Poczucie jakości życia osób starszych

Podobnie jak u większości ludzi, na różnych etapach rozwojowych, tak i w odniesieniu do osób starszych, prowadzi się współcześnie rozważania nad poczuciem jakości ich życia. Najczęściej dzieli się je na trzy obszary:

1. fizyczny (ogólny stan somatyczny, kondycja danej osoby),

2. psychologiczny (funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne człowieka starszego), 3. społeczny (role społeczne, podejmowane przez jednostkę i kontakty interpersonalne). Każdorazowo należy brać pod uwagę wszystkie trzy, wyżej wymienione obszary oraz podmiotowe nastawienie do nich (Bartosz, Bartosz, Zubik, 2011).

U seniorów znaczącą rolę w ocenie ich życia odgrywa nastawienie subiektywne. Odnosi się ono do indywidualnego postrzegania własnego życia oraz siebie samego (subiektywna perspektywa wewnętrzna). Gdy osiąga wysoki poziom, zbliża się do odczuwanego subiektywnie zadowolenia, dobrostanu, satysfakcji, a nawet szczęścia. Starszy człowiek doświadcza wówczas pozytywnych emocji, które w sposób zdecydowany przeważają, lub zupełnie eliminują emocje negatywne. Równocześnie stawia przed sobą kolejne cele i wartości życiowe, nadające sens jego dalszemu życiu i pozwalające na rozwój człowieka w wybranych sferach (Czapiński, 2012; Halicki, 2009).

Trafiałek (2002) uzupełnia wykaz subiektywnych czynników zadowolenia z życia seniorów o poczucie godności i autonomii, sprawność biologiczną i mobilność ludzi przechodzących na emeryturę, a także odpowiedzialność za własną starość. Kolejni autorzy (Bugajska, Timoszyk-Timoszczyk, 2006; Timoszyk-Tomczak, Bugajska, 2013) podkreślają ważność indywidualnego stylu życia, prowadzonego przez osoby starsze, w tym odpowiedniej diety, ilości snu, ruchu i odpoczynku, a także higieny i troski o zdrowie zarówno fizyczne, jak i psychiczne. Wsparciem w osiąganiu satysfakcji życiowej jest również osobowość człowieka, jego otwartość i aktywność. To także przyjazne nastawienie do zmian kulturowo-technicznych, jakie niesie współczesna cywilizacja i umiejętne wykorzystywanie

tych osiągnięć, do polepszenia własnej egzystencji w życiu codziennym. Człowiek starszy analizuje własną sytuację życiową i dokonuje jej oceny. Uzależnia ją od stopnia realizacji potrzeb, w kontekście przyjętej hierarchii wartości. Kiedy potrzeby zostają zaspokojone, wówczas automatycznie u osób starszych podnosi się poczucie zadowolenia, czyli poczucie jakości własnego życia (proces poznawczo-afektywny). Oznacza to, iż każda osoba w podeszłym wieku musi wypracować własny sposób adaptacji do starości i do nowej sytuacji, w której przyszło jej żyć. Musi zaakceptować zmiany w swoim organizmie, własne ograniczenia ale i nowe zadania, stawiane jej przez otoczenie. Powinna też przyjąć własny system wartości, postawić sobie nowe cele, na miarę możliwości ich realizacji. Stwarza to szanse przyjęcia postawy proaktywnego radzenia sobie, czyli nieustannego dążenie do poprawy warunków życia, poprzez konstruktywne radzenie sobie z trudnościami oraz kolejnymi zadaniami życiowymi

Zbiorcze zestawienie uwarunkowań przedstawionych powyżej zaproponowali: Okła (2006) i Zboina (2008). Zostały one ujęte jako komponenty podmiotowe i środowiskowe, jakości życia osób w wieku starszym i są nimi kolejno:

- kondycja biologiczna organizmu (złożone zmiany w organizmie ludzkim, osłabienie większości funkcji życiowych, obniżenie zdolności motorycznych i fizjologicznych,

- cechy osobowości (obniżenie właściwości psychicznych: percepcji, motywacji, emocji, intelektualnych; inne cele, problemy i formy działalności człowieka),

- kontekst społeczny, w którym znajduje się osoba (zmiana pozycji człowieka w społeczeństwie, spadek przystosowania do życia, inne formy działalności seniorów).

Równie ważne w warunkowaniu poczucia jakości życia ludzi w ostatniej fazie życia pozostają czynniki społeczne (obiektywne). Ważną rolą środowiska jest zapewnienie ludziom starym różnych form aktywizacji, zarówno w obszarze domu rodzinnego, gdzie przebywa większość seniorów, jak i w zakładach pielęgnacyjno-opiekuńczych. Dotyczy to sfer funkcjonowania człowieka w dziedzinach: fizycznej, psychicznej, społecznej i środowiskowej. Polega na umożliwieniu, w miarę samodzielnego realizowania zadań życia codziennego, zapewnieniu zdrowego i aktywnego wypoczynku, rozwijaniu pasji i zainteresowań, a także swobodnych kontaktów towarzyskich. Równie istotna pozostaje troska o sferę duchową oraz poczucie bezpieczeństwa, w zdrowiu i w chorobie. Zapewniają je między innymi Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW), Domy Pomocy Społecznej (DPS), wspólnoty religijne. Nie należy także zapominać o odpowiedniej infrastrukturze i warunkach mieszkaniowych seniorów. Istnieje bowiem konieczność dopasowania do potrzeb ludzi

starszych, nie tylko sprzętów używanych przez nich na co dzień, ale również ułatwień zewnętrznych, w postaci podjazdów dla wózków inwalidzkich, barier ochronnych itd. (Mielczarek, 2012; Wilowska, 2011).

Ważne, w kształtowaniu zadowolenia z własnego życia seniorów, pozostają również obiektywne zmienne socjodemogarficzne, a wśród nich płeć, wiek, wykształcenie, dochody, stan zdrowia. Jako jedne z najważniejszych należy uznać zdarzenia życiowe – zarówno minione, jak i obecne oraz sposoby radzenia sobie z nimi. Często mogą bowiem one stawać się sytuacjami trudnymi, właśnie w okresie starości. Wymienić tu można: śmierć osób bliskich i poczucie osamotnienia, pogorszenie stanu zdrowia i funkcjonowania, lęk przed zbliżającą się śmiercią, odizolowanie społeczne, spowodowane przejściem na emeryturę, obniżenie statusu materialnego, zależność od innych osób. Nabranie dystansu do własnych przeżyć oraz rozliczenie się człowieka starego z przeszłością, powoduje eliminację poczucia winy, lęku i zagrożenia (Gałuszka, 2006; Głębocka, Szarzyńska, 2005; Halicka, 2004; Halicka, Pędich, 2002; Izdebski, Polak, 2005; Pakuła 2010; Wolański, 2006).

Należy ponadto pamiętać, iż ludzie doświadczają różnego poziomu zadowolenia z życia, wraz z upływem lat oraz stosownie do zmieniających się sytuacji życiowych. W zależności od okresu rozwojowego zupełnie inne czynniki wpływają na to poczucie. I tak: - dla młodszych dorosłych - szczególnie ważna jest wiedza o sobie samym, rozwój osobisty oraz poczucie kompetencji;

- dla starszych dorosłych - w budowaniu dobrostanu pomaga przede wszystkim poczucie autonomii i profesjonalizmu oraz pozytywne wsparcie w realizacji wyznań życiowych, a także w radzeniu sobie ze zmianami (Chabior, 2008; Kasprzak, 2008).

Reasumując warto zauważyć, iż jakość życia staje się w życiu ludzi starszych jedną z podstawowych wartości. Nie jest to jednak wartość stała, lecz zmienia się z upływem czasu i jest uzależniona od działania zarówno czynników zewnętrznych, jak i wewnętrznych. Jej uwarunkowania pokrywają się bardzo często z kryteriami zdrowego starzenia się i są zawsze kompilacją cech osobowościowych oraz kontekstu społecznego, w jakim działa każdy człowiek (Kozieł, Trafiałek, 2007; Orzechowska, 2003).