Działalność związana z wydobywaniem kopalin (w tym również wód termalnych) ze złóż, podziemnym bezzbiornikowym magazynowaniem substancji, podziemnym składowaniem odpadów oraz podziemnym składowaniem dwutlenku węgla w celu przeprowadzenia projektu demonstracyjnego wychwytu i składowania dwutlenku węgla oraz decyzje administracyjne i pozwolenia, które musi się uzyskać są regulowane różnorodnymi przepisami. W tym zakresie stosuje się przede wszystkim ustawy i rozporządzenia dotyczące działalności górniczej i geologicznej, ochrony środowiska i przyrody, gospodarowania odpadami, zagospodarowania przestrzennego i inne.
Prowadzenie prac związanych z wydobywaniem wód termalnych ze złóż, podziemnym bezzbiornikowym magazynowaniem substancji, podziemnym składowaniem odpadów oraz dwutlenku węgla regulowane jest przede wszystkim ustawą prawo geologiczne i górnicze oraz rozporządzeniami Ministra Środowiska. Równie ważne są regulacje prawne związane z ochroną przyrody i środowiska. Przepisy, jakie są stosowane w konkretnej działalności zależą od wielu czynników, m.in. lokalizacji, wielkości produkcji/wydajności, rodzaju i ilości używanych surowców i innych substancji oraz stosowanych technologii.
Prawo geologiczne i górnicze
Ustawa o prawie geologicznym i górniczym z roku 2011 ze zmianami dokonanymi w latach 2013, 2014 i 2015 roku określa zasady i warunki podejmowania, wykonywania oraz zakończenia prac geologicznych, wydobywania kopalin (w tym również wód termalnych) ze złóż, podziemnego bezzbiornikowego magazynowania substancji, podziemnego składowania odpadów oraz podziemnego składowania CO2 w celu przeprowadzenia projektu demonstracyjnego wychwytu i składowania dwutlenku węgla. Regulacja ta określa również wymagania w zakresie ochrony złóż kopalin, wód podziemnych oraz innych elementów środowiska w związku z wykonywaniem wymienionych działalności (UPGiG, 2011).
Zgodnie z ustawą oprócz złóż wybranych kopalin własnością górniczą są objęte złoża wód leczniczych i termalnych oraz solanek, rozporządzanie tym prawem
przysługuje Skarbowi Państwa, który może korzystać z przedmiotu własności górniczej albo rozporządzać prawem do niego przez ustanowienie użytkowania górniczego. W granicach określonych przez obowiązujące ustawy oraz umowę o ustanowienie użytkowania górniczego podmiot może wykonywać roboty geologiczne, działalność w zakresie podziemnego bezzbiornikowego magazynowania substancji, podziemnego składowania odpadów lub podziemnego składowania dwutlenku węgla. Obiekty, urządzenia oraz instalacje wzniesione na terenie objętym użytkowaniem górniczym stanowią własność użytkownika górniczego.
Poszukiwanie lub rozpoznawanie złóż wybranych kopalin, wód termalnych oraz kompleksów podziemnego składowania dwutlenku węgla, wydobywanie wód, podziemne bezzbiornikowe magazynowanie substancji, podziemne składowanie odpadów oraz dwutlenku węgla prowadzone są na podstawie koncesji udzielanej przez ministra właściwego do spraw środowiska. Udzielenie koncesji na wymienioną działalność wymaga uzgodnienia z ministrem właściwym do spraw gospodarki. Podziemne składowanie CO2 wymaga uzyskania opinii Komisji Europejskiej, jednak możliwe jest tylko w ramach projektów demonstracyjnych wychwytu i składowania dwutlenku węgla. Koncesji udziela się na czas oznaczony, nie krótszy niż 3 lata i nie dłuższy niż 50 lat, chyba, że przedsiębiorca złożył wniosek o udzielenie koncesji na czas krótszy. W przypadku podziemnego składowania koncesji udziela się na okres uwzględniający obowiązek prowadzenia po zamknięciu podziemnego składowiska dwutlenku węgla monitoringu, przez okres nie krótszy niż 20 lat. Koncesja uprawnia do wykonywania działalności gospodarczej w oznaczonej przestrzeni.
We wniosku o udzielenie koncesji, poza wymaganiami przewidzianymi przepisami z zakresu ochrony środowiska i działalności gospodarczej, określa się: stan prawny oraz prawa wnioskodawcy do nieruchomości, granice, w których ma być wykonywana zamierzona działalność, czas wraz z terminem rozpoczęcia działalności, na jaki koncesja ma być udzielona, środki jakimi wnioskodawca dysponuje w celu zapewnienia prawidłowego wykonywania zamierzonej działalności, obszary objęte szczególnymi formami ochrony, w tym ochrony przyrody oraz ochrony zabytków oraz sposób przeciwdziałania ujemnym wpływom zamierzonej działalności na środowisko. Określa się w nim również cel, zakres i rodzaj prac geologicznych oraz zamieszcza informację o pracach, które mają być wykonywane dla osiągnięcia zamierzonego celu i stosowanych technologiach. Dodatkowo dla poszczególnych działalności wnioski o koncesję powinny zawierać specyficzne informacje.
Koncesji na podziemne składowanie odpadów i dwutlenku węgla udziela się pod warunkiem ustanowienia zabezpieczenia roszczeń mogących powstać wskutek wykonywania takiej działalności. Zabezpieczenie może mieć formę ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej przedsiębiorcy, gwarancji bankowej lub poręczenia bankowego.
Wydane przez Ministra Środowiska koncesje określają: rodzaj i sposób wykonywania zamierzonej działalności, przestrzeń, w granicach, której ma być wykonywana działalność, czas obowiązywania koncesji oraz termin rozpoczęcia działalności określonej koncesją. Mogą one również zawierać inne wymagania dotyczące wykonywania działalności objętej koncesją, w szczególności w zakresie bezpieczeństwa powszechnego i ochrony środowiska. Koncesje na poszukiwanie/ rozpoznawanie złóż kopalin lub wód czy kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla określają również: cel, zakres i rodzaj zamierzonych prac geologicznych, zakres i harmonogram przekazywania informacji geologicznych i próbek uzyskanych oraz wysokość opłaty za działalność określoną w koncesji.
Powierzchnia terenu objętego koncesją na poszukiwanie lub rozpoznawanie złoża kopaliny albo kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla nie może przekroczyć 1200 km2
. Koncesje na wydobywanie kopaliny, podziemne bezzbiornikowe magazynowanie substancji lub podziemne składowanie odpadów albo CO2 wyznaczają również granice obszaru i terenu górniczego.
Dla poszczególnych działalności koncesja powinna zawierać specyficzne informacje. Koncesja na wydobywanie wód może określać warunki wtłaczania do górotworu wód termalnych i solanek. W takim przypadku nie stosuje się przepisów o korzystaniu z wód oraz o opłatach za korzystanie ze środowiska. Przy podziemnym składowaniu odpadów koncesja określa typ podziemnego składowiska, rodzaj i ilość odpadów dopuszczonych do składowania oraz zakres i sposób monitorowania składowiska. Natomiast przy podziemnym składowaniu dwutlenku węgla: ilość, charakterystykę oraz dopuszczalny skład strumienia gazu, informacje o jednostce hydrogeologicznej, wartość ciśnienia granicznego w kompleksie podziemnego składowania, maksymalną wydajność i ciśnienie zatłaczania, zakres i sposób monitoringu kompleksu podziemnego składowania oraz minimalną wysokość zabezpieczenia finansowego.
Jeżeli koncesja jest poprzedzona decyzją o środowiskowych uwarunkowaniach wydaną w postępowaniu toczącym się z udziałem społeczeństwa, w postępowaniu koncesyjnym nie stosuje się przepisów o udziale organizacji społecznych.
Jeżeli przedsiębiorca narusza wymagania ustawy, szczególnie w zakresie ochrony środowiska lub racjonalnej gospodarki złożem, albo nie wypełnia warunków koncesji (nie podejmuje działalności albo trwale zaprzestaje jej wykonywania) organ koncesyjny wzywa do niezwłocznego usunięcia naruszeń. Jeżeli przedsiębiorca nie usunął stwierdzonych naruszeń lub nie wykonał decyzji organ koncesyjny może cofnąć koncesję lub ograniczyć jej zakres, bez odszkodowania.
Koncesja wygasa z upływem czasu, na jaki została udzielona lub stała się bezprzedmiotowa (śmierć przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, likwidacja przedsiębiorcy, zrzeczenie się koncesji). Cofnięcie, wygaśnięcie lub utrata mocy koncesji, nie zwalnia przedsiębiorcy z wykonania obowiązków związanych z ochroną środowiska i likwidacją zakładu górniczego.
Przedsiębiorca, który uzyskał koncesję na: podziemne bezzbiornikowe magazynowanie substancji, podziemne składowanie odpadów lub dwutlenku węgla wnosi opłatę ustaloną, jako iloczyn stawki opłaty oraz ilości substancji, odpadów albo dwutlenku węgla, wprowadzonych do górotworu w okresie rozliczeniowym. Stawki opłat podlegają corocznej zmianie, stosownie do średniorocznego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych ogółem, planowanego w ustawie budżetowej na dany rok kalendarzowy. Stawki opłat z tytułu magazynowania wynoszą dla: substancji gazowych − 1,79 zł/tys. m3, substancji ciekłych − 3,51 zł/Mg, pozostałych substancji − 1,78 zł/Mg. Stawki opłat z tytułu składowania wynoszą dla odpadów: niebezpiecznych − 72,00 zł/Mg, z wyłączeniem materiałów izolacyjnych i konstrukcyjnych zawierających azbest, dla których stawka wynosi 0,0 zł/Mg, obojętnych − 4,16 zł/Mg, innych niż niebezpieczne i obojętne − 5,56 zł/Mg. Stawka opłaty z tytułu podziemnego składowania dwutlenku węgla wynosi 5,26 zł/Mg (OŚM, 2015). Działalność wykonywana bez wymaganej koncesji albo bez zatwierdzonego projektu robót geologicznych podlega opłacie podwyższonej.
W ustawie wyróżniono kilka typów podziemnych składowisk odpadów: niebezpiecznych, obojętnych, promieniotwórczych oraz innych niż niebezpieczne, obojętne i promieniotwórcze.
Podziemne składowiska odpadów lokowane są w formacjach geologicznych stanowiących naturalne bariery dla migracji substancji niebezpiecznych poza granice przestrzeni objętej przewidywanymi, szkodliwymi wpływami składowanych odpadów. Eksploatacja i zamknięcie podziemnego składowiska powinny odbywać się w sposób zapewniający bezpieczeństwo powszechne oraz zapobieganie negatywnym skutkom
składowania odpadów (szczególnie zanieczyszczeniu wód podziemnych). Monitoring podziemnego składowiska odpadów prowadzi się w celu porównania stanu środowiska we wszystkich fazach działalności z jego pierwotnym stanem. Odpady w podziemnych składowiskach składuje się w sposób selektywny. Składowanie odpadów w sposób nieselektywny jest dozwolone tylko wówczas, gdy nie spowoduje to zagrożenia środowiska lub nie naruszy wymagań bezpieczeństwa.
Szczegółowe wymagania dla poszczególnych typów podziemnych składowisk odpadów, dotyczące lokalizacji, eksploatacji i zamknięcia, a także zakresu, sposobu i warunków prowadzenia monitoringu tych składowisk są określone rozporządzeniem Ministra Środowiska (RMŚ, 2011). Rozporządzenie reguluje również rodzaje odpadów, które mogą być składowane podziemnie w sposób nieselektywny oraz kryteria i procedury dopuszczenia odpadów na składowiska podziemne przy zapewnieniu ochrony środowiska, bezpieczeństwa powszechnego oraz prawidłowego postępowania z odpadami, a także uwzględniając zjawiska przyrodnicze i uwarunkowania geologiczne.
Ustawa zabrania podziemnego składowania odpadów występujących w postaci ciekłej (zawierające powyżej 95% wód, z wyłączeniem szlamów), o właściwościach wybuchowych, żrących, utleniających, wysoce łatwopalnych lub łatwopalnych, zakaźnych medycznych i zakaźnych weterynaryjnych. Pod ziemią nie składuje się odpadów powstających w wyniku prac naukowo−badawczych, rozwojowych lub działalności dydaktycznej i niektórych rodzajów opon. Do tej grupy zalicza się również odpady, które w warunkach podziemnego składowania mogą podlegać niepożądanym zmianom fizycznym, chemicznym lub biologicznym lub mogą wchodzić w reakcje z wodą lub skałą macierzystą, co może prowadzić do zmiany objętości, powstania samozapalnych, toksycznych lub wybuchowych substancji, gazów lub innych reakcji zagrażających bezpieczeństwu eksploatacji składowiska podziemnego lub nienaruszalności bariery geologicznej. Nie można również podziemnie składować odpadów ulegających biodegradacji, o ostrym zapachu, mogących wytwarzać mieszanki gazowo−powietrzne o właściwościach toksycznych lub wybuchowych, nieodpowiadających warunkom geomechanicznym (niewystarczająca stabilność), samozapalnych lub podatnych na samozapłon w warunkach składowania, będących produktami gazowymi, lotnymi oraz pochodzącymi ze zbierania w postaci nieokreślonych mieszanin.
Ustawa zabrania rozcieńczania lub sporządzania mieszanin odpadów lub mieszanin z innymi substancjami w celu spełnienia kryteriów dopuszczenia do podziemnego składowania. Do podziemnego składowania odpadów stosuje się odpowiednio przepisy art. 105, art. 106, art. 107 ust. 1 pkt 2 i 3, art. 108, art. 119, art. 120, art. 121 ust. 1, art. 128 pkt 3, art.129, art. 130 ust. 1, art. 134 pkt 3 i 4, art. 135 ust. 2 i 3 oraz art. 137 ust. 1 ustawy z dnia 14 grudnia 2012 r. o odpadach (UO, 2013).
W listopadzie 2013 roku weszła w życie nowelizacja ustawy prawo geologiczne i górnicze oraz niektórych innych ustaw (ustawie o odpadach, o swobodzie działalności gospodarczej, o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, prawie ochrony środowiska).Wdraża ona do polskiego prawa tzw. dyrektywę CCS Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/31/WE z 23 kwietnia 2009 r. w sprawie geologicznego składowania dwutlenku węgla. Do ustawy PGiG dodano nowy rozdział 4a, w którym zawarto przepisy dotyczące wyłącznie podziemnego składowania dwutlenku węgla. Sprecyzowano warunki lokalizacji kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla, zamknięcia podziemnego składowiska CO2 oraz obowiązki kontrolne odnoszące się do podziemnego składowania CO2, zgodne z wymaganiami dyrektywy dotyczącej wychwytu i składowania dwutlenku węgla.
Kompleks podziemnego składowania dwutlenku węgla można lokować w górotworze w obrębie formacji geologicznych, spełniających zarówno kryteria dotyczące skał zbiornikowych, jak i skał uszczelniających, jeżeli z charakterystyki i oceny zawartej w zatwierdzonej dokumentacji geologicznej wynika, że całe formacje lub ich części są odpowiednie do podziemnego składowania tego gazu (RMŚ, 2015).
Ustawa zabrania podziemnego składowania dwutlenku węgla na obszarach: stref ochronnych ujęć wody i zbiorników wód śródlądowych, obszarów górniczych utworzonych dla solanek, wód leczniczych i termalnych, mogących spowodować naruszenie zasady racjonalnej gospodarki złożem kopalin, w słupie wody, w rejonach zagrożonych oddziaływaniem gwałtownych zjawisk (zwiększonej aktywności tektonicznej, sejsmicznej naturalnej lub wzbudzonej działalnością człowieka oraz występowaniu zjawisk krasowych i sufozyjnych).
Obszary, na których dopuszcza się lokalizowanie podziemnych składowisk dwutlenku węgla zostały określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska (RMŚ, 2014).
W granicach terenu górniczego wyznaczonego w koncesji na podziemne składowanie dwutlenku węgla zabrania się prowadzenia działalności innej niż podziemne składowanie CO2, która mogłaby zagrażać bezpieczeństwu podziemnego składowiska. Chyba że przedsiębiorca, który zamierza prowadzić tę działalność, wykaże że prowadzenie przez niego tej działalności nie będzie stanowić zagrożenia dla podziemnego składowiska dwutlenku węgla.
Podstawową zasadą eksploatacji i zamknięcia podziemnego składowiska dwutlenku węgla będzie zapewnienie bezpieczeństwa oraz zapobieganie negatywnym oddziaływaniom podziemnego składowania CO2 na środowisko. Wprowadzono obowiązek kontrolowania strumienia dwutlenku węgla kierowanego do podziemnego składowiska oraz dokonywania akceptacji jego składu, rejestrowania ilości i charakterystyki przyjmowanego i zatłaczanego dwutlenku węgla do składowiska. Konieczne jest również prowadzenie stałego monitoringu kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla.
Szczegółowo uregulowano zamknięcie podziemnego składowiska dwutlenku węgla (trwałe zakończenie zatłaczania gazu do składowiska) oraz obowiązki przedsiębiorcy po jego zamknięciu. Zamknięcie składowiska może nastąpić np. po wyczerpaniu jego pojemności, zgodnie z warunkami określonymi w koncesji. Przepisy określają również działania, które przedsiębiorca powinien wykonać do czasu przekazania odpowiedzialności za podziemne składowisko dwutlenku węgla na rzecz KAPS CO2 (Krajowemu Administratorowi Podziemnych Składowisk Dwutlenku Węgla). Nowelizacja przewiduje powołanie tego podmiotu w 2015 roku i powierzenie jego zadań Państwowemu Instytutowi Geologicznemu − Państwowemu Instytutowi Badawczemu. Jego zadaniem będzie m.in. wykonywanie ekspertyz i prognoz dotyczących podziemnego składowania CO2, monitoring gleby i wód oraz nadzorowanie składowiska po jego zamknięciu.
Podziemne składowisko dwutlenku węgla (w tym składowisko zamknięte) będzie podlegać wpisowi do rejestru obszarów górniczych, który zostaje przekształcony w „rejestr obszarów górniczych i zamkniętych podziemnych składowisk dwutlenku węgla”.
Ze względu na niewielkie doświadczenia związane z wychwytem i składowaniem CO2 i nieznane długoterminowe skutki tej działalności, w okresie przejściowym do 2026 roku, podziemne składowanie CO2 będzie ograniczone do realizacji przedsięwzięć demonstracyjnych. Przedsięwzięcia te powinny spełniać kryteria określone w decyzji
Komisji nr 2010/670/UE z 3 listopada 2010 roku. Do końca 2024 r. ma zostać przygotowane sprawozdanie zawierające analizę wykonanych projektów.
Przepisy dotyczące ochrony środowiska
Regulacje prawne z zakresu ochrony środowiska w Polsce, zgodne z prawodawstwem Unii Europejskiej, odnoszą się do wszystkich rodzajów działalności gospodarczej, w tym do poszukiwania, rozpoznawania oraz wydobywania kopalin ze złóż oraz podziemnego bezzbiornikowego magazynowania substancji, podziemnego składowania odpadów oraz dwutlenku węgla. Podstawowymi przepisami regulującymi te działalności są obok scharakteryzowanej powyżej ustawy prawo geologiczne i górnicze, prawo ochrony środowiska, ustawa o ochronie przyrody, ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (UPOŚ, 2001; UOP, 2004; UUOŚ, 2008).
Oceny oddziaływania na środowisko
Zgodnie z ustawą o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz ocenach oddziaływania na środowisko przedsięwzięcie, które będzie zaliczone do zawsze znacząco oddziaływujących na środowisko lub przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko wymaga uzyskania tzw. decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach (UUOŚ, 2008). Zgodnie z rozporządzeniami Rady Ministrów z 2010 i 2013 roku podziemne składowanie odpadów niebezpiecznych oraz podziemne składowanie dwutlenku węgla zostały zaliczone do przedsięwzięć zawsze znacząco oddziaływujących na środowisko (RRM, 2010; 2013). Natomiast do przedsięwzięć mogących potencjalnie oddziaływać na środowisko zaliczono podziemne bezzbiornikowe magazynowanie substancji, poszukiwanie lub rozpoznawanie złóż kopalin otworami wiertniczymi o głębokości większej niż 1000 m w strefach chronionych (strefach ochrony ujęć wody, obszarach ochronnych zbiorników wód śródlądowych, obszarach objętych formami ochrony przyrody), na pozostałych obszarach otworami wiertniczymi o głębokości większej niż 5000 m oraz poszukiwanie lub rozpoznawanie kompleksów podziemnego składowania dwutlenku węgla otworami wiertniczymi o głębokości większej niż 100 m połączone z pilotażowym podziemnym zatłaczaniem dwutlenku węgla.
Decyzja określa środowiskowe uwarunkowania realizacji przedsięwzięcia i jest niezbędna w przypadku ubiegania się o koncesje na: poszukiwanie lub rozpoznawanie kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla, podziemne bezzbiornikowe magazynowanie substancji, podziemne składowanie odpadów oraz podziemne składowanie dwutlenku węgla, które udzielane są na podstawie prawa geologicznego i górniczego. Organem właściwym do wydania decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych w przypadku składowisk odpadów promieniotwórczych oraz inwestycji związanych z eksploatacją złóż wymienionych w art. 10. 1. prawa geologicznego i górniczego jest regionalny dyrektor ochrony środowiska. Decyzje dotyczące pozostałej działalności związanej z magazynowaniem substancji, składowaniem odpadów i dwutlenku węgla w górotworze podejmują wójt, burmistrz lub prezydent miasta, na obszarze, którego będzie prowadzona inwestycja. W ramach postępowania w sprawie wydania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach przeprowadza się ocenę oddziaływania na środowisko. Ocena oddziaływania na środowisko jest jednym z podstawowych narzędzi zarządzania ochroną środowiska. W ramach oceny oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko analizuje się oraz ocenia bezpośredni i pośredni wpływ przedsięwzięcia na środowisko oraz zdrowie i warunki życia ludzi, dobra materialne, zabytki, dostępność do złóż kopalin. Przedstawia się w niej możliwości oraz sposoby zapobiegania i zmniejszania negatywnego oddziaływania przedsięwzięcia na środowisko. Oceny powinny również zawierać wymagany zakres monitoringu.
3.2 Aspekty środowiskowe i przestrzenne