W niniejszym artykule przedstawiono porównanie sposobów fi nansowania, organizacji, uzbrojenia oraz metod walki stosowanych przez armię angielską i francuską podczas pierwszego etapu Wojny Stuletniej, czyli w latach 1337–1360. Analiza różnic pomiędzy tymi dwoma wojska-mi pozwala zrozuwojska-mieć, co spowodowało, że początek Wojny Stuletniej potoczył się na niekorzyść strony francuskiej. Chociaż wysuwano zwykle przy tej okazji tezy o tym, że błędy Filipa VI i jego dowódców odegrały ogromną rolę, to jednak o zwycięstwach Anglików zdecydowało coś więcej niż tylko kwestie personalne.
Słowa kluczowe
Wojna Stuletnia, genueńscy kusznicy, późne średniowiecze, angielskie i francuskie rycerstwo, piechota angielska, najemnicy francuscy, podatki w Anglii i Francji, kawaleria
W niniejszym artykule przedstawiono porównanie dwóch armii, które stanęły naprzeciwko siebie na polach bitew Wojny Stuletniej. Suma dzielących je różnic była istotnym czynnikiem determinującym wynik konfrontacji. Artykuł dzieli się na dwie części: pierwsza jest omówieniem rozwiązań zastosowanych przez stronę angielską, druga z kolei jest poświęcona stronie francuskiej. Każda z części przed-stawia kolejno zagadnienia dotyczące powstania armii (kwestie fi nansowania wo-jen, rekrutacji), taktyki, uzbrojenia, czy ludzi, którzy walczyli po jednej ze stron konfl iktu. Taki schemat pracy służy jak najlepszemu przedstawieniu wojsk angiel-skich i francuangiel-skich. Czytelnik najpierw zaznajamia się z procesem tworzenia ar-mii, następnie poznaje jej uzbrojenie i sposób działania w wojennych warunkach, by ostatecznie przyjrzeć się żołnierzom i ich dowódcom. W ten sposób powstaje spójny obraz, pozwalający zrozumieć zagadnienie będące tematem artykułu. Au-tor w swoich rozważaniach zdecydował się pominąć kwestie sił morskich, ponie-waż jedyna istotna bitwa morska pod Sluys w 1340 r. nie przełożyła się w kluczowy sposób na losy całej wojny, a sama fl ota także nie wywarła wielkiego wpływu na całokształt działań zbrojnych. To właśnie siły lądowe rozstrzygały o losach Wojny Stuletniej. Autor uznał także za słuszne pominięcie kwestii artylerii, jako że w XIV wieku stała ona na niskim poziomie technologicznym i była bronią bardzo niedo-skonałą, obliczoną raczej na efekt psychologiczny niż na zadawanie strat. Artykuł
Kamil Wiśniewski 66
zawiera natomiast informacje o fi nansowaniu i rekrutacji żołnierzy, ponieważ te (z pozoru poboczne) zagadnienia są niezwykle istotne dla zrozumienia funkcjono-wania obu armii. Dysproporcja objętościowa pomiędzy opisem strony angielskiej i francuskiej wynika z klasyczności rozwiązań stosowanych w armii pierwszych Walezjuszy. Z kolei armia Plantagenetów miała swoje własne, oryginalne i nowa-torskie rozwiązania (wynikające ze struktury społeczeństwa i ubóstwa Królestwa Anglii). Dlatego też, została ona omówiona obszerniej i bardziej szczegółowo.
Strona angielska
Wszyscy wolni mężczyźni w wieku od 16 do 60 lat mogli być zobowiązani do stawienia się na królewskie wezwanie z odpowiednim ekwipunkiem i wyrusze-nia na wojnę. Nie mniej jednak elitą średniowiecznego wojska była ciężkozbrojna jazda, rekrutująca się z rycerstwa. W 1334 r. Edward III (król Anglii z dynastii Plantagenetów, panujący w latach 1327–1377) wysłał ponaglające listy do 56 ma-gnatów, którzy nie odpowiedzieli na wezwanie, ale niewiele mógł zrobić poza tym.
Jedynym sposobem zapewnienia sobie lojalności rycerstwa było płacenie żołdu.
Z czasem ciężką kawalerię rekrutowano przez komisarzy, tak jak piechotę. Ta za-skakująca innowacja nieuchronnie prowokowała reakcje w konserwatywnej czę-ści pierwszego parlamentu. Nie mniej jednak czasami wynajdywano powody, (jak na przykład wojna ze Szkocją w 1345 r. i 1356 r.), dla których zarówno ciężko-zbrojnych jak i łuczników rekrutowano przez komisarzy w hrabstwach. Byli to jednak tak naprawdę lekkozbrojni jeźdźcy, zwani hobelars. Najbardziej efektyw-nym sposobem rekrutacji były kontrakty z koroną. Magnaci obiecywali zapewnić odpowiednią ilość wojska w zamian za umówioną sumę. System ten sięga swymi korzeniami czasów Edwarda I i był powszechnie stosowany podczas wojny stulet-niej. Konieczna jest w tym miejscu mała dygresja na temat ochotników. W społe-czeństwie angielskim widać było wojenny entuzjazm, niegasnący aż do ostatnich lat panowania Edwarda III. W 1339 r. 416 łuczników wolontariuszy (nie zrekruto-wanych przez magnatów lub komisje) walczyło po stronie angielskiej. Siłami napę-dowymi tej woli walki były: chęć dokonania rycerskich czynów oraz wzbogacenia się we Francji1.
Za czasów Edwarda III wielu magnatów było zadłużonych u króla. Służba w wojsku królewskim dawała możliwość wyjścia z długów. Często król nie miał pieniędzy na wypłaty żołdu i zobowiązania ulegały umorzeniu, jak to miało miej-sce w przypadku Waltera Mauny (rycerza dworu angielskiego, jednego z dowód-ców armii angielskiej w trakcie Wojny Stuletniej pochodzącego z Hainault)2. Ist-niały także przypadki służby za własne pieniądze. Przykładem takiego działania
1 M. Prestwich, The Three Edwards. War and state in England 1272–1377, London 2003, s. 58–60, 179. E. Po-tkowski, E. PoE. Po-tkowski, Crécy – Orlean 1346 – 1429, Warszawa 1986, s. 45, o systemach rekrutacyjnych w Anglii za czasów Edwarda III pisał także P. Contamine, Wojna w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 161.
2 M. Prestwich, Plantagenet England 1225–1360, New York 2005, s 280, 313.
67 Armie Anglii i Francji w pierwszej fazie Wojny Stuletniej
byli hrabiowie Warwick i Arundel we wczesnych stadiach Wojny Stuletniej. Koro-na stawała się coraz bardziej zadłużoKoro-na wobec rycerzy3.
Ponad połowa ciężkozbrojnych, którzy popłynęli w 1338 r. do Niderlandów była na liście płac dworu. Dla bitwy pod Sluys liczby te wyglądają podobnie.
W kampanii 1359 r. była to już tylko 1/6, ponieważ istniały spore kontyngenty fi -nansowane przez Czarnego Księcia i księcia Lancaster. Precyzyjne dane są ciężkie do ustalenia, ale najprawdopodobniej najwyższa liczba ciężkozbrojnych obec-nych w armii Edwarda III wynosiła około 4 000 i było to podczas oblężenia Calais w 1346–1347 r. Liczba ta była prawie tak samo wysoka w 1359 r.4.
Wypłaty dla żołnierzy były zwykle niskie (miały zapewnić tylko wyżywienie się), opóźnione i nie wysyłano ich do Francji. Żołnierze nadrabiali to rabunkiem oraz okupami za ludzi i terytorium. Rekordowy okup za króla Jana II Dobrego wyniósł 500 000 funtów. Inne dochody rycerstwa to sprzedaż zamków i miast, za-pewnienie bezpieczeństwa na traktach czy nagrody od króla za „rycerskie czyny”.
Edward III w pełni podzielał rycerski entuzjazm swoich stronników i wykorzysty-wał go w wojnie5.
W czternastowiecznej Anglii, gdy zaistniała nagła konieczność poddani musie-li wypłacić podatki i nie miemusie-li prawa odmowy. Świadczenie to mogło przybrać for-mę pieniężną lub towarową. Za Edwarda III, gdy sięgano po nadzwyczajne podatki powoływano się na potrzebę obrony królestwa6.
W 1332, 1334 i 1336 r. w związku z wojnami szkockimi Edward otrzymał poda-tek piętnastej i dziesiątej części (rocznego) dochodu. Kolejne narzucenie podatku miało miejsce w 1337 r. Wprowadzono podatek piętnastej i dziesiątej części na trzy najbliższe lata. Szacuje się, że od 1334 r. nałożone podatki wyniosły około 38 000 funtów. Kler także wypłacił trzy transze podatku dziesiątej części na trzy lata. Każ-da wynosiła około 15 000 funtów7.
W 1337 r. doszło do umowy między królem, a kupcami. 30 000 worków wełny miało zostać zebrane i sprzedane na kontynencie, a uzyskane pieniądze (jakieś 200 000 funtów) miały być pożyczone królowi. Warto pamiętać, że pożyczanie królowi było dosyć ryzykowne. Za kryzys z lat 1340–1341 zapłacili w pierwszej kolejności włoscy i niderlandzcy pożyczkodawcy Edwarda III. Bank Bardich zo-stał doprowadzony do ruiny przez króla Anglii z powodu notorycznego niewywią-zywania się przezeń ze spłat zaciągniętych długów. Urzędnikom królewskim nie udało się zebrać odpowiedniej ilości wełny, przez co król stawał się coraz bardziej sfrustrowany. Gdy kupcy odmówili udzielenia dodatkowych 276 000 funtów po-życzki, wełna która przypłynęła do Dordrechtu została skonfi skowana przez kró-lewskich urzędników. W 1340 r. została narzucona kolejna „pożyczka” w wysoko-ści 20 000 worków wełny, ale jak się okazało nie było to ciężkie brzemię i wydano
3 M. Prestwich, The Three Edwards…, s. 135.
4 Ibidem, s. 171.
5 Ibidem, s. 179–183.
6 Idem, Plantagenet…, s. 33.
7 Ibidem, s. 269–270.
Kamil Wiśniewski 68
mniej niż 1 000 worków. Źródła mówiące o rekwizycjach pokazują wyraźnie, że łapówkarstwo i wymuszenia cen były powszechne wśród urzędników8.
W latach 1337–1341 król ściągnął ze swoich poddanych w pieniądzu, naturze, i cłach około 665 000 funtów. Było to ogromne obciążenie. Kolejne subsydia usta-nowiono na dwa lata w 1344 i 1346 r. oraz na 3 lata w 1348 i 1352 r. Pojedyncze subsydia także ustanawiano w 1357 i 1359 r. W ten oto sposób podatek piętnastej i dziesiątej części stał się właściwie podatkiem corocznym. W 1344 r. postawiono warunek, że podatek musi być przeznaczony na wojnę w Bretanii lub obronę przed Szkocją. W 1346 r. przedstawiciele parlamentu protestowali, że mimo obietnicy króla ustanowiono komisje rekrutacyjne i podniesiono cło. Co gorsza posunięć tych nie uzgodniono z parlamentem. Mimo to doszło do porozumienia i ustalono w tym samym roku podatek na dwa najbliższe lata w wysokości piętnastej i dzie-siątej części. Zastrzeżono jednak, ze gdyby podpisano pokój podatek za 1347 r.
nie będzie pobrany. Reprezentanci po tym przedstawili listę zażaleń, które powin-ny być zadośćuczynione. Niektóre z nich otrzymały pozytywną odpowiedź. Gdy Edward został zapytany o obowiązek płacenia ceł odparł, że miał zgodę magnatów i kupców na podwyżkę. Uchwalono co trzyletni podatek piętnastej i dziesiątej czę-ści w 1352 r. W latach 1353–1354 przychód z ceł osiągnął zdumiewający poziom 113 400 funtów i w następnym roku wyniósł kolejne 83 000 funtów. Lata 50. były okresem niebywałego wzrostu handlu, a Edward III dzięki temu zyskał fundusze na prowadzenie wojny. W przypadku nakładania subsydiów, podatków piętnastej i dziesiątej części król nie mógł postąpić inaczej, niż negocjować z parlamentem.
Sprawa cel i opłat za wełnę była mniej jasna, ponieważ wystarczyło rozmawiać ze zgromadzeniami kupieckimi jak to miało miejsce na przykład w 1341 i 1342 r.
W 1348 r. Izba Gmin protestowała przeciwko cłom stwierdzając, że „od teraz takie dotacje nie będą miały miejsca, ponieważ jest to po prostu krzywda i ucisk wspól-noty, a nie kupców, którzy kupują wełnę po tańszych cenach.” Inaczej mówiąc kup-cy nie mogli narzucać niskich cen hodowcom. Warto także pamiętać, że w Anglii istniał także podatek tarczowy płacony przez osoby, które nie chciały osobiście brać udziału w wojnie. Pieniądze uzyskane w ten sposób były przeznaczane na opłacenie najemników (od 1215 r. nie mogli nimi być obcokrajowcy)9.
Uzbrojenie angielskiej armii zmieniło się zupełnie od czasów wojen Szkockich.
W 1327 r. typowy angielski żołnierz miał: przestarzałą, podszytą wełną kolczugę, masywny hełm z żelaza lub wzmocnionej skóry i fałdzistą ozdobioną opończę.
Wojna Stuletnia była bodźcem do rozwoju rycerskiego ekwipunku. W latach 20.
zbroja głównie składała się z koszuli kolczej, czasem wzmocnionej płytkami ze stali chroniącymi nogi, barki, mięśnie kapturowe czy też tarcze dekoracyjne chroniące barki. Zbroja płytowa została opracowana szybko w połowie XIV wieku i wkrótce stała się standardowym wyposażeniem razem z ciasną koszulą w miejsce luźnej opończy. Stary typ hełmu został zastąpiony przyłbicą. Rozwój szedł w kierunku
8 Idem, Plantagenet…, s. 270, D. Jones, Plantageneci: waleczni królowie, twórcy Anglii, przeł. Magdalena Karwowska, Kraków 2014, s. 430.
9 M. Prestwich, Plantagenet…, s. 270, 279–280; E. Potkowski, Crécy – Orlean…, s. 45; P. Contamine, Woj-na…, s. 165.
69 Armie Anglii i Francji w pierwszej fazie Wojny Stuletniej
pełniejszej ochrony, większej łatwości ruchu i zmniejszenia wagi. Tarcze również stały się mniejsze i bardziej mobilne10.
Podczas szkockich wojen Edwarda III w angielskiej armii pojawili się konni łucznicy, co sprawiło, że była ona niezwykle mobilna i szybka (a udowodnił to od-wrót księcia Lancastera w 1356 r.). Liczebność konnych łuczników i ciężkozbroj-nych zwykle była podobna. Jedyna wielka armia stworzona przez Edwarda miała na celu zdobycie Calais i składała się z około 32 000 ludzi. Nawet wielka inwazja z 1359 r. liczyła jedynie 12 000 ludzi. Plusem tego było łatwiejsze wyekwipowanie wojsk. Łucznicy mieli swoje umundurowanie (łucznicy hrabiego Arundela nosi-li na przykład czerwono-białe stroje, a łucznicy Czarnego Księcia zielono-białe płaszcze i czapki). Ich podstawowym uzbrojeniem był długi łuk bojowy. W kołcza-nach zwykle znajdowały się 24 strzały długości około 70 cm zakończone żelaznym grotem. W XIV w. strzała wystrzelona z długiego łuku przebijała pancerz rycerski z odległości około 50 m, człowieka mogła zabić z odległości około 150 m. Łuczni-cy wbijali strzały w ziemie przed sobą, a szybkostrzelność ich broni sięgała 10–12 strzał na minutę. Każdy z łuczników dysponował bronią do walki wręcz. Mógł to być miecz, włócznia, halabarda, topór lub młot bojowy. W 1341 r. rząd nakazał zbiórkę 7700 łuków i 130 000 snopów strzał. Londyńską Tower przekształcono w wielki arsenał. W 1356 r. szambelan Chester został poinformowany, że w kraju nie ma ani jednej strzały, ponieważ król zabrał wszystkie na własny użytek. Z kolei Czarny Książę rozkazał aresztować rzemieślników trudniących się wyrobem strzał w Cheshire i zmusił ich do pracy dla siebie. Wielu łuczników było rekrutowanych przez magnatów jako część pocztu co prowadziło do zapewnienia lepszych żołnie-rzy niż ci pochodzący z rekrutacji komisji. W 1356 r. komisarze w hrabstwie Ru-tland (w środkowej Anglii) znaleźli 3 poborowych, przy czym jeden nie był zdolny do walki na skutek odniesionych ran podczas służby u Czarnego Księcia, a dwóch pozostałych nie miało swojego uzbrojenia. Klęska poboru była spowodowana tym, że hrabia Warwick i inni magnaci zabrali ze sobą wszystkich mężczyzn zdolnych do walki. Wydano co najmniej 1800 uniewinnień dla przestępców w zamian za służbę pod obleganym Calais11.
Łuczników organizowano w oddziały 20- lub 100-osobowe z kapelanem, tłu-maczem, chorążym, wołaczem i doktorem dla każdego 100 osobowego oddzia-łu. Chociaż niektórzy zdezerterowali przed lądowaniem we Francji, to ucieczki nie stanowiły problemu tak jak to było w przeszłości, ponieważ Kanał Angielski skutecznie odstraszał potencjalnych dezerterów. Sukcesy angielskich łuczników w bitwach sugerują, że musieli być bardzo dobrze wytrenowanymi, chociaż, co ciekawe nie istnieje żaden przekaz o formalnym treningu i zapewne umiejętności zdobywali indywidualnie. Wielokrotnie już wspominane wojny Szkockie sprawiły, że żołnierze króla Anglii mieli niezwykle cenną przewagę nad swoimi francuskimi przeciwnikami – doświadczenie w prawdziwym boju na śmierć i życie12.
10 M. Prestwich, The Three Edwards…, s. 171–172; Ch. Allmand, Wojna stuletnia. Konflikt i społeczeństwo, przeł. Tomasz Tesznar, Kraków 2012, s. 91.
11 M. Prestwich, The Three Edwards…, s. 172; E. Potkowski, Crécy – Orlean…, s. 45–46; Ch. Allmand, Wojna stuletnia…, s. 87; D. Jones, Plantageneci…, s. 430.
12 M. Prestwich, The Three Edwards…, s. 173.
Kamil Wiśniewski 70
Edward III w odróżnieniu od swoich poprzedników przykładał niezwykłą wagę do planowania kampanii. Edward I w 1296 r. nakazał rekrutację 60 000 żołnierzy, podczas gdy za Edwarda III w początkach lat 40. (w związku z wyprawą do Bre-tanii) powstał szczegółowy wykaz podający, ile wojska może wystawić dwór i ma-gnaci. Inny dokument mówiący o wymaganiach aprowizacyjnych zawierał adno-tację tej treści „pamiętaj by pomówić z królem, czy życzy sobie by wszystkie statki zostały zebrane w Portsmouth, a jeśli nie to w jakim innym porcie”. Król zadecydo-wał o zebraniu wszystkich statków w Portsmouth. Królewski nadzór nad przygo-towaniami do inwazji jest wręcz imponujący. Anglicy mieli w swoim wyposażeniu nie tylko rynsztunek bojowy, ale także wszystko to, co miało im pomóc przetrwać w kraju wroga jak na przykład: kuchenki, ręczne młynki, sierpy, a nawet skórzane łodzie rybackie. Rządy Edwarda III nigdy nie borykały się z problemem masowe-go zapotrzebowania na żywność tak jak to było na przykład w latach 1294–1298 co pozwoliło odejść od niepopularnej, dotychczasowej metody prowiantowania przez szeryfów i ich urzędników na rzecz kontraktów z kupcami. Warto pamiętać, ze armie walczące w wojnie stuletniej nie były tak liczne jak te z wcześniejszych konfl iktów13.
Taktyka Anglików została wypracowana w wojnach ze Szkotami. Armia zwykle była podzielona na trzy bataliony spieszonych ciężkozbrojnych z łucznikami na fl ankach ustawionymi pod kątem, tak by mogli łatwo ostrzeliwać wroga nadcią-gającego z różnych kierunków. Łucznicy ustawiali się en herse, czyli w trójkątnej formacji14.
Tworzono grupy trzech osób (dwóch ciężkozbrojnych i jeden sługa) do jed-nej lancy. Ciężkozbrojni trzymali lance i rozbijali otwierający szturm, a następnie walczyli wręcz stojąc do siebie plecami dla wzajemnej ochrony. Sługa (ang. valet) odpowiadał za konie i obozowisko na tyłach, czasem wzywano ich do walki lub pościgów. Taktyka ta była defensywna. Zakładała wkroczenie wroga w zasięg łucz-ników, a następnie jego samobójczą szarżę na ciężkozbrojne spieszone rycerstwo.
Należało tak kierować przebiegiem walki, aby przeciwnik został zmuszony do wej-ścia w pole rażenia łuków. Francuzi jednak do końca panowania Edwarda III da-wali się wciągać w walkę na terenie uprzednio wybranym i przygotowanym przez Anglików. Mediewista, Christopher Allmand kładzie duży nacisk na rolę współ-pracy łuczników i rycerstwa. Stwierdza, że było to jedno z największych osiągnięć XIV stulecia w dziedzinie taktyki15.
Angielską taktykę próbowali skopiować Francuzi, ale brakowało im doświad-czenia. Między innymi w 1352 pod Mauron w Bretanii francuscy ciężkozbrojni zostali spieszeni. Angielska armia nie zawsze była niepokonana. W 1359 r. pod
13 Ibidem, s. 174–175.
14 Ibidem, s. 176–177.
15 Idem, The Three Edwards…, s. 177; E. Potkowski, Crécy – Orlean…, s. 47; Ch. Allmand, Wojna stuletnia...., s. 85–86; R. Barber, Od wojownika do rycerza. Status, turnieje, rycerstwo na polu bitwy, przeł. Józef Kozłowski, Warszawa 2014, s 251, por. R. Barber, Rycerze i rycerskość, przeł. Józef Kozłowski, Warszawa 2000, s. 251. Dwie ostatnie książki są tłumaczeniem pracy pod tytułem The Knight and Chivalry. W związku z tym autor zdecydował się pomijać w dalszych przypisach jedną pozycję, ponieważ te same informacje można znaleźć dokładnie na tych samych stronach w obydwu publikacjach.
71 Armie Anglii i Francji w pierwszej fazie Wojny Stuletniej
Nogent-sur-Seine atak francuskiej piechoty rozbił łuczników, a konne rycerstwo dokończyło dzieła. Nie mniej jednak widać wyraźną przewagę angielskich wojsk nad Francuzami w bitwach aż do 1360 r. nawet, gdy walczyli w starym rycerskim stylu, konno, jak na przykład pod Auberoche16.
Od Szkotów zapożyczono nie tylko styl walki na polu bitwy, ale również samą ideę najazdów wyniszczających, będących tak ważnym elementem wojny totalnej (czyli takiej, która dotyka wszystkich ludzi bez względu na ich przynależność sta-nową i status społeczny). Przed rajdem Czarnego Księcia z 1355 r. Anglicy ro-bili najazdy tylko po to, by wyniszczyć kraj i zdyskredytować rządzącą dynastię w oczach poddanych. Król starał się hamować swoich żołnierzy, szczególnie w Normandii w 1346, gdyż chciał zyskać wsparcie lokalnej ludności, ale jego ludzie okradli i spalili Carentan wbrew jego rozkazom. Czarny Książę podczas swojej kampanii w 1355 r. podobnie jak Edward III nie był w stanie powstrzymać swo-ich ludzi od grabieży własności kościelnej. W 1360 r. w Burgundii miały miejsce sprzeciwy wobec rozkazów zabraniających grabieży, a kobiety oraz dzieci i tak nie zostały oszczędzane. Wojsko angielskie było posłuszne w bitwie, ale dzikie i nie-okiełznane w marszu17.
Najwyższe rangi wojskowe należały się arystokracji. Niektórzy nominowani przez króla jak William, hrabia Northampton zawdzięczali stanowisko bardziej swym umiejętnościom niż urodzeniu i byli dobrymi dowódcami. Inny przykład dobrego ofi cera, a przy okazji dyplomaty to Henryk z Grosmont. Edward III miał to szczęście, że nie musiał rozpatrywać roszczeń dowódców, którzy stracili jego zaufanie i jednocześnie rościli sobie prawo do dziedziczenia funkcji wojskowych.
Za czasów wojen szkockich Edwarda III dziedziczenie godności wojskowych było nadal ważne. Pod Halidon Hill pierwszym oddziałem dowodzili Tomasz z Bro-therton i Edward Bohun, który reprezentował swojego brata konstabla. W cza-sie pierwszej fazy wojny stuletniej Edward III mianował kolejnych marszałków i konstabli, podczas gdy francuscy dowódcy zawdzięczali swoje posady urodzeniu.
Skutkowało to dużo wyższym poziomem umiejętności, jaki posiadali angielscy dowódcy w porównaniu z francuskimi dowódcami. Czasem podnosi się kwestię powstania regularnych żołnierzy w opozycji do arystokracji podczas Wojny Stu-letniej. Należy jednak pamiętać, że nawet, jeśli król mianował kogoś spoza ary-stokratycznych sfer dowódcą (przykładami mogą być Walter Bantley czy Robert Knollys) to zwykle nie otrzymywali oni najwyższych stanowisk. Edward III nie był też pierwszym, który nominował dowódców z prostego rycerstwa. Ich celem było jak najszybsze i największe wzbogacenie się, by móc utrzymać stanowisko, a poza tym niskie pochodzenie nie dawało gwarancji wysokich umiejętności18.
Podsumowując król Anglii mógł wysłać do Francji dobrze zorganizowaną, wysoce mobilną i niezwykle doświadczoną armię pod rozkazami zdolnych do-wódców. Technika spieszonych ciężkozbrojnych wspieranych przez łuczników
16 M. Prestwich, The Three Edwards…, s. 177.
17 Ibidem, s. 178–179; D. Jones, Plantageneci… s. 430; R. Barber, Rycerze…, s. 257.
18 Idem, The Three Edwards…, s. 169–170; idem, Plantagenet…, s. 337.
Kamil Wiśniewski 72
okazała się niezwykle efektywna. Angielskie wojsko było zmotywowane do walki.
Armia Edwarda III stała się najgroźniejszą i najniebezpieczniejszą siłą w Europie19.
Strona francuska
W czternastowiecznej Francji istniał podatek podymny. W 1328 r., wkrótce po
W czternastowiecznej Francji istniał podatek podymny. W 1328 r., wkrótce po