Ujęcia wody ze względu na źródło, z którego pobierana jest woda, można podzielić na ujęcia wód podziemnych i ujęcia wód powierzchniowych. Strefy ochronne ujęć wody ustanawiane są w celu zapewnienia odpowiedniej jakości wody ujmowanej do zaopatrzenia ludności przeznaczonej do spożycia oraz zaopatrzenia zakładów wymagających wody wysokiej jakości (branża spożywcza, farmaceutyczna), a także ze względu na ochronę zasobów (Depczyński i Szamowski, 1997). Przepisy prawa polskiego, już w połowie lat 60−tych XX wieku, wprowadziły możliwość ustanowienia stref ochronnych ujęć wody.
Najistotniejsze uwarunkowania prawne regulujące problematykę ochrony wód w Polsce zawarte są w Ustawie z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2010 r., Nr 182, poz. 1228, z późn. zm.), w której w „Dziale II Ochrona wód” określono zasady postępowania z różnymi rodzajami ścieków, zakazy i ograniczenia w zakresie korzystania z wód oraz instrumenty prawne, za pomocą, których chroni się jakość zasobów wodnych.
Ochronę zasobów wodnych z punktu widzenia aspektów, jakie podlegają ochronie można podzielić na ochronę ilościową i jakościową. Ilościowa ochrona wód polega na racjonalnej eksploatacji wody z zasobu naturalnego. Oznacza to, że powinna być zachowana równowaga hydrodynamiczna między ilością wody czerpanej a zasilaniem zasobu. Wymaga ona poznania wielkości zasobów wód w poszczególnych regionach kraju, ustalenia rejonów deficytowych, rejestrowania poboru wód podziemnych i powierzchniowych, w szczególności, jeżeli odbywa się on na skalę wykraczającą poza zwykłe korzystanie z wód. Jakościowa ochrona wód polega na zabezpieczeniu ich przed emisją różnego rodzaju substancji (organicznych, biogennych, metali ciężkich, ropopochodnych) pochodzących ze źródeł punktowych (np. wylot kolektora ściekowego) i obszarowych (pola uprawne, tereny zurbanizowane itp.).
Zgodnie z ustawą prawo wodne w celu zapewnienia odpowiedniej jakości wody ujmowanej na cele wodociągowe, oraz z uwagi na ochronę zasobów wodnych mogą być ustanawiane strefy ochronne ujęć wody oraz obszary ochronne zbiorników wód śródlądowych (UPW, 2001).
Strefa ochronna ujęcia i źródła wody jest to obszar poddawany zakazom i ograniczeniom w użytkowaniu gruntów i korzystaniu z wody obejmujący ujęcie wody,
zbiornik wody stanowiący źródło wody dla jej poboru oraz tereny przyległe do ujęcia i zbiornika wody.
Przy określaniu zasięgu i granic terenów strefy ochronnej dla podziemnych ujęć i źródeł wody należy uwzględnić dane hydrogeologiczne takie jak: budowę geologiczną terenu, głębokość zalegania utworów wodonośnych, głębokość zalegania źródła wody i jej wahania, kierunki i prędkości przepływu w utworach wodonośnych, zasoby eksploatacyjne wody, cechy fizyczne, chemiczne i bakteriologiczne wody oraz wielkość i zasięg depresji. Przy określaniu zasięgu i granic strefy ochronnej dla powierzchniowych ujęć i źródeł wody należy uwzględniać rodzaj powierzchniowego źródła wody, kształt, rozmiary i charakter zlewni, dane dotyczące spływu podziemnego i powierzchniowego oraz stanów wody i ich wahań, cechy fizyczne, chemiczne, bakteriologiczne i hydrobiologiczne wody oraz źródła zanieczyszczenia wody.
Wyróżnia się strefy ochrony bezpośredniej i pośredniej. Tereny ochrony bezpośredniej obejmują część zbiornika wody w miejscu poboru wody, obiekty i urządzenia związane bezpośrednio z poborem wody, część terenu przylegającego do tych obiektów i urządzeń. Na terenie strefy może być dozwolone użytkowanie gruntów tylko do celów związanych z eksploatacją urządzeń do ujmowania wody. Zasięg strefy na potrzeby ujęć wód podziemnych należy określić tak, aby budowle i urządzenia związane z poborem wody były otoczone terenem o szerokości od 8 do 20 m w zależności od rodzaju ujęcia wody (naturalne, bądź studnia). Zasięg strefy dla ujęć wód powierzchniowych należy określić tak, aby budowle i urządzenia związane z poborem wody były otoczone terenem o szerokości 15 − 25 m.
Tereny ochrony pośredniej mogą być objęte ograniczeniami w użytkowaniu gruntów i korzystaniu z wód, jeżeli użytkowanie to mogłoby spowodować pogorszenie jakości tych wód, warunków zdrowotnych lub wydajności ujęcia i źródła wody. Ograniczenia te mogą dotyczyć między innymi lokalizacji zbiorników i rurociągów do magazynowania lub transportu materiałów i olejów łatwo palnych. Zasięg terenu ochrony pośredniej dla wód podziemnych wynosi od 20 do 100 m, w zależności od rodzaju studni. Zasięg terenu ochrony pośredniej na potrzeby ujęć wód powierzchniowych ustala się zależnie od charakterystyki hydrologicznej źródła wody, zdolności wody do samooczyszczania się, kształtu i wielkości terenu ochrony bezpośredniej, ukształtowania i zagospodarowania terenu otaczającego ujęcie wody.
Zgodnie z prawem geologicznym i górniczym oraz rozporządzeniem Rady Ministrów podziemnych składowisk dwutlenku węgla, podziemnych składowisk
odpadów niebezpiecznych oraz podziemnych składowisk odpadów innych niż niebezpieczne i obojętne nie lokalizuje się na obszarach stref ochronnych ujęć wody i na obszarach ochronnych zbiorników wód śródlądowych, w tym głównych zbiorników wód podziemnych (UPGiG, 2011; RMŚ, 2014).
Obszary chronione w Polsce
Ochrona przyrody, zgodnie z art. 2 ustawy o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r., polega na zachowaniu, zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody (UOP, 2004).
W Polsce formami ochrony przyrody określonymi w ustawie o ochronie przyrody są: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo−krajobrazowe oraz ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów (UOP, 2004). Obszary chronione zajmują w Polsce 32,5% powierzchni kraju (Ochrona środowiska, 2015). W wymienionych formach ochrony przyrody obowiązują zróżnicowane środki ochrony. W obrębie obszarowych form ochrony przyrody (parków narodowych, krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu, rezerwatów) mogą występować ograniczenia w eksploatacji złóż lub podziemnego składowania odpadów i dwutlenku węgla oraz bezzbiornikowego magazynowania substancji zależne od typu obszaru (Uliasz-Misiak i Winid, 2012).
Najwyższą formą ochrony przyrody w Polsce są parki narodowe, w ich obrębie ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe. Na terenach parków prawnie ograniczona jest możliwość prowadzenia działalności gospodarczej, osiedlania się oraz innej ingerencji człowieka. Na obszarze Polski ustanowiono 23 parki narodowe, zajmują one powierzchnię 314,6 tys. ha, stanowi to niecały 1% powierzchni ogólnej kraju. Podobne ograniczenia, jak w parkach narodowych, obowiązują w rezerwatach przyrody, których na obszarze naszego kraju zlokalizowanych jest 1481. Zajmują one powierzchnię 166 tys. ha, stanowi to nieco ponad 0,5% powierzchni ogólnej kraju (Ochrona Środowiska, 2015). Formami ochrony, gdzie istnieją mniej restrykcyjne przepisy dotyczące prowadzenia działalności gospodarczej są parki krajobrazowe. W obszarach tych zezwala się na gospodarcze wykorzystanie gruntów rolnych, leśnych oraz nieruchomości. Zabrania się jednak realizacji przedsięwzięć mogących znacząco wpływać na środowisko. W Polsce jest 122 parków krajobrazowych i zajmują one powierzchnię 2526 tys. ha, stanowi to nieco ponad 8% powierzchni ogólnej kraju.
Najmniej restrykcyjne przepisy obowiązują w obszarach chronionego krajobrazu, które są przeznaczone głównie na rekreację, działalność gospodarcza w nich podlega tylko niewielkim ograniczeniom. W Polsce istnieją 385 obszary chronionego krajobrazu, które zajmują 7529 tys. ha, czyli 21,9% powierzchni kraju. W obrębie parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu zakazy ujęte w katalogu zamkniętym są fakultatywne (Ochrona Środowiska, 2015).
Na terenie Polski, od 2004 roku, tworzona jest europejska sieć ekologiczna Natura 2000. Obejmuje ona obszary: specjalnej ochrony ptaków (OSO), specjalnej ochrony siedlisk (SOO) i mające znaczenie dla Wspólnoty. Na terenach sieci Natura 2000 nie wprowadza się zakazów, system ochrony jest elastyczny, jego celem jest zachowanie przedmiotów ochrony we właściwym stanie (Pietrzyk-Sokulska, 2009). Dotychczas, na terenie Polski zostało wyznaczonych 145 obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz 849 specjalnych obszarów ochrony siedlisk (SOO). Obecnie sieć Natura 2000 zajmuje prawie 1/5 powierzchni lądowej Polski. Obszary OSO obejmują powierzchnię ok. 5571,9 tys. ha, natomiast SOO ok. 3503,4 tys. ha, Stanowi to odpowiednio 17,3% i 10,9% powierzchni kraju (Ochrona Środowiska, 2015).
Jak wspomniano najbardziej restrykcyjne ograniczenia związane są z prowadzeniem działalności gospodarczej na terenie parków narodowych i rezerwatów. Na tych obszarach obowiązują obligatoryjne zakazy, które ujęte są w katalogu zamkniętym. W parkach narodowych i rezerwatach nie można prowadzić eksploatacji złóż, ani w inny sposób wykorzystywać górotworu. Parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu to tereny, na których zabrania się realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko. W związku z tym niektóre sposoby zagospodarowania górotworu na tych obszarach mogą nie być dozwolone (np. lokowanie składowisk odpadów niebezpiecznych). Ostoje sieci Natura 2000 to tereny, gdzie nie wprowadzono zakazów dotyczących prowadzenia działalności gospodarczej. Na tych obszarach zabrania się jedynie lokalizacji inwestycji uciążliwych dla środowiska, a ograniczenia w zagospodarowaniu górotworu nie powinny tam występować, pod warunkiem ochrony cennych przyrodniczo siedlisk i obszarów występujących na tym terenie.
Planowanie przestrzenne
Jednym z narzędzi w prowadzeniu skutecznej polityki ekologicznej jest sprawny system planowania przestrzennego. W dokumentach planistycznych: studiach
uwarunkowań, kierunkach oraz planach zagospodarowania przestrzennego powinno być zapewnione utrzymanie równowagi przyrodniczej oraz racjonalna gospodarka zasobami środowiska, polegająca między innymi na ustaleniu obszarów występowania złóż kopalin oraz obecnych i przyszłych potrzeb eksploatacji tych złóż (POŚ, 2001). W planach zagospodarowania przestrzennego należy uwzględnić zarówno obszary chronione, jak i złoża kopalin oraz potrzeby ich eksploatacji. Dokumenty planistyczne wymagają uzgodnień w zakresie ustaleń ujętych w tych planach, które mogą mieć negatywny wpływ na ochronę przyrody (UOP, 2004). Środowiskowe uwarunkowania lokalizacji złóż surowców mineralnych mogą powodować ograniczenia w ich eksploatacji, lub też uniemożliwić ich wykorzystanie. Miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego sporządza się obowiązkowo, jeżeli wymagają tego przepisy odrębne (UOPZP, 2003).
W przypadku sporządzania planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów górniczych, powinny one spełniać wymagania przewidziane prawem geologicznym i górniczym oraz zapewniać integrację przedsięwzięć określonych w koncesji oraz ochrony środowiska. W planach zagospodarowania można określić obiekty lub obszary, dla których wyznacza się filar ochronny w granicach, w których wydobywanie kopalin nie może być prowadzone lub może być dozwolone tylko w sposób zapewniający ochronę tych dóbr (UPGiG, 2011). Działania integracyjne wprowadzają dwa kierunki ograniczeń podczas poszukiwań i eksploatacji kopaliny. Ograniczenia mogą dotyczyć uprawnień właściciela nieruchomości, która znajduje się w obrębie terenu górniczego (np. w postaci zakazu zabudowy nieruchomości) oraz działań inwestora w związku z ich wpływem na środowisko (np. przez konieczność prowadzenia eksploatacji górniczej w określony sposób, prowadzenie monitoringu, itp.).
Uchwalone w 2011 nowe prawo geologiczne i górnicze odnosi się również do zagadnień planowania przestrzennego. Zgodnie z ustawą podejmowanie i wykonywanie działalności jest dozwolone tylko wówczas, jeżeli nie naruszy ona przeznaczenia nieruchomości określonego w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego (MPZP) oraz w odrębnych przepisach. W przypadku braku MPZP podejmowanie i wykonywanie działalności jest dopuszczalne tylko wówczas, jeżeli nie naruszy ona sposobu wykorzystywania nieruchomości ustalonego w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w odrębnych przepisach.
Jeżeli zamierzona działalność sprzeciwia się interesowi publicznemu, w szczególności związanemu z ochroną środowiska, w tym z racjonalną gospodarką
złożami kopalin, bądź uniemożliwiłaby wykorzystanie nieruchomości zgodnie z ich przeznaczeniem określonym w MPZP organ koncesyjny odmawia udzielenia koncesji. Odmowa udzielenia koncesji na podziemne składowanie odpadów następuje również, jeżeli istnieje uzasadniona technicznie, ekologicznie lub ekonomicznie możliwość odzysku lub unieszkodliwiania odpadów w inny sposób niż przez ich składowanie.
Udokumentowane złoża kopalin oraz wód podziemnych, w granicach projektowanych stref ochronnych ujęć oraz obszarów ochronnych zbiorników wód podziemnych, a także udokumentowane kompleksy podziemnego składowania dwutlenku węgla w celu ich ochrony ujawnia się w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz planach zagospodarowania przestrzennego województwa.
W terminie do 2 lat od dnia zatwierdzenia dokumentacji geologicznej przez właściwy organ administracji geologicznej obszar udokumentowanego złoża kopaliny oraz udokumentowanego kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla obowiązkowo wprowadza się do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy. Po upływie terminu określonego w ustawie wojewoda wprowadza obszar udokumentowanego złoża kopaliny albo udokumentowanego kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla do studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy i wydaje w tej sprawie zarządzenie zastępcze.
Plany ochrony są podstawowymi dokumentami tworzonymi dla parku narodowego, rezerwatu i parku krajobrazowego, sporządza się je na okres 20 lat. Plan zawiera opis formy ochrony, wskazanie zadań, dla jakich obszar chroniony jest ustanowiony, a także sposoby realizacji działań ochronnych. W planie identyfikuje się istniejące i potencjalne zagrożenia wewnętrzne i zewnętrzne oraz określa sposoby ich eliminacji lub ograniczania. W dokumentach tych ujęte są ustalenia do studiów uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmin, miejscowych i wojewódzkich planów zagospodarowania przestrzennego dotyczące eliminacji lub ograniczenia zagrożeń wewnętrznych lub zewnętrznych (UOP, 2004). Ustawa o ochronie przyrody nie określa w sposób jasny, czy ustalenia planu ochrony są wiążące dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, a zwłaszcza dla decyzji o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Plany ochrony pozostają wiążące dla miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w przypadku, gdy gmina
opracowuje plany dla obszarów znajdujących się w obrębie parków. Powinny być nimi obejmowane te obszary, dla których przewiduje się działania inwestycyjne.
W planach ochrony powinny być uwzględnione działania związane z eksploatacją złóż oraz podziemnym składowaniem odpadów i dwutlenku węgla oraz bezzbiornikowym magazynowaniem substancji.