Aspekty prawne i rozwiązania organizacyjne dotyczące zagospodarowania zużytych

Obowiązujące w Polsce regulacje prawne dotyczące postępowania z wycofanymi z eksploatacji oponami obciążającymi w dużym stopniu środowisko naturalne, to obecnie rozbudowany zbiór przepisów, które opierają się na postanowieniach i rozporządzeniach prawa wspólnotowego Unii Europejskiej. Polityka unijna w sprawie odpadów oponowych wyznaczona została na tzw. „hierarchii odpadów”, która zakłada w pierwszej kolejności zapobieganie ich powstawania, a gdy jest to niemożliwe na ich ponownym wykorzystaniu, na drodze odzysku i recyklingu, eliminując w miarę możliwości składowanie na wysypiskach [38]. Dlatego podstawą strategii działań Unii Europejskiej w dziedzinie ponownego zagospodarowania poeksploatacyjnych wyrobów gumowych, a w szczególności wycofanych z użytkowania opon jest uchwalona w 1999 roku dyrektywa 1999/31/WE na mocy, której kraje członkowskie zobowiązane zostały do wprowadzenia od lipca 2003 roku zakazu składowania na wysypiskach całych opon samochodowych, a od lipca 2006 także rozdrobnionych, z wyłączeniem w obu przypadkach opon rowerowych oraz opon o średnicy zewnętrznej większej niż 1400 mm [39]. Uzupełnieniem rozwiązań legislacyjnych UE dotyczącej gospodarki zużytymi oponami jest uchwalona w 2000 roku dyrektywa 2000/53/EC, która reguluje sposoby postępowania z wycofywanymi z użytkowania pojazdami. Nakazuje ona usuwanie z nich opon przed ich złomowaniem tak, aby mogły one zostać poddane procesom recyklingu [40]. Zalecenia wymienionych powyżej dyrektyw, nie

określiły jednak sposobów osiągnięcia narzuconych zadań. Dlatego przed państwami członkowskimi zostały postawione nowe wyzwania, które stały się jednocześnie impulsem do rozwijania działań na rzecz wypracowania własnych odpowiednich wewnętrznych regulacji prawnych i organizacyjnych, umożliwiających stworzenie warunków do opracowania nowoczesnych sposobów odzysku, rosnącej ilości odpadów oponowych, z wyłączeniem ich składowania na wysypiskach.

W oparciu o zdobyte doświadczenia w zakresie gospodarki odpadami, w krajach unijnych wypracowano trzy modele rozwiązań, które uregulowały i usprawniły nadzór nad zagospodarowaniem poużytkowych opon [41-42]:

1. Model gospodarki opartej na poszerzonej odpowiedzialności producentów (ERP).

Zgodnie z nim zagospodarowanie zużytych opon należy do obowiązków producentów i importerów, którzy wprowadzili je na rynek. Rozwiązanie to zobowiązuje ich do zorganizowania zbiórki zużytych opon i zapewnienia wyznaczonych prawem poziomów odzysku i recyklingu tych odpadów. Może być to realizowane bezpośrednio przez producentów lub za pośrednictwem wyspecjalizowanych organizacji odzysku, stworzonych i działających w ich imieniu. Największe organizacje odzysku funkcjonujące w danych krajach Wspólnoty Europejskiej zestawiono na rys. 1.

2. Model podatkowy, polegający na pobieraniu przez producentów lub sprzedawców detalicznych opłaty utylizacyjnej, wliczonej w cenę nowej opony i przekazywaniu go do budżetu państwa. Zagospodarowanie opon, w tym modelu spoczywa na organizacjach odzysku i recyklingu, opłacanych przez rząd z pieniędzy uzyskanych od użytkowników, kupujących nowe opony.

3. System wolnorynkowy, który zakłada opłacalność odzysku i recyklingu opon. Zgodnie z tym założeniem zużyte opony to źródło cennych surowców, których zagospodarowanie przynosi zyski i w konsekwencji rentowność, zajmujących się nim przedsiębiorstw.

W Europie spośród wszystkich wymienionych powyżej systemów gospodarki zużytymi oponami, największą popularność zyskał model oparty na poszerzonej odpowiedzialności producentów. O sukcesie tego rozwiązania świadczyć mogą wysokie, sięgające nawet 100%

poziomy odzysku poużytkowych opon, uzyskiwane przez kraje, które go wdrożyły (Belgia, Czechy, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Litwa, Łotwa Norwegia, Polska, Portugalia, Rumunia, Szwecja, Węgry, Włochy, i Turcja). Jego zaletą jest też duża przejrzystość w kontroli działalności organizacji wypełniających narzucone normy. Ponadto sprawne finansowanie organizacji odzysku przez największych na świecie producentów opon,

pozwoliło na rozwijanie badań i wdrażanie nowoczesnych technologii, umożliwiających zwiększenie wydajności procesów odzysku i recyklingu opon. Z tego względu model ten stał się podstawą nowoczesnej gospodarki zarządzania odzyskiem zużytych opon w 17 krajach europejskich, w tym również w Polsce. Natomiast system oparty na podatku utylizacyjnym obowiązujący w Austrii, Bułgarii, Chorwacji, Irlandii, Niemczech, Szwajcarii, Wielka Brytanii oraz system wolnorynkowy (Dania, Słowacja, Słowenia) mimo prostoty działania okazały się mniej atrakcyjne, co związanej jest z ich mniejszą efektywnością i trudnością w kontroli.

Rys. 1 Modele zarządzania gospodarką zużytych opon w Europie, z wyszczególnieniem największych organizacji odzysku, działających w krajach UE i Turcji [43].

W Polsce budowę systemu sprawnej gospodarki rozwiązującej problemy zagospodarowania poeksploatacyjnych opon rozpoczęto od uchwalenia 27 kwietnia 2001 roku ustawy o odpadach [44]. Uregulowała ona polskie prawo, w stosunku do przepisów unijnej dyrektywy 1999/31/WE, zakazując składowania na wysypiskach całych opon i ich części. Wprowadziła również bardzo ważne dla gospodarki odpadami definicje odzysku i recyklingu. Zgodnie z jej postanowieniami opisanymi w art. 3. ust. 3 pkt.9 „odzyskiem są wszelkie działania, niestwarzające zagrożenia dla życia, zdrowia ludzi lub dla środowiska,

System oparty na ustawowej odpowiedzialności producentów System wolnorynkowy

System podatkowy

polegające na wykorzystaniu odpadów w całości lub w części, lub prowadzące do odzyskania z odpadów substancji, materiałów lub energii i ich wykorzystania” (Dz.U. 2001 Nr 62 poz.

628). Działania te zostały dokładnie wytłumaczone w załączniku nr 5, do wymienionej ustawy. Zgodnie z nimi do odzysku zaliczane jest spalanie opon, czyli wykorzystanie ich, jako paliwa lub innego środka służącego do wytwarzania energii (proces R1). Do form odzysku zaliczyć należy również bieżnikowanie opon oraz ich ponowne wykorzystywanie w całości lub częściach (proces R14).

Natomiast zgodnie z art. 3. ust. 3 pkt.15 omawianej ustawy pod pojęciem recyklingu należy rozumieć „odzysk, który polega na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w procesie produkcyjnym, w celu uzyskania substancji lub materiału o przeznaczeniu pierwotnym lub o innym przeznaczeniu, w tym też recykling organiczny, z wyjątkiem odzysku energii” (Dz.U. 2001 Nr 62 poz. 628). Recykling jest więc wyodrębnioną formą odzysku, polegającą na powtórnym przetworzeniu odpadu, dokonanym w określonym celu. W przypadku opon charakter recyklingu będą miały procesy, które prowadzą do wydzielenia z opon gumy, kordu tekstylnego oraz metalu i ich ponownym wykorzystaniu, jako źródła surowców, do otrzymywania materiałów, o nowym zastosowaniu [45].

Bardzo ważnym aktem prawnym, który wprowadził w Polsce nowoczesne rozwiązania w zakresie zagospodarowania poużytkowych opon jest ustawa z dnia 11 maja 2001 r., o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz opłacie produktowej i depozytowej [46]. Dotyczy ona ustanowienia w Polsce zasady poszerzonej odpowiedzialności producentów za odpady poużytkowe, do których zaliczono m.in. nowe i używane opony pneumatyczne oraz opony bieżnikowane. Ustawa ta zobowiązała producentów i importerów opon, wprowadzających je na rynek krajowy, do zorganizowania zbiórki zużytych opon i zapewnienia określonych poziomów recyklingu i odzysku. Zgodnie z uchwalanymi w kolejnych latach ustawami oraz wprowadzanymi rozporządzeniami, docelowe wielkości odzysku i recyklingu były stopniowo powiększane i na lata 2008-2014 ustalono je na poziomie 75% odzysku i 15% recyklingu zużytych opon [46,47-48]. Wymusiło to na producentach zapewnienia zbiórki i poddanie odzyskowi 75% całkowitej masy opon, która została przez nich wprowadzona na rynek. Ustalenie norm odzysku poużytkowych opon na poziomie 75% wynika z faktu, że w trakcie eksploatacji tracą one ok. 10-20% swej masy [49]. W praktyce oznacza to jednak obowiązek odzysku i recyklingu takiej samej liczby zużytych opon, jaka w postaci opon nowych wprowadzona została, w danym roku na rynek krajowy.

Ustalony obowiązek zagospodarowania zużytych opon może być wykonany przez producenta lub importera samodzielnie, bądź za pośrednictwem powołanej w tym celu organizacji odzysku, która działa w ich imieniu. Dowodem potwierdzającym realizację narzuconych poziomów odzysku i recyklingu są sprawozdania, które co roku przedsiębiorcy lub organizacje odzysku zobowiązane są przekazywać do Wojewódzkiego Inspektora Ochrony Środowiska [50]. W przypadku, gdy przedsiębiorcy lub działające w ich imieniu organizacje, nie wywiążą się z prawnie nałożonego na nich obowiązku, zobowiązani zostają do uiszczenia opłaty produktowej. Jej wysokość wyznacza się, jako iloczyn różnicy pomiędzy wymaganym, a osiągniętym poziomem odzysku lub recyklingu i stawki opłaty produktowej, ustalonej Rozporządzeniem Ministra Środowiska, dla każdego rodzaju opon [51]. Uzyskane opłaty kierowane są do Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i przeznaczane na finansowanie zadań, umożliwiających recykling i odzysk niezagospodarowanych odpadów oraz wspieranie programów ekologicznych, dotyczących tematyki zużytych opon.

W odpowiedzi na wejście w życie ustawy produktowej z dnia 11 maja 2001 r., firmy Bridgestone, Continental, Dębica, Goodyear, Michelin i Pirelli, zajmujące się importem opon do Polski oraz ich produkcją na terenie kraju, we wspólnym porozumieniu założyły spółkę Centrum Utylizacji Opon Organizacja Odzysku S.A. (CUO) [52]. Jej zadaniem jest wykonywanie w imieniu przedsiębiorców obowiązków, dotyczących osiągnięcia nałożonych poziomów odzysku i recyklingu. Działalność CUO polega głównie na organizowaniu i koordynowaniu ogólnokrajowego systemu zbiórki opon od punktów serwisu i wymiany opon, warsztatów samochodowych, punktów demontażu samochodów oraz urzędów gmin. Do jej kompetencji należy również przekazywanie odpadów oponowych przedsiębiorstwom zajmującym się odzyskiem energetycznym opon oraz kierowanie ich do ponownego zagospodarowania, poprzez bieżnikowanie lub recykling. Zgodnie z założeniami legislacyjnymi CUO zobowiązane jest do składania rocznych sprawozdań z efektów swojej działalności, a w przypadku nieosiągnięcia ustalonych poziomów odzysku i recyklingu, uiszczenia opłaty produktowej, oddzielnie dla odzysku oraz recyklingu. Obecnie CUO realizuje zbiórkę opon na terenie całego kraju za pośrednictwem czterech operatorów logistycznych i ok. 30 podwykonawców [52]. Ponadto nawiązała współpracę z czterema cementowniami, realizującymi odzysk energetyczny opon oraz z wieloma przedsiębiorstwami zajmującymi się rozdrabnianiem tych odpadów. Dzięki tym działaniom organizacja ta uzyskała 65% udział w rynku utylizacji odpadów oponowych i stała się jego dominującym liderem. Do pozaustawowych zadań CUO zaliczyć należy też jej działalność edukacyjną,

zajmującą się przybliżaniem społeczeństwu problematyki zagospodarowania wyeksploatowanych opon [52]. Zasady funkcjonowania CUO na polskim rynku przedstawiono na rys.2.

Organizacja Odzysku Producent

Przedsiębiorstwa zajmujące się zbiórką odzyskiem i recyklingiem

Państwo

strumień opon strumień pieniędzy

użytkownik dystrybutor Punkt zbiórki

Rozdrabnianie (recyklat gumowy, stal, kord tekstylny)

Produkty recyklingu Odzysk energii

bieżnikowanie

Raport

Opłata produktowa

Rys. 2 Schemat opisujący działalność Centrum Utylizacji Opon Organizacja Odzysku S.A. Według danych Ministerstwa Środowiska opublikowanych przez Główny Urząd Statystyczny, w Polsce w 2008 roku poziom odzysku osiągnął 82,2%, natomiast poziom recyklingu 23% [53]. Informacje te wskazują, że działania organizacji odzysku oraz przedsiębiorstw zajmujących się zagospodarowaniem poużytkowych opon pozwoliły na znaczne przekroczone norm, wyznaczonych w aktach prawnych oraz w Krajowym Planie Gospodarki Odpadami. Zdecydowanie największy, bo ponad 70% udział w odzysku opon miał odzysk energetyczny, realizowany głównie poprzez ich spalanie w piecach cementowych [2,54].