Seria XIII. „Weteran” — organ prasowy ZG SWAP (sygn. A-XIII/1–30) Vol. 1. Korespondencja redakcji. 1921–1931.
Vol. 2. Korespondencja. Klisze. 1921–1924.
Vol. 3. Korespondencja redakcyjna. 1921–1928.
Vol. 4. Korespondencja ogo´lna. 1927.
Vol. 5. Redakcja. 1928–1934.
Vol. 6. Prasa. Wspo´łpraca redakcji „Weterana” z miesie˛cznikiem „Poland”
wydawanym przez Amerykan´sko-Polska˛ Izbe˛ Handlowa˛ w Nowym Jorku. 1928–1930.
Vol. 7. Korespondencja z „Gdynia-America Line”. 1930–1931.
Vol. 8. Działalnos´c´. Wspo´łpracownicy. 1922–1928.
Vol. 9. Wspo´łpracownicy. Prof. Rudolf Tarczyn´ski.
Vol. 10. Korespondencja autorska i two´rczos´c´ literacka Mieczysława Sichrawy.
1928–1930.
Vol. 11. Materiały redakcyjne. 1928–1931.
Vol. 12. Materiały redakcyjne. 1928.
Vol. 14. Wycinki prasowe o hallerczykach. 1926.
Vol. 15. „Weteran”. Materiały ro´z˙ne. 1921–1926.
Vol. 16. „Weteran”. Materiały ro´z˙ne. 1925–1940.
Vol. 17. Kolportaz˙. Druk. Wydawnictwa. 1922–1935.
Vol. 18. Drukarnie. 1928, 1933.
Vol. 19. Druk „Weterana”. 1929–1934.
Vol. 20. Korespondencja w sprawie ogłoszen´. 1929–1931.
Vol. 21. Kolportaz˙ „Weterana”. Adresy. 1926–1931.
Vol. 22. Prenumeraty. 1928–1934.
Vol. 23, 24. Prenumeraty. 1934–1937.
Vol. 25. Abonamenty. 1934–1937.
Vol. 26. Wysyłki pocztowe. 1928–1933.
Vol. 27. Sprzedaz˙ „Weterana”. 1931–1933.
Vol. 28–30. „Weteran” — ogłoszenia. 1931–1935.
Seria XIV. Prace nad historia˛ Armii Polskiej we Francji (sygn. A-XIV/1–2) Vol. 1–2.Wacław Ga˛siorowski. Historia Armii Polskiej we Francji. Korespon-dencja. 1922–1931.