Charakterystyka zastosowanych narzędzi badawczych

4.2. Charakterystyka zastosowanych narzędzi badawczych

W niniejszej pracy, celem zbadania założonych powiązań między wartościami, a poczuciem jakości życia, wykorzystano narzędzie psychologiczne. Mierzą one odpowiednio: ważność wartości - Skala Wartości Schelerowskich (SWS) autorstwa P. Brzozowskiego (1995), poziom poczucia jakości życia - Kwestionariusz Poczucia Jakości Życia M. Straś-Romanowskiej, A. Oleszkiewicz i T. Frąckowiak. Natomiast do ujęcia podstawowych danych socjometrycznych oraz pozyskania innych informacji niezbędnych do charakterystyki obu badanych grup seniorów, tj. mieszkańców DPS i słuchaczy UTW, zastosowano autorski Arkusz personalny. Zostaną one kolejno omówione.

4.2.1. Skala Wartości Schelerowskich (SWS) Piotra Brzozowskiego

Skala Wartości Schelerowskich (SWS wersja D-50), nawiązuje do schelerowskiej teorii obiektywnej hierarchii wartości oraz teorii ich modalności (jakości). Umożliwia poznanie subiektywnej ważności 50 wartości, a także pozwala na ocenę podobieństwa wartości subiektywnych do obiektywnego i idealnego wzorca (tzw. prototypu).

Narzędzie składa się z listy 50 wartości, tworzących 10 grup. W arkuszu testowym zostały one uporządkowane alfabetycznie. W skład narzędzia badawczego wchodzą skale podstawowe: wartości Hedonistyczne, Witalne, Estetyczne, Prawda, Moralne, Święte oraz skale czynnikowe: Sprawność i Siła Fizyczna oraz Wytrzymałość, a także Świętości Świeckie i Świętości Religijne. Zadanie badanego polega na dokonaniu, na 101-punktowej skali, oceny subiektywnej ważności każdej z wartości. Ważniejsza z nich otrzymuje stosownie większą liczbę punktów. Im ważniejsze (subiektywnie) wartości, tym w większym stopniu wpływają one na jednostkę, co przekłada się na jej postawy i oceny, a te w konsekwencji na konkretne zachowania i działania. Narzędzie prezentuje zadawalające właściwości psychometryczne, zarówno pod względem trafności, jak i rzetelności - α-Cronbacha = 0,91. (Brzozowski, 1995).

W Skali Wartości Schelerowskich (SWS) wśród wartości hedonistycznych jej autor (Brzozowski, 1995) wymienia: dostatnie życie, miłość erotyczną, posiadanie, przyjemność,

radość życia, wygodę, wypoczęcie, życie pełne wrażeń. Skala wartości witalnych obejmuje odporność na zmęczenie, siłę fizyczną, sprawność, sprężystość ciała, umiejętność znoszenia chłodu i głodu. Dodatkowo zostały one podzielone na dwie grupy: sprawność i siła fizyczna oraz wytrzymałość. Do skali wartości estetycznych zalicza się: elegancję, gustowność, harmonię, ład rzeczy, proporcjonalność kształtów, regularność rysów i uporządkowanie. W grupie wartości prawdy znajdują się z kolei: inteligencja, logiczność, mądrość, obiektywność, otwarty umysł, rozumienie, szerokie horyzonty umysłowe, wiedza. Wartości moralne obejmują: dobroć, honor, miłość bliźniego, pomaganie innym, prawdomówność, rzetelność, szczerość, uczciwość, uprzejmość, życzliwość. Wartości święte natomiast podzielone są na dwie grupy: świeckie i religijne. Świętości świeckie obejmują takie wartości, jak: honor, kraj, naród, niepodległość, ojczyzna, państwo, patriotyzm, a świętości religijne: Boga, wiarę, zbawienie i życie wieczne. Dla celów badawczych wykorzystano jednak ich uogólniony obraz (Brzozowski, 1992, 1995, 2005).

4.2.2. Kwestionariusz Poczucia Jakości Życia Marii Straś-Romanowskiej, Anny Oleszkowicz, Tomasza Frąckowiaka

Kwestionariusz Poczucia Jakości Życia M. Straś-Romanowskiej, A. Oleszkowicz, T. Frąckowiaka został opracowany w oparciu o personalistyczno-egzystencjonalną koncepcję człowieka jako osoby. Jest to psychologiczne narzędzie, służące do badania i pomiaru subiektywnych odczuć jednostki. Dotyczą one poziomu dobrostanu i satysfakcji życiowej, odczuwanej wielowymiarowo i w sposób złożony. Kwestionariusz ten pozwala również, bazując na uzyskanym wyniku, określić ogólny wskaźnik poczucia jakości życia jednostki. Wskaźnik ten rozumiany jest jako zadowolenie, doświadczane w czterech strefach życia psychicznego. Zostały one szczegółowo opisane poniżej. Osoba badana ma za zadanie ustosunkować się do podanych w kwestionariuszu aspektów życia, poprzez ocenę 60 stwierdzeń, po 15 dla każdego wymiaru poczucia dobrostanu. Twierdzenia, reprezentujące każdy z wymiarów, przeplatają się ze sobą co cztery pozycje, począwszy od wymiaru psychofizycznego. Ocena najbardziej trafnego odniesienia, każdego z zagadnień, odbywa się na czreostopniowej skali, gdzie osoba badana zaznacza wyłącznie jedną z podanych możliwości. Kolejno określa ona własne odniesienia, w rozumieniu: 1 – zdecydowanie nie zgadzam się, 2 – raczej nie zgadzam się , 3 – raczej zgadzam się, 4 – zdecydowanie zgadzam się. Wybór jednej z możliwych ocen jest wartościowany maksymalnie czterema punktami.

Zatem, możliwy zakres uzyskanych w kwestionariuszu wyników, wynosi od 60 do 240 punktów (Straś-Romanowska, 1992, 2005; Frąckowiak, 2004; Mróz, 2011).

Narzędzie kwestionariuszowe prezentuje zadawalające właściwości psychometryczne, zarówno pod względem trafności, jak i rzetelności (α-Cronbacha = 0,70), dzięki czemu spełnia metodologiczne kryteria, postawione narzędziom psychologicznym. Posiada również precyzyjne opracowania walidacyjne i spełnia kryteria dobroci psychometrycznej, co umożliwia jego zastosowanie w badaniach empirycznych (Frąckowiak, 2004, 2012).

Holistycznie potraktowane obszary ludzkiego istnienia, zostały ujęte w cztery sfery: psychofizyczną, psychospołeczną, podmiotową i metafizyczną. Wymiar psychofizyczny ukrywa cielesność i popędowość człowieka. Określa przeżycia psychiczne jednostki, jej wolę i świadomość oraz poczucie tożsamości. Dotyczy również zdrowia fizycznego i psychicznego oraz dążeń do zapewnienia sobie zadowolenia i szczęścia, czyli pełni dobrostanu. Mowa tu równocześnie o potrzebach ludzkiego organizmu i ich zaspokajaniu, a także o radzeniu sobie z zakłóceniami w tej sferze, którymi są między innymi: ograniczenia, niedogodności i choroby. Wymiar psychospołeczny określa zdolności adaptacyjne człowieka, a więc umiejętność kontaktów interpersonalnych, a także radzenia sobie z problemami adaptacyjnymi w społeczeństwie, w którym przychodzi mu żyć. Dotyczy również poczucia bezpieczeństwa, akceptacji i szacunku jednostki. Zawiera ponadto zagadnienia związane z problemami ludzkimi: samotnością, odrzuceniem społecznym, również lękiem, cierpieniem pustką, a nawet śmiercią. Kolejny wymiar – podmiotowy – dotyczy indywidualnego przeżywania życia, to znaczy wolności i niezależności. Jednostka realizuje się tu poprzez bycie sobą, autonomię, akceptację i ogólnie rozumianą samorealizację. Dodatkowo dla osób starszych istotne są tu różne formy aktywności, realizacja pasji, marzeń i planów życiowych oraz udział w życiu kulturalnym. Niepowodzenia w tej sferze i niska jakość życia, objawiać się będą udręką i odczuwanym ciężarem istnienia. Czwarty wymiar życia psychicznego człowieka – metafizyczny - tworzy sferę duchową osoby. Ludzie starsi kładą tu nacisk na życie zgodne z własnym systemem wartości i odkrywają pełny sens istnienia. Istotne stają się przeżycia religijne i postępowanie w zgodzie z własnym sumieniem. Przejawem niskiego poczucia jakości życia w tej sferze jest cierpienie duchowe, pustka i trwoga egzystencjonalna (Bartosz, Bartosz, Zubik, 2011; Frąckowiak, 2004; Straś-Romanowska, 1992, 1992a, 1995, 2004; Straś–Romanowska, Frąckowiak, 2008).

4.2.3. Arkusz personalny

Obok standaryzowanych narzędzi badawczych, jako metodę uzupełniającą, zastosowano Arkusz personalny własnego autorstwa. Posłużył on głównie do ujęcia zmiennych socjodemograficznych respondentów, takich jak: płeć, wiek, liczba dzieci, wykształcenie i stan cywilny. Pytania odnosiły się również do sytuacji materialnej seniorów, rozumianej jako zasoby finansowe, którymi dysponują w okresie jednego miesiąca, ocena własnego statusu majątkowego, a także losy domu rodzinnego. Arkusz pozwalał również na uzyskanie informacji na temat oceny zadowolenia z dotychczasowego życia oraz stosunków z rodziną. Pytano ponadto respondentów o przyczyny i konsekwencje ich pobytu w placówkach (DPS i UTW).

Arkusz składał się z 11 pytań i poleceń. Zastosowano itemy koniunktywne, półotwarte i otwarte. Kwestionariusz osobowy rozpoczynał się od części porządkowej, którą stanowiła zwięzła instrukcja, dotycząca sposobu udzielania odpowiedzi. Poproszono badanych, by udzielali szczerych i w miarę precyzyjnych odpowiedzi. Zapewniono ich również o ważności i doniosłości każdej z udzielanych odpowiedzi. Pojawiły się ponadto informacje o celu przeprowadzanych badań i gwarancji anonimowości pozyskanych danych. Poinformowano także respondentów o czasie przeznaczonym na udzielanie odpowiedzi, który nie był ograniczony. Tą część arkusza zamknęły podziękowania za udział w badaniu. Ponadto w razie potrzeby ofiarowano osobom starszym bezpośredni kontakt i służono pomocą, udzielając dodatkowych wyjaśnień, tłumacząc niezrozumiałe pytania, czy też wyjaśniając pojawiające się wątpliwości. Jednak sytuacje takie należały do rzadkości.

Podczas pobyty w placówkach, z których pochodzili badani seniorzy, udało się pozyskać informacje i wzbogacić zebrany materiał dodatkowo o obserwację, pochodzącą z miejsca ich pobytu. Obejmowała ona zachowania respondentów, pojawiające się emocje i sposób wyrażania poglądów, a także interakcje osobowe i warunki bytowe.