Decyzje o „ostatecznym losie” narastaja˛cej ilos´ci rozmaitych wspo´łczesnych typo´w akt wytwarzanych w toku działania instytucji publicznych, zwłaszcza administracji pan´stwowej i lokalnych władz samorza˛dowych, od połowy XX w.
pozostaja˛ niemal całkowicie w gestii archiwo´w pan´stwowych lub archiwisto´w.
Ocena i selekcja materiało´w archiwalnych, eliminacja lub niszczenie zbe˛dnych materiało´w oraz nabywanie materiało´w archiwalnych to, zgodnie z odnos´nymi regulacjami prawnymi i organizacyjnymi, zadania niemal we wszystkich krajach powierzone pan´stwowej słuz˙bie archiwalnej lub archiwistom, kto´rzy musza˛ posiadac´
włas´ciwe kwalifikacje do wykonywania tego typu prac. Poza niezbe˛dna˛ wiedza˛, oczekuje sie˛ i wymaga, aby osoby te, dokonuja˛c oceny, wykazywały sie˛ maksymalna˛
doza˛ obiektywizmu, co oznacza, z˙e nie powinny one lub wprost nie mogłyby podlegac´ uwarunkowaniom politycznym, ideologicznym, religijnym czy ekonomicz-nym ani tez˙ kierowac´ sie˛ subiektywekonomicz-nymi kryteriami oceny i osobistymi dos´wiad-czeniami, w sposo´b naturalny wynikaja˛cymi z ich dotychczasowej wiedzy i stanu emocjonalnego. Polityka gromadzenia materiało´w archiwalnych przez archiwa pan´stwowe powinna opierac´ sie˛ na obiektywnych i okres´lonych w profesjonalny sposo´b zasadach oraz kryteriach oceny, jak ro´wniez˙ na zalecanych procedurach selekcji i przekazywania materiało´w do archiwo´w. Instytucje publiczne wytwarzaja˛ce tego typu materiały powinny byc´ wła˛czone w ten proces lub wspo´łuczestniczyc´
w realizacji tych procedur.
Do połowy XX w. archiwista był jedynie „sługa˛ historii”, gdyz˙ zakres jego zadan´ ograniczał sie˛ niemal wyła˛cznie do gromadzenia, klasyfikacji, opisywania i przechowywania materiało´w archiwalnych. Gdy jednak archiwis´ci zacze˛li takz˙e oceniac´ i selekcjonowac´ materiały archiwalne, stali sie˛ w istocie pos´rednimi „two´rcami historii” lub przynajmniej jej moderatorami. Ostateczna decyzja o losie pisanego dziedzictwa kulturowego zgromadzonego przez archiwa lez˙y niemal całkowicie w re˛kach archiwisto´w, pomimo iz˙ w cia˛gu ostatnich trzech dziesie˛cioleci wie˛kszos´c´
słuz˙b archiwalnych wykonuje te zadania w s´cisłej wspo´łpracy z two´rcami materiało´w, niezalez˙nymi ekspertami i potencjalnymi uz˙ytkownikami: naukowcami, badaczami i ogo´łem społeczen´stwa. Co do zasady, eksperckie decyzje archiwisto´w nie powinny byc´ podejmowane zgodnie z kryteriami (nieprofesjonalnymi) podlegaja˛cymi wpływom polityki, ideologii, kos´cioła czy religii, pan´stwa, sytuacji gospodarczej, wojen, kle˛sk i katastrof, korzys´ci osobistych itp. Niestety, przez cały okres od 1945 r. było to praktyka˛ powszechnie stosowana˛ na całym s´wiecie, a sa˛ miejsca, gdzie nadal moz˙emy obserwowac´ to zjawisko, przybieraja˛ce ro´z˙ne formy. Mimo wszystko, decyzje o „byc´
albo nie byc´” materiało´w archiwalnych sa˛ dla archiwisto´w zadaniem niezwykle odpowiedzialnym, wymagaja˛cym najwyz˙szego profesjonalizmu. W wielu krajach jest to zadanie pan´stwowej słuz˙by archiwalnej o priorytetowym znaczeniu.
Sta˛d tez˙, od ponad 50 lat, podejmowanie decyzji w tego typu sprawach nie jest i nie moz˙e juz˙ dłuz˙ej byc´ pozostawione wyła˛cznie „wyczuciu w palcach” archiwisty (Fingerspitzengefühl), ale powinno miec´ silne oparcie w przyje˛tej metodologii oceny, zaleconych metodach i procedurach selekcji i eliminacji materiało´w, a w szczego´lnos´ci na profesjonalnie uzasadnionych i sprawdzonych zasadach i kryteriach oceny. W prakty-ce selekcja materiało´w archiwalnych ma sie˛ odbywac´ przy wykorzystaniu bezpos´rednich narze˛dzi, jak ro´z˙nego rodzaju „pozytywne” zestawienia do celo´w selekcji materiało´w lub
„negatywne” — do eliminowania lub niszczenia zbe˛dnych materiało´w. W ro´z˙nych pan´stwach korzysta sie˛ z rozmaitych modeli oceny i selekcji, chociaz˙ obserwuje sie˛
ogo´lna˛tendencje˛ w kierunku rosna˛cego wykorzystania tzw. metody pozytywnej, czyli bezpos´redniej selekcji materiało´w archiwalnych. Tendencja ta dała sie˛ zauwaz˙yc´ juz˙
w 1992 r. na XII Mie˛dzynarodowej Konferencji Archiwalnej w Montrealu, gdzie Hervé Bastien, w swojej prezentacji zatytułowanej Rozwo´j i zastosowanie kryterio´w oceny1, podkres´lił, iz˙ olbrzymi wzrost ilos´ci materiało´w o charakterze dokumentacyjnym zmusza archiwisto´w „do pos´wie˛cenia mniejszej uwagi temu, co musi zostac´ zniszczone, a wie˛kszej temu, co powinno zostac´ zachowane”. Proces eliminacji coraz wyraz´niej przestaje byc´ kwestia˛„oddzielania ziarna od plew”. Z tego powodu materiały archiwalne powinny byc´ zachowywane na drodze procesu selekcji składaja˛cego sie˛ z dwo´ch etapo´w:
pierwszego, za kto´ry odpowiedzialny jest two´rca materiało´w, oraz drugiego, gdy materiałami zajmuja˛sie˛ archiwa. Konieczne jest przygotowanie kryterio´w i „katalogo´w”
do celo´w selekcji materiało´w archiwalnych, kto´re słuz˙yc´ be˛da˛ archiwistom tak jak
„kierunki, skale i legendy map” słuz˙a˛kartografom do celo´w orientacji. Podkres´lic´ nalez˙y koniecznos´c´ doste˛pnos´ci kryterio´w selekcji w odniesieniu do nowych rodzajo´w materiało´w na nos´nikach magnetycznych lub optycznych, juz˙ od samego pocza˛tku ich wykorzystywania. Te dwie tendencje przewijaja˛ sie˛ od czasu mie˛dzynarodowych konferencji archiwalnych w Waszyngtonie (1976 r.) i w Paryz˙u (1988 r.).
Pomimo zro´z˙nicowanych metodologii, wszyscy da˛z˙ymy do zrealizowania tego samego celu — zachowania materiało´w archiwalnych jako naszego dziedzictwa
1H. Bastien, Entwicklung und Anwendung von Normen bei der Bewertung, XII. Internationaler Archivkongress, Montreal 1992.
kulturowego. We wszystkich krajach znalez´c´ moz˙na wiele rozporza˛dzen´ i publikacji pos´wie˛conych tym zagadnieniom. Zapoznanie sie˛ z nimi wszystkimi nie jest w praktyce moz˙liwe, cze˛s´ciowo z powodu ich olbrzymiej ilos´ci, cze˛s´ciowo z uwagi na bariery je˛zykowe. Od 1956 r. (III Mie˛dzynarodowa Konferencja Archiwalna we Florencji) problemy dotycza˛ce oceny materiało´w archiwalnych cze˛sto były tematem obrad mie˛dzynarodowych konferencji archiwalnych i sesji Mie˛dzynarodowej Rady Archiwo´w, a takz˙e — a moz˙e nawet jeszcze cze˛s´ciej — omawiane były podczas mie˛dzynarodowych spotkan´, konferencji, sympozjo´w i seminario´w archiwalnych.
Na temat tych problemo´w wypowiadało sie˛ wielu archiwisto´w (np. T.R. Schellenberg, V. Caplin, H. Booms, B. Brachman, F. Hull, B. Uhl, A.M. Haritz, M. Cook, F.
Boles, T. Cook, F.G. Ham, B. Stulli, R. Mircˇic´, O. Giler, M. Petrowic´ i wielu in.), grupy eksperto´w (Komitet Grigga w Wielkiej Brytanii, grupa Terry′ego Cooka z Archiwo´w Pan´stwowych Kanady itp.), instytucje i szkoły archiwalne (dawny Federalny Instytut Badawczo-Naukowy Materiało´w Archiwalnych i Archiwistyki w Moskwie, Moskiewski Pan´stwowy Instytut Historyczno-Archiwalny, Szkoła Archiwalna w Marburgu) oraz archiwa (Archiwa Pan´stwowe Kanady, Archiwum Pan´stwowe w Quebec, Archiwum Pan´stwowe w Groningen — Projekt PIVOT, Archiwum Federalne w Koblencji, dawne Centralne Archiwum Pan´stwowe Gospodarki Narodowej w Moskwie itp.), kto´re opracowały wiele ro´z˙nych modeli i zrealizowały wiele obszernych projekto´w dotycza˛cych oceny i selekcji.
W pocza˛tku lat dziewie˛c´dziesia˛tych, podczas moich studio´w podyplomowych nad ocena˛ materiało´w archiwalnych dla potrzeb historii, innych dziedzin nauki oraz kultury, miałem okazje˛ zapoznac´ sie˛ z wie˛kszos´cia˛ istotnych profesjonalnych publikacji wydanych w byłej Jugosławii oraz wielu innych krajach, kto´re dotyczyły problematyki oceny i selekcji materiało´w archiwalnych. Dlatego tez˙ pragne˛ przedstawic´, jako zała˛cznik do niniejszej wypowiedzi, zaproponowany przeze mnie wybo´r prac spos´ro´d naprawde˛ olbrzymiej liczby publikacji na ten temat, zaro´wno z krajo´w zachodnich (Europa Zachodnia i Ameryka Po´łnocna) jak i z byłych pan´stw socjalistycznych, z byłym Zwia˛zkiem Radzieckim na czele2. Lista ta obejmuje prace pos´wie˛cone przede wszystkim problemowi zasad i kryterio´w oceny, zawieraja˛ce konkretne wykazy do potrzeb selekcji materiało´w archiwalnych. Moim zdaniem, cała reszta publikacji, koncentruja˛cych sie˛ gło´wnie na metodologii, metodach i procedurach oceny i selekcji materiało´w w ro´z˙nych krajach, ma mniejsze znaczenie z punktu widzenia omawianych problemo´w. Pragne˛ w tym miejscu podkres´lic´, z˙e rozwo´j archiwistyki w byłym Zwia˛zku Radzieckim, juz˙ w latach pie˛c´dziesia˛tych pozwolił na opracowanie wyja˛tkowo dobrze zaprojektowanej metody oceny (tzw. eksperckiej oceny dokumento´w przekazywanych do archiwo´w pan´stwowych), kto´ra nie jest znana ani uznawana przez archiwisto´w z krajo´w zachodnich, poniewaz˙ publikacje
2Lista istotnych publikacji. Zob. bibliografia na kon´cu artykułu, obejmuja˛ca podstawowe pozycje literatury fachowej pos´wie˛conej zasadom i kryteriom oceny materiało´w archiwalnych, pocza˛wszy od lat dwudziestych XX w.
na ten temat nie były tłumaczone lub tez˙ były a priori odrzucane z uwagi na przekonanie, z˙e nauka radziecka znajdowała sie˛ pod silnym wpływem ideologii i polityki marksistowsko-leninowskiej. Inne kraje socjalistyczne Europy Wschodniej, kto´re po 1945 r. w pełni przyje˛ły radziecka˛ metodologie˛ oceny, a takz˙e, w niekto´rych przypadkach, jeszcze silniej podporza˛dkowały ja˛ ideologii komunistycznej (np.
Niemiecka Republika Demokratyczna) dosłownie wstydza˛ sie˛ dzis´ tego z wyz˙ej wymienionych powodo´w i niepotrzebnie odrzucaja˛ ja˛ w całos´ci, zamiast rozdzielic´
zasady i kryteria zawodowe od kryterio´w politycznych i ideologicznych.
Aby uzasadnic´ pilna˛ potrzebe˛ opracowania metody oceny opartej na zasadach obiektywizmu, na wiedzy i dos´wiadczeniu, pragne˛ przypomniec´ podstawowa˛ mys´l amerykan´skiego archiwisty T.R. Schellenberga, wyraz˙ona˛ juz˙ w 1956 r. w jego pracy pos´wie˛conej ocenie wspo´łczesnych materiało´w pisanych. Teoria i praktyka oceny i selekcji materiało´w nadal oscyluje pomie˛dzy dwoma ekstremami: pomie˛dzy domaganiem sie˛ integralnego lub nawet kompletnego zachowania wszystkich typo´w akt oraz praktyka˛ radykalnej selekcji, kto´ra przy braku profesjonalnych zasad i kryterio´w moz˙e w sposo´b szybki, bezlitosny i nieodpowiedzialny „is´c´ w parze”
z uwarunkowaniami politycznymi, wojskowymi, ekonomicznymi czy tez˙ osobistymi.
Oba ekstrema ostatecznie prowadza˛ do nieprofesjonalnego niszczenia materiało´w, kto´re moga˛ ocalec´ jedynie „przypadkowo”. W ostatnich latach obserwujemy mniejsze wymagania co do całos´ciowego zachowywania dokumento´w tradycyjnych oraz rosna˛ca˛ liczbe˛ zwolenniko´w przechowywania kompletnej dokumentacji nowego typu — na nos´nikach magnetycznych i optycznych. Na pierwszy rzut oka wymagania takie moga˛ wydac´ sie˛ realnymi do spełnienia, z uwagi na niewielka˛ fizyczna˛ obje˛tos´c´
takich dokumento´w oraz istnieja˛ce moz˙liwos´ci techniczne w zakresie ich prze-twarzania, przechowywania i wykorzystywania. Jednak ta grupa zwolenniko´w nowych form przechowywania materiało´w archiwalnych nie zauwaz˙a problemo´w dotycza˛cych ich przechowywania i wykorzystywania, moz˙liwych do zaistnienia w dłuz˙ej perspektywie czasowej, z uwagi na szybki rozwo´j technologii komputerowych.
Z tego powodu, w perspektywie długoterminowej, zachowanie kompletnej tacji nie jest ani moz˙liwe, ani zasadne. Cia˛głe dostosowywanie wszystkich dokumen-to´w zapisanych w wersji elektronicznej do szybko zmieniaja˛cych sie˛ wymagan´
sprze˛towych i nowego oprogramowania jest praktycznie niemoz˙liwe. Z uwagi na obje˛tos´c´ danych i informacji zawartych w komputerowych bazach danych, pomimo zaawansowanych technologii, z czasem staja˛ sie˛ one z´le uporza˛dkowane i trudne do opanowania dla potencjalnych uz˙ytkowniko´w. Konsekwencja˛ tego jest rosna˛ca potrzeba oceny i selekcji nowych typo´w dokumento´w, zgodnie z tymi samymi zasadami i kryteriami, kto´re stosowane sa˛ w odniesieniu do materiało´w tradycyjnych.
Ro´z˙ne be˛da˛ natomiast w tym przypadku sposoby i procedury oceny, selekcji i gromadzenia materiało´w przez archiwa, jak ro´wniez˙ sposo´b ich przechowywania i wykorzystywania.
Z wielu istnieja˛cych definicji i wyjas´nien´ dotycza˛cych uzasadnionej i włas´ciwej obje˛tos´ci materiało´w archiwalnych dla potrzeb administracji pan´stwowej oraz nauki,
moim zdaniem, najbardziej realistyczna jest opinia Schellenberga, maja˛ca juz˙ prawie 40 lat, a mimo to nadal aktualna i ostatnimi laty cze˛sto przytaczana, na temat uzasadnienia potrzeby ograniczania ilos´ci materiało´w: „Ograniczanie olbrzymiej masy materiało´w pisanych do rozsa˛dnego poziomu jest ro´wnie waz˙ne dla administracji pan´stwowej, jak i dla nauki. Administracja pan´stwowa nie jest w stanie zachowywac´
wszystkich wytworzonych materiało´w ze wszystkich obszaro´w swojego działania.
Nie jest tez˙ w stanie zapewnic´ wystarczaja˛cej liczby pomieszczen´ koniecznych do ich przechowywania oraz pracowniko´w zajmuja˛cych sie˛ ich przetwarzaniem. Wia˛z˙a˛ce sie˛ z tym koszty przekraczaja˛ moz˙liwos´ci finansowe nawet najbogatszych krajo´w.
Podobnie i naukowcy nie sa˛ zainteresowani zachowaniem całos´ci materiało´w, gdyz˙
orientacja w olbrzymich ilos´ciach wspo´łczes´nie wyprodukowanych dokumento´w i tak byłaby niemoz˙liwa. Zatem ilos´c´ materiało´w musi byc´ ograniczona, jes´li maja˛
one miec´ istotna˛ wartos´c´ dla badan´ historycznych. Nawet najbardziej zagorzali zwolennicy integralnego zachowania materiało´w do celo´w badan´ historycznych, jak wynika z publikacji Public Records Office, przeje˛ci sa˛ strachem, z˙e przyszły historyk rozpoczynaja˛cy badania dotycza˛ce naszych czaso´ w utonie w morzu dokumento´w. Zainteresowanie nauki wykorzystaniem materiało´w jest cze˛sto odwrotnie proporcjonalne do ilos´ci materiało´w: im wie˛cej istnieje materiało´w na dany temat, tym mniejsze zainteresowanie ich wykorzystaniem”3.
Nalez˙y podkres´lic´, z˙e ogrom wspo´łczesnych materiało´w dokumentacyjnych nie powinien wpływac´ bezpos´rednio na ich ocene˛ w szerokim znaczeniu tego słowa;
dotyczy to, nawet w wie˛kszym stopniu, braku miejsca lub niedostatecznych moz˙liwos´ci finansowych społeczen´stwa lub pan´stwa, aby zapewnic´ pomieszczenia konieczne i włas´ciwe do przechowywania materiało´w! To włas´nie wzrost ilos´ci materiało´w z jednej strony oraz ograniczone moz˙liwos´ci pan´stwa w zakresie zapewnienia koniecznego i włas´ciwego miejsca oraz wyposaz˙enia do potrzeb przechowywania i przetwarzania materiało´w z drugiej sa˛ czynnikami powoduja˛cymi i, pos´rednio, w istotnym stopniu determinuja˛cymi koniecznos´c´ oceny i selekcji. Ocena i selekcja powinny byc´ przede wszystkim podporza˛dkowane potrzebie optymalnego zachowania oryginalnych danych i informacji, kto´re stanowia˛ podstawowa˛ pamie˛c´ i dziedzictwo kulturowe danego kraju, społeczen´stwa, narodu lub nawet jednostki.
Wzrost ilos´ci i ro´z˙norodnos´c´ nowych typo´w wspo´łczesnych materiało´w stawia przed archiwistyka˛ i archiwami niezwykle wymagaja˛ce, profesjonalne zadanie dokonania oceny i selekcji, jako podstawowego warunku profesjonalnego prze-twarzania i wykorzystania materiało´w archiwalnych, jak tez˙ problemy dotycza˛ce ich nalez˙ytej ochrony, w szczego´lnos´ci w odniesieniu do nowych typo´w dokumento´w zapisanych na nos´nikach magnetycznych i optycznych. Uz˙ytkownicy materiało´w archiwalnych do celo´w naukowych, badawczych i innych stoja˛ przed problemem, jak poradzic´ sobie i jak zorientowac´ sie˛ w tego typu materiałach, jak je wykorzystywac´
3T. R. Schellenberg, Die Bewertung modernen Verwaltungsschriftguts, oprac. i wyd. A. Menne-Haritz, Marburg 1990, Veröffentlichungen der Archivschule Marburg, nr 17, s. 25–26.
i kopiowac´ itp., a takz˙e, w jakim stopniu w badaniach historycznych winny byc´ one wykorzystywane jednoczes´nie z innymi ro´wnoległymi (dokumenty, przekazy ustne, gazety) i drugorze˛dnymi z´ro´dłami (literatura).
Analiza archiwo´w w krajach Unii Europejskiej od 1994 r.4, dotycza˛ca prob-lemu oceny i selekcji materiało´w archiwalnych, wykazała, z˙e jest to praktycznie niemoz˙liwe, aby zachowac´ w całos´ci gwałtownie rosna˛ca˛ ilos´c´ dokumento´w, a ponadto zawiera ona ostrzez˙enie, z˙e zniszczenie nawet jednego dokumentu moz˙e spowodowac´ nieodwracalna˛ szkode˛ w odniesieniu do historii danego kraju, regionu czy tez˙ okresu. Z tego tez˙ powodu problem profesjonalnych zasad i kryterio´w oceny materiało´w archiwalnych nabiera coraz wie˛kszej wagi. Wniosek taki, iz˙ nie istnieje z˙adna całkowicie wiarygodna i moz˙liwa do zastosowania metoda oceny, wydaje sie˛ byc´ znacza˛cy. Nie ulega wa˛tpliwos´ci, z˙e konieczna jest wspo´łpraca pomie˛dzy two´rcami materiało´w i archiwami pan´stwowymi. Archiwa pan´stwowe powinny miec´ kontrole˛ nad wste˛pnym etapem selekcji, co znacznie ułatwia selekcje˛ materiało´w w tzw. archiwach przejs´ciowych, znanych w Europie Zachodniej. Konsekwentne stosowanie okres´lonych metod selekcji w ramach jednego kraju jest absolutna˛ koniecznos´cia˛. Poro´wnanie modeli oceny i selekcji, z kto´rych korzystaja˛ kraje Unii, oraz wymiana praktycznych dos´wiadczen´
mogłyby prowadzic´ do udoskonalenia tych metod i, ostatecznie, do stworzenia europejskiego modelu selekcji materiało´w archiwalnych. W modelu przyje˛tym w Unii Europejskiej nacisk połoz˙ony jest gło´wnie na wspieranie wspo´łpracy pomie˛dzy two´rcami akt i archiwami, co jest aktualnie tendencja˛ powszechna˛, a jednoczes´nie absolutna˛ koniecznos´cia˛, jak tez˙ na obrone˛ wymaganej zgody archiwo´w pan´stwowych na eliminacje˛ lub zniszczenie materiało´w nie maja˛cych charakteru materiało´w archiwalnych, po upłynie˛ciu okresu ich obowia˛zkowego przechowywania.
Jasno sformułowane i nowoczesne podejs´cie archiwo´w Chorwacji do problemu oceny i gromadzenia materiało´w archiwalnych przedstawione zostało przez dyrektora archiwo´w pan´stwowych Chorwacji Josipa Kolanovicia na konferencji Chorwackiego Stowarzyszenia Archiwo´w w Bjelovarze w 1994 r.5 Dr Kolanovic´ przeanalizował i starannie rozwaz˙ył globalny, teoretyczny i praktyczny rozwo´j archiwistyki i jej osia˛gnie˛cia w tej dziedzinie. A oto jak podsumował najwaz˙niejsze zadania chorwackiej słuz˙by archiwalnej:
1. Polityka i praktyka gromadzenia materiało´w archiwalnych wytworzonych przez instytucje publiczne powinna opierac´ sie˛ na kryteriach oceny moz˙liwych do zastosowania w odniesieniu do wszystkich tego rodzaju materiało´w. Archiwa powinny przygotowac´ klasyfikacje˛ two´rco´w materiało´w zawieraja˛ca˛ wyjas´nienia dotycza˛ce ich funkcji, działalnos´ci i znaczenia.
4Die Archive in der Europäische Union. Europäische Kommission, Brüssel–Luxemburg 1994, s. XII i 15–18.
5J. Kolanovic´, Vrednovanje arhivskoga gradiva u teoriji i praksi, „Arhivski vjesnik”, r. 38, Zagrzeb 1995, s. 7–22.
2. Gło´wnym zadaniem chorwackiej słuz˙by archiwalnej jest przygotowanie list do potrzeb selekcji materiało´w archiwalnych przeznaczonych do wieczystego przechowywania, wytworzonych na ro´z˙nych szczeblach i w ro´z˙nych obszarach działania.
3. Ocena materiało´w archiwalnych nie moz˙e miec´ miejsca bez stałej wspo´łpracy eksperci — two´rcy materiało´w. Niezbe˛dnym wste˛pnym warunkiem tej wspo´łpracy jest posiadanie przez te osoby wymaganego wykształcenia i profesjonalnych kwalifikacji.
W uzupełnieniu przepiso´w dotycza˛cych archiwo´w i materiało´w archiwalnych oraz opracowanych w profesjonalny sposo´b modeli oceny i selekcji materiało´w, archiwisto´w obowia˛zuje Kodeks etyki archiwalnej, przyje˛ty na XIII Mie˛dzynarodowym Kongresie Archiwalnym w Pekinie w 1996 r., zgodnie z kto´rym musza˛ sie˛ w swojej pracy wykazac´ wiedza˛ i obiektywnos´cia˛. Przepisy Kodeksu stanowia˛:
„1. Zadaniem archiwisto´w jest ochrona integralnos´ci materiało´w archiwalnych, tak aby były one rzetelnym s´wiadkiem przeszłos´ci.
Obiektywnos´c´ i bezstronnos´c´ archiwisto´w jest miara˛ ich wiedzy i dos´wiad-czenia.
Musza˛ oni opierac´ sie˛ wszelkim naciskom zmierzaja˛cym do manipulowania s´wiadectwami z intencja˛ ukrycia lub przeinaczenia fakto´w.
2. Zadaniem archiwisto´w jest ocena, selekcja i zachowanie materiało´w archiwal-nych w ramach ich historycznego, prawnego i administracyjnego kontekstu, zgodnie z zasada˛ proweniencji, kto´ra chroni i odzwierciedla oryginalny układ dokumento´w.
Archiwis´ci powinni działac´ zgodnie z ogo´lnie przyje˛tymi zasadami i praktyka˛.
...Archiwis´ci maja˛ oceniac´ materiały w sposo´b bezstronny, według ich własnego uznania, opartego na znajomos´ci potrzeb administracyjnych ich instytucji lub polityki gromadzenia materiało´w [...]”6.
Wszelki komentarz jest tutaj zbe˛dny. Bardzo interesuja˛ce byłoby jednak przeanalizowanie konkretnych przykłado´w oceny i selekcji materiało´w w tych przypadkach, w kto´rych archiwis´ci nadal pozostaja˛ pod wpływem nacisko´w politycznych, ideologicznych i religijnych.
Profesja archiwisty i rozwo´j archiwistyki doprowadziły do powstania wielu reguł oraz profesjonalnych i moralnych zasad oceny materiało´w archiwalnych, kto´re powinny byc´ przestrzegane przez archiwa na całym s´wiecie, jes´li chcemy zachowac´ nasze dziedzictwo kulturowe w formie z´ro´deł pisanych, gdyz˙ inaczej be˛da˛ one pozostawione bezlitosnemu „kryterium czasu”, kto´ry wolno, lecz nieuchron-nie niszczy wszelkie dokumenty. Archiwis´ci, zgodnieuchron-nie z przepisami obowia˛zuja˛cymi w ich krajach, korzystaja˛ z pełnej profesjonalnej niezalez˙nos´ci w zakresie oceny i gromadzenia materiało´w archiwalnych, ale jednoczes´nie ponosza˛ pełna˛ prawna˛
6Code of Ethics, ICA „Bulletin”, 1997, nr 47, doste˛pny takz˙e w tłumaczeniu na je˛zyk chorwacki i słowen´ski: Eticˇki kodeks arhivista, Zagrzeb 1997, Hrvatski državni arhiv; Kodeks etike, „Arhivi”, t. 20, nr 1–2, Lublana 1997, s. 14–16.
i moralna˛ odpowiedzialnos´c´ za zachowanie z´ro´deł archiwalnych i ich stała˛ doste˛pnos´c´
dla potrzeb historii, nauki i kultury, w najszerszym znaczeniu tego słowa. Okres´laja˛c zakres materiało´w archiwalnych, archiwis´ci w pewien sposo´b wpływaja˛ na historie˛
lub ja˛ tworza˛, gdyz˙ bezpos´rednio decyduja˛ o zachowaniu lub zniszczeniu materiału oraz o losie z´ro´deł pisanych zawieraja˛cych dane i informacje o naszej historii.
Zagadnienie obiektywnos´ci wia˛z˙e sie˛ przede wszystkim z wpływami polityki i ideologii na ocene˛ materiało´w i archiwistyke˛ w ogo´le oraz, w mniejszym stopniu, z subiektywnymi kryteriami przyje˛tymi przez samego archiwiste˛. Obawa przed profesjonalna˛ i moralna˛ odpowiedzialnos´cia˛ znieche˛ca wielu archiwisto´w do tego rodzaju zadan´ lub ma negatywny wpływ na jakos´c´ i liczbe˛ dokonanych ocen. Moim zdaniem, archiwis´ci powinni wyzbyc´ sie˛ poczucia winy odczuwanego w momencie podejmowania decyzji o zniszczeniu zbe˛dnego materiału lub o okresie jego przechowywania dla potrzeb biez˙a˛cej działalnos´ci wytwo´rcy, a skupic´ sie˛ przede wszystkim na profesjonalnej odpowiedzialnos´ci za zachowanie wieczystych mate-riało´w archiwalnych, maja˛c na celu zabezpieczenie optymalnej liczby wszystkich rodzajo´w zapiso´w danych i informacji na temat przeszłos´ci.
Teoria i praktyka oceny materiało´w wspo´łczesnych, tj. wytworzonych po roku 1945, dotyczy zwłaszcza naste˛puja˛cych zagadnien´:
1. Cel oceny, zwia˛zany przede wszystkim z prawna˛ i archiwalna˛ definicja˛ materiału archiwalnego.
2. Metodologia oceny (metoda „pozytywna” uwzgle˛dniaja˛ca bezpos´rednia˛ decyzje˛
o zachowaniu materiału archiwalnego oraz metoda „negatywna” uwzgle˛dniaja˛ca decyzje˛ o zniszczeniu materiału lub okres´lenie okresu jego przechowywania).
3. Metodologia selekcji materiało´w archiwalnych (metoda „pozytywna” uwzgle˛d-niaja˛ca bezpos´rednia˛ selekcje˛ materiału archiwalnego oraz metoda „negatywna”
uwzgle˛dniaja˛ca eliminacje˛ materiału po upływie okresu jego przechowywania lub gdy straci on waz˙nos´c´ dla biez˙a˛cej działalnos´ci jego wytwo´rcy).
4. Formalna procedura oceny, selekcji lub eliminacji materiało´w.
5. Konkretne podstawy i narze˛dzia oceny i selekcji materiało´w archiwalnych, takie jak instrukcje, zasady, reguły, kryteria, wykazy, listy, katalogi, plany gromadzenia zbioro´w w archiwach itp.
Archiwistyka i odpowiednie przepisy musza˛ odnies´c´ sie˛ do podstawowych pytan´
dotycza˛cych oceny i selekcji materiało´w archiwalnych: w jakim celu materiał nalez˙y poddac´ ocenie, jaki materiał nalez˙y poddac´ ocenie, jak oceniac´, selekcjonowac´ lub eliminowac´ materiał, z kto´rych metod korzystac´, jakie procedury stosowac´, gdzie i z kim, kto i kiedy powinien przeprowadzac´ ocene˛, jakie sa˛ obowia˛zki tych oso´b,
dotycza˛cych oceny i selekcji materiało´w archiwalnych: w jakim celu materiał nalez˙y poddac´ ocenie, jaki materiał nalez˙y poddac´ ocenie, jak oceniac´, selekcjonowac´ lub eliminowac´ materiał, z kto´rych metod korzystac´, jakie procedury stosowac´, gdzie i z kim, kto i kiedy powinien przeprowadzac´ ocene˛, jakie sa˛ obowia˛zki tych oso´b,