Aspekty i typy starzenia się

W literaturze przedmiotu pojawia się wiele koncepcji przebiegu życia człowieka. Rozwój jednostki traktowany jest jako nieprzerwany ciąg zmian, dokonujący się od narodzin, aż do śmierci człowieka. Obejmuje on procesy biologiczne, psychologiczne, społeczne i inne.

Wyróżnione zostały cztery rodzaje starzenia się: 1. ludzie chorzy, wymagający opieki;

2. ludzie zdrowi, jednak ze zmniejszonym dynamizmem życiowym i obniżonym zainteresowaniem; w grupie tej znajdują się zarówno ludzie dostrzegający swoją pożyteczność życiową (pogodni, szczęśliwi i życzliwi staruszkowie), jak i osoby głoszące niechęć do życia, jego bezsensowność i bezcelowość (osoby zgorzkniałe, wycofane, zrezygnowane, zrzędliwe i oczekujące jedynie na nadejście śmierci);

3. tzw. wielcy starcy – to grupa ludzi najbardziej pogodnych i nastawionych do życia optymistycznie, są aktywni i zaangażowani w życie społeczne, starają się nadać głębszy sens i cel własnej egzystencji, służą innym ludziom, chętnie dzielą się z innymi wiedzą i doświadczeniem;

4. osoby bez kontaktu, które straciły poczucie rzeczywistości; wymagają stałej opieki (Zych, Bartel, 1990).

Zdaniem Stuarta-Hamiltona (2006) proces starzenia się człowieka może obejmować: 1. cechy uniwersalne – dotykają wszystkich ludzi (np. zmiana sylwetki, zmarszczki),

- bywają nazywane również pierwotnym starzeniem się – dotyczą głównie zmian w ciele;

2. cechy prawdopodobne – mogą wystąpić u poszczególnych osób, jednak nie są obligatoryjne (np. atretyzm),

- zmiany wtórnego starzenia się cechuje większa częstotliwość występowania, ale nie dotkną one wszystkich ludzi;

3. cechy tzw. trzeciorzędowe – odnoszą się do nagłej zapaści fizycznej i poprzedzają bezpośrednio zgon człowieka.

Starzenie się i starość rozpatrywana są w literaturze z punktu widzenia: - zmian biologicznych organizmu – wiek biologiczny, fizjologiczny,

- liczby przeżytych lat – wiek emerytalny, kalendarzowy, - zmian psychicznych – wiek psychologiczny,

- zmian społecznych – wiek społeczny,

- zmian demograficznych – wiek demograficzny ludności, - zmian ekonomicznych – wiek ekonomiczny,

- zmian prawnych – wiek prawny, socjalny,

Wiek biologiczny/fizjologiczny.

W tym wymiarze starzenie się jest rozumiane jako utrata ogólnej sprawności i żywotności organizmu, gdzie procesy kataboliczne przeważają nad anabolicznymi. Organizm ludzki cechują zmiany regresyjne, które nie gwarantują skutecznej odnowy i regeneracji. Polegają one na nieodwracalnych przemianach metabolizmu oraz osłabieniu fizykochemicznym komórek. Prowadzą do ograniczenia samoregulacji i odnowy organizmu, a także zmian w morfologii i czynnościach tkanek oraz narządów. Proces jest naturalny i wciąż postępujący (stosownie do wieku człowieka). Polega głównie na zmniejszaniu się aktywności biologicznej organizmu i gorszej adaptacji fizjologicznej. Późna starość niesie w tym zakresie dodatkowe niebezpieczeństwo zaburzeń homeostazy i szybkiej śmierci, nawet przy oddziaływaniu niewielkich bodźców zewnętrznych.

W miarę postępującego starzenia się u człowieka dochodzi do licznych zmian w podstawowych układach (np. krążenia, pokarmowego, oddychania, kostnym), ograniczona zostaje percepcja zmysłowa (wzrokowo-słuchowa), maleje siła i elastyczność mięśni, obniża się przewodnictwo międzykomórkowe. Mężczyzn zaczyna niepokoić zmniejszająca się potencja, u kobiet pojawiają się problemy towarzyszące menopauzie. Wszystko to przyczynia się do powolnego pogarszania się stanu całego ciała. Ponadto, w wyniku zmian biologicznych w okresie starczym podwyższa się reaktywność na stres i równocześnie słabnie odporność immunologiczna. Zmniejsza się również zdolność adaptacyjna człowieka, a mechanizmy sterujące równowagą wewnętrzną są coraz mniej wydolne. (Blecharz, Siekańska, 2012; Duda, 2012).

Wiek biologiczny jest uzależniony w pewnym stopniu od świadomych działań jednostki (miedzy innymi: pielęgnacja ciała, troska o umysł, dieta, sen, wypoczynek, aktywność fizyczna), od życiowych doświadczeń (stres, napięcie, sukcesy i porażki), a także od predyspozycji jednostki. Ważne są również wpływy środowiskowe oraz warunki bytowe i prowadzony stylu życia. Osoby w jednakowym wieku kalendarzowym (umowna granica - 60 rok życia), nie zawsze są w takim samym stopniu stare biologicznie. Odnoszenie starości do kontekstu cielesności można czynić wyłącznie jednostkowo, mówiąc o utracie zdrowia człowieka, czy jego sprawności fizycznej. Wiek biologiczny nie pokrywa się zatem z wiekiem kalendarzowym

Występujące zjawisko przedwczesnego starzenia się biologicznego dotyczy osób, których organizm został wyniszczony, między innymi z powodu przewlekłych chorób, wypadków i urazów, szkodliwych warunków pracy, ulegania nałogom, prowadzenia niehigienicznego i niezdrowego trybu życia. Również wcześniejsze przechodzenie na

emeryturę i zakończenie pełnienia ról rodzinnych (samotność), wywołuje bezczynność, a ta z kolei przyczynia się do braku troski i zaniedbań we wszystkich dziedzinach życia. Oznaki starzenia postępuję w tym wypadku o wiele szybciej i stają się bardziej widoczne (Jakubowska, Raciniewska, Rogowski, 2009; Krzyżowski, 2004; Oleś, 2011; Okła, 2006; Wolański, 2006).

Jak szacuje Worach-Kardas (2015) Polacy, dożywający 65 lat, mają przed sobą jeszcze adekwatnie: 14,8 lat życia – mężczyźni i 19,2 lat – kobiety. Przewiduje się również, że w kolejnych latach życia dobrym zdrowiem (bez niesprawności), cieszyć się będą: 6,8 lat – mężczyźni i 7,4 lat - kobiety, co stanowi kolejno: 46,15% oraz 38,8% przewidywanego trwania życia. W takim znaczeniu należy przyjąć, iż tylko mniejsza część dalszego życia seniorów upłynie im w zdrowiu, natomiast ponad połowa końcowych lat egzystencji obciążona będzie niepełnosprawnością

Wiek kalendarzowy/chronologiczny/emerytalny.

Wymiar ten określa czas życia człowieka, mierzony według kalendarza, czyli wiek jaki upłynął od daty jego urodzin do chwili obecnej (liczba przeżytych lat). Jednak stosowanie miar wieku chronologicznego jest mało satysfakcjonujące. Ludzie nie starzeją się bowiem z dnia na dzień, lecz podczas wielu lat. Tym samym trudno jest wskazać taki moment, w którym próg nazywany starością został jednoznacznie osiągnięty. (Dzięgielewska, 2006).

Wiek psychiczny/psychologiczny/umysłowy/inteligencji.

Wymiar psychologiczny to szereg zmian o charakterze temporalnym, ciągłym i dynamicznym. Obejmuje przemiany psychiczne, które odnoszą się do samoświadomości człowieka (np. kumulacja mądrości i doświadczenia życiowego, pogłębione życie duchowe, dystans do różnych spraw), przemiany osobowości oraz zdolności przystosowania się do starzenia się i starości. Przeobrażenia te dotyczą również utraty (bliskich osób, własnej sprawności intelektualnej). Duża różnorodność osobnicza oraz złożoność zmian psychicznych uniemożliwiają, podobnie jak w przypadku zmian biologicznych, precyzyjne i jednoznaczne wyznaczenie początku starości psychicznej. Jest to bowiem uwarunkowane wieloma czynnikami: osobniczymi, biologicznymi, społecznymi.

Wymiar ten zawiera w sobie również tzw. wiek inteligencji, pod którym to pojęciem kryje się ogólny poziom rozwoju umysłowego w wieku starszym. Wiek psychiczny to jednostkowe i wewnętrzne odczuwanie siebie, dlatego za starego uznaje się człowieka, który

według subiektywnych ocen, sam siebie za takiego uważa (Bąbka, 2006; Straś-Romanowska, 2002; Szatur-Jaworska, 2000; Zając, 2002; Zawadzka, Misiak, 2006).

Wiek społeczny/kulturowy.

Wymiar społeczny określa stosunek człowieka do samego siebie oraz to, w jaki sposób jest on postrzegany i traktowany przez dane społeczeństwo. Odnosi się do pełnionych przez jednostkę ról społecznych i do tego, jak wywiązuje się ona z obowiązków narzuconych przez otoczenie (np. rola rodziców, dziadków, seniorów) w zakresie środowiskowym, instytucjonalnym, socjologicznym itp. Społeczne starzenie się polega na zmianie zachowania i postrzegania pełnionych ról społecznych oraz samego procesu starzenia się, a także na odmiennych oczekiwaniach związanych z wiekiem (między innymi status społeczny, komunikacja interpersonalna).

Niestety współcześnie mamy do czynienia z raczej negatywnym stosunkiem społeczeństwa do starości. Przyczyniają się do tego głównie media (powielanie stereotypów, brak wizerunku prawdziwej starości), instytucje, a także sami ludzie starsi. Często ukazuje się ten etap życia jako pełen smutku i pesymizmu. Systematycznie zmniejszają się też wzajemne interakcje społeczne, co powoduje znaczące osłabienie, a nawet zanikanie kontaktów interpersonalnych i wycofywanie się seniorów z aktywności społecznej (Straś-Romanowska, 2004; Worach-Kardas, 2015).

Wiek demograficzny.

Wymiar demograficzny dotyczy starzenia się całej ludności, w odróżnieniu od starzenia się indywidualnego człowieka. Polega na uznaniu całej populacji za starszą, przyjmując określone kryteria, np. stosunek liczby osób starszych do liczby dzieci, wzrost liczebności ludności starszej w całej badanej populacji (Zych, 2013).

Wiek ekonomiczny.

Wymiar ekonomiczny określa pozycję człowieka w społecznym podziale pracy. Wyróżnia się tu wiek przedprodukcyjny, produkcyjny i poprodukcyjny. Tego ostatniego określenia używa się dla kobiet, powyżej 60 roku życia i dla mężczyzn, powyżej 65 roku życia. Okres starości stają się fazą życia, w której zanika podstawowa i zawodowa aktywność ekonomiczna. Nie dotyczy to na ogół własnego gospodarstwa domowego (Dzięgielewska, 2006).

Wiek socjalny (prawny).

Wymiar prawny (socjalny) ustala się w oparciu o akty prawne, które dotyczą świadczeń socjalnych, przeznaczonych dla ludzi w podeszłym wieku. Obywatel danego państwa korzysta z wypracowanych przez lata świadczeń zabezpieczenia społecznego, związanych z ograniczeniem lub utratą możliwości samodzielnego zapewnienia sobie środków utrzymania (Szatur-Jaworska, Błędowski, Dzięgielewska, 2006).

Wiek czynnościowy/funkcjonalny.

Wymiar funkcjonalny (czynnościowy) wyraża ogólny stopień sprawności życiowej człowieka starego, będącej sumą przystosowań biologicznych, psychologicznych i społecznych. Zmiany starcze wiążą się z wieloma konsekwencjami zdrowotnymi i biologicznymi. Należy do nich wielochorobowość, zmęczenie i wyczerpanie fizyczne oraz psychiczne, obniżona sprawność, a także postępująca utrata kontroli nad procesami fizjologicznymi. Dochodzą do tego uciążliwe i deprymujące człowieka zmiany fizjonomiczne: pochylona postawa ciała, niezgrabne ruchy i drżenie rąk, zmarszczki, plamy starcze, siwe włosy. Pociąga to za sobą obniżenie samopoczucia i samoakceptacji jednostki, ograniczenia jej funkcjonalności, a także częste jej wykluczenie społeczne.

Ogólny stan zdrowia osób starszych jest jednak bardzo ważny, w kontekście pogodnej i satysfakcjonującej starości, gdyż tylko wówczas seniorzy mogą żyć w sposób aktywny i zadawalający. Choroby natomiast uniemożliwiają realizację większości zadań życiowych (w tym również rozwojowych) oraz prawidłowe rozwiązywanie kryzysów psychospołecznych. (Dziuban, 2014).