2.8. STAN BADAŃ NAD MIASTAMI DOLNEGO ŚLĄSKA PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ – PODSUMOWANIE
Rozpiętość zagadnień, jakie poruszano w rozlicznych publikacjach na temat dolnośląskich miast każe postawić pytanie: co zostało zbadane, a co pominięte? Jakich wątków dotychczas nie poruszono? Co jeszcze można powiedzieć o rozwoju miast Dolnego Śląska po II wojnie światowej?
Wydaje się, że niezwykle trudno znaleźć jakąś lukę w bogactwie prac dotyczących powojennego rozwoju miast na Dolnym Śląsku. Mnogość publikacji uniemożliwia jednoznaczną ocenę dorobku badawczego w tym zakresie. Niemniej jednak w ogólnych zarysach można stan badań nad miastami Dolnego Śląska opisać następująco.
Wśród podejmowanych tematów badawczych dominują zagadnienia ludnościowe, w tym: powojenna wymiana mieszkańców, zasiedlanie regionu przez ludność polską, adaptacja tej ludności do nowych warunków, integracja i stabilizacja poszczególnych społeczności lokalnych, dynamiczne procesy demograficzne (szczególnie w latach 40., 50. i 70.) oraz ich późniejsza stagnacja, przejście od młodości do starości demograficznej.
Drugą istotną grupą analizowanych dotychczas zagadnień są zjawiska osadnicze: urbanizacja (ściśle związana z industrializacją), rozwój miast wojewódzkich i stopniowy upadek miast małych. Tematyka osadnicza stanowi zazwyczaj uzupełnienie wymienionych wcześniej tematów ludnościowych i rzadko występuje jako oddzielny problem badawczy. Zazwyczaj też osadnictwo rozpatrywane jest w skali całych Ziem Zachodnich (a nawet całych Ziem Odzyskanych), co utrudnia wychwycenie zjawisk charakterystycznych dla poszczególnych regionów, w tym dla Dolnego Śląska.
Wydaje się, że w dotychczasowych pracach niewiele uwagi poświęcano zależnościom pomiędzy poszczególnymi miastami regionu. Autorzy opisują co najwyżej relacje zachodzące w niewielkim zbiorze ośrodków miejskich, nie odnosząc ich do skali całego Dolnego Śląska. Co więcej, brak jest (poza nielicznymi wyjątkami) szczegółowych analiz sieci osadniczej, jej trwałości i poziomu rozwoju.
Jeśli chodzi o szersze ujęcie zagadnień miejskich, to pojawiające się sporadycznie porównania międzynarodowe rzadko umieszczają rozwój miast w ogólniejszym kontekście europejskim czy światowym. Koncentrują się one raczej na wybranych aspektach życia miejskiego w pojedynczych ośrodkach, opisując je wyłącznie w skali lokalnej. Problematyka miejskiej sieci osadniczej Dolnego Śląska w ujęciu porównawczym wydaje się wciąż niezagospodarowanym polem badawczym.
Tak więc, pomimo obszerności i wieloaspektowości dotychczasowych badań nad dolnośląskim miastami można mówić o pewnych lukach w tym zakresie. Nieśmiałą próbą wypełnienia tych luk jest niniejsza dysertacja.
Rozdział 3
ZASIEDLANIEMIASTDOLNEGOŚLĄSKA
POIIWOJNIEŚWIATOWEJ
3.1. WPROWADZENIE
Zasiedlanie miast Dolnego Śląska jest oczywistym punktem wyjścia dla wszelkich badań urbanizacji regionu w okresie powojennym. Poszczególne aspekty procesu zasiedlania – mechanizm wędrówki, skład społeczny migrujących, ich cele i plany związane z przeniesieniem się na nowo przyłączone tereny, czy wreszcie przestrzenne rozmieszczenie migrantów w regionie – są niezwykle istotne dla analizy sieci osadniczej w późniejszych okresach. Migracje grup ludności o różnym pochodzeniu regionalnym rzutowały na procesy stabilizowania się ich w nowym miejscu, na wzajemne stosunki, na tworzenie się nowych społeczności. Implikacje demograficzne i społeczne procesów ludnościowych zachodzących na Dolnym Śląsku bezpośrednio po II wojnie światowej trwają do dziś – podkreśla to wielu autorów (m. in. Miszewska 1994, Łach 1996, Krupowicz 1999, Bagiński 2004a).
Na bogatą treść problematyki osiedleńczej, obok wymienionych wcześniej aspektów procesu zasiedlania, składają się także: zasięg i stopień zniszczeń wojennych, akcja osadnicza i organizacja przesiedleń ludności, skład etniczny i regionalny migrantów oraz kolejność zasiedlania poszczególnych miast. Większość z tych zagadnień poruszono w prezentowanym rozdziale. Ponieważ jednak bogata literatura przedmiotu wydaje się opisywać problem zasiedlania miast Dolnego Śląska po II wojnie światowej w sposób wyczerpujący i nie wymagający uzupełnień, w tej części pracy oparto się zasadniczo na wcześniejszych publikacjach innych badaczy, uzupełniając je bądź interpretując zgodnie z przyjętą na wstępie (rozdział „Podstawy teoretyczne pracy”) metodą.
Rozdział nie zawiera części poświęconej przeniesieniu tytułowego pojęcia na wyższy poziom ogólności, ponieważ opis zasiedlania jest od razu prowadzony w skali całego regionu. Natomiast dla pełniejszego zrozumienia procesów ludnościowych zachodzących na Dolnym Śląsku bezpośrednio po wojnie umieszczono je w szerszym kontekście teoretycznym, historycznym i społecznym. Rozdział rozpoczyna się właśnie od opisu wybranych problemów migracji w Europie w drugiej połowie XX wieku.
3.2. MIGRACJE – WYBRANE PROBLEMY 3.2.1. MIGRACJE W EUROPIE W XX WIEKU
Masowe, obejmujące dziesiątki milionów ludzi przemieszczenia ludności stanowią jedną z ważnych kart historii XX wieku. O ile wcześniej ruchy migracyjne były w większości żywiołowe i miały charakter indywidualny, to w wieku XX przeważała organizacja i masowość. Istotne różnice występowały również w zakresie przyczyn i motywów: wcześniej zdecydowanie dominowały motywy ekonomiczne, potem – ideologiczne i polityczne. Dużą rolę w XX wieku odgrywał przymus1
(Kersten 1974).
Podstawowym powodem wielkich migracji w Europie po II wojnie światowej były traktaty pokojowe. Jak zauważa Panikos Panayi (2000), los poszczególnych ludzi był wówczas nieistotny w obliczu konieczności zachowania równowagi politycznej. Największa fala migracji obejmuje więc pierwsze lata powojenne, kiedy to przez Europę wędrowały dziesiątki milionów ludzi: ofiar nazizmu, pracowników przymusowych, Niemców wysiedlonych przez zwycięskie państwa, uciekinierów ze Związku Radzieckiego obawiających się represji władz stalinowskich itd.2 Kolejne fale przemieszczeń ludności nie miały już takich rozmiarów, zmieniło się również ich podłoże – z politycznego na ekonomiczne.
Migracje trwające do lat 70. XX wieku wywołane zostały zapotrzebowaniem na siłę roboczą w rozwijających się krajach Europy Zachodniej. Część z tych państw korzystała z zasobów, jakie posiadały w krajach kolonialnych, a część – z biedniejszych krajów europejskich. Rozwój gospodarczy wywołał również wielkie migracje w Związku Radzieckim, zwłaszcza w kierunku republik nadbałtyckich i Azji Centralnej. W trzeciej fazie migracji zaistniały jednocześnie dwie sprzeczne tendencje, mianowicie z jednej strony nastąpiło zaostrzenie polityki imigracyjnej w krajach zachodnich, a z drugiej – wzrost liczby osób chcących wyemigrować na Zachód z powodów politycznych i ekonomicznych.
Z punktu widzenia niniejszej dysertacji najistotniejsze wydają się masowe przemieszczenia ludności z pierwszego, najbardziej burzliwego okresu powojennego. Na Dolnym Śląsku w latach 1945-1948 głównym czynnikiem rozwoju ludnościowego były ruchy migracyjne. Jeszcze w 1948 roku około 66% przyrostu ludności pochodziło z migracji, a tylko 10-20% z przyrostu naturalnego. Od 1949 roku przyrost naturalny stał się głównym składnikiem rozwoju ludności i wynosił 80% (Kociszewski 1991).
1 Przyjmując oczywiście, iż przymusowa migracja oznacza, że emigrant występuje jako przedmiot akcji podejmowanej przez „wyższy autorytet” i sam nie ma możliwości decydowania o swym losie.
2 Największe zmiany struktury etnicznej na kontynencie europejskim nastąpiły w tym czasie w Polsce (Pisulinski, Sowa 2002).
Obok migracji na Ziemie Odzyskane z innych części kraju nie bez znaczenia są również późniejsze przemieszczenia o znacznie mniejszym zasięgu, choć równie liczne – ze wsi do miast. Trwały one przez kilka kolejnych dziesięcioleci (1950-1980). Obecnie, w związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku obserwuje się wzmożone migracje zagraniczne, jednak za wcześnie jeszcze na ocenę ich wpływu na sieć osadniczą Dolnego Śląska.
3.2.2. PRZYMUSOWE PRZESIEDLENIA NA ŚWIECIE
Dla lepszego zrozumienia sytuacji zaistniałej na Dolnym Śląsku po II wojnie światowej konieczna jest – choćby pobieżna – znajomość podobnych masowych przemieszczeń ludności w innych częściach świata w okresie powojennym. Chodzi tu zwłaszcza o migracje wywołane zmianami politycznymi i stymulowane, inicjowane lub nakazywane przez władze. Polskie Ziemie Zachodnie i Północne nie są bynajmniej pod tym względem przypadkiem odosobnionym w skali Europy czy globu.
Według niektórych autorów (Goodwin-Gill 1990), (Cernea 1999) przymusowe i masowe przemieszczenia ludności są zjawiskiem częstym i powszechnym, zdarzają się dziś i będą się zdarzać w przyszłości3. Analiza ich przyczyn, przebiegu i konsekwencji w kontekście globalnym pozostaje więc niezwykle ważnym zadaniem badawczym.
Jak już wspomniano, przedmiotem przeglądu będą migracje wywołane czynnikami politycznymi. Zmiany granic i podziały państw jako sposób na rozwiązanie problemów religijnych i etnicznych były trwałą i powtarzalną cechą dwudziestowiecznej historii (Menon 1999), (Fraser 1984). Najbardziej znamiennymi przykładami są tu Irlandia Północna, Izrael, Europa Środkowa i Wschodnia, Korea, Indie oraz – w ostatnich latach – była Jugosławia. Krótkiej analizie poddano trzy z nich: Izrael, Indie i Chorwację.
W 1947 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych zatwierdziła podział Palestyny na dwa państwa: arabskie i żydowskie, zaś rok później proklamowano państwo Izrael. W kolejnych latach (1948-1949) trwały wojny arabsko-izraelskie zakończone zajęciem przez Izrael 2/3 terytorium Palestyny i skutkujące masowymi ruchami ludności. Miejsce Palestyńczyków4 zajmowali żydowscy imigranci z całego świata.
3 Wśród przyczyn przyszłych migracji przymusowych Michael M. Cernea (1999) wymienia przede wszystkim wciąż rosnące zapotrzebowanie na przestrzeń, które będzie powodować konieczność zmian i przesunięć w dzisiejszym rozmieszczeniu ludności.
4 Historycy nie są zgodni w kwestii przyczyn emigracji Palestyńczyków. Część z tych przemieszczeń była dobrowolna, a część przymusowa. Pewne jest natomiast, że na skutek masowej emigracji około 757 tys. palestyńskich Arabów zostało uchodźcami. Odmowa Izraela w sprawie ich repatriacji oraz niechęć samych uciekinierów co do ich przesiedlenia do innych krajów arabskich sprawiły, że przez wiele następnych lat pozostawali oni w centrum napięć na Bliskim Wschodzie (Fraser 1984).
Zdaniem Stefana Nowakowskiego (1967) można się dopatrzeć pewnych podobieństw między sytuacją w Izraelu i na polskich Ziemiach Odzyskanych po II wojnie światowej. Podobieństwa te, choć widoczne, stają się jednak wątpliwe w obliczu ogromnych różnic. Wszak Izrael jest nowym, samodzielnym organizmem państwowym, podczas gdy Ziemie Odzyskane zostały włączone w obszar kraju już istniejącego.
Bardziej zbliżony do problematyki Ziem Zachodnich i Północnych wydaje się przypadek indyjski. Podział Indii w 1947 roku i utworzenie Pakistanu były przyczyną wielkich, masowych migracji.
Główną przyczyną podziału kraju były obawy muzułmanów przed uniezależnieniem Indii od Wielkiej Brytanii oraz nadarzająca się w związku z tym sposobność do utworzenia własnego państwa narodowego (Fraser 1984). Powstanie – w wyniku podziału – dwóch suwerennych narodów okupione zostało jednak licznymi ofiarami. Według Ritu Menon’a (1999), zmiana granic dotknęła bezpośrednio około 12 milionów osób, z których ponad milion zginęło5. Sikhowie i hindusi mieszkający wzdłuż nowej granicy zostali wysiedleni na stronę indyjską (głównie w regionie Pendżab Wschodni), gdzie zajmowali zazwyczaj mniejsze i uboższe gospodarstwa po muzułmanach6. Natomiast muzułmanie wędrowali na zachód, do Pakistanu (Rose 1969). Negatywne skutki ówczesnych przemieszczeń ludności odczuwane były przez wiele następnych lat.
Według Krystyny Kersten (1974) wspólnym mianownikiem dla indyjsko-pakistańskiej wymiany ludności i przesiedleń na Ziemiach Odzyskanych są ich motywy: dążenie do zespolenia narodowego (etnicznego, rasowego, religijnego) oraz tendencje eliminacji mniejszości. Antagonizmy prowadzące do ruchów ludności przybierały co prawda inną postać w krajach rozwiniętych, inną w zacofanych, zwłaszcza postkolonianlnych, jednak motywy te pozostają niezmienne.
Zasadnicza różnica między Ziemiami Odzyskanymi a Indiami i Pakistanem zaznacza się w kwestii skali. O ile liczba ludności objętej przesiedleniami była w obu wypadkach zbliżona, to należy pamiętać, że podział Indii dotyczył obszaru porównywalnego z powierzchnią Europy, zaś Ziemie Odzyskane to relatywnie niewielki fragment naszego kontynentu.
Ostatnim znamiennym przykładem wymiany ludności jest Krajina w Chorwacji. Na początku lat 90. XX wieku Chorwacja liczyła 4,7 mln mieszkańców, z których 85% było Chorwatami, a 11,5% Serbami (Goldstein 1999).
Historia masowych migracji rozpoczyna się w 1990 roku, kiedy to Serbowie proklamowali niezależną Serbską Republikę Krajina i przystąpili do wysiedlania
5 w wyniku walk przygranicznych.
6 Ponieważ jednak wśród sikhów zasada dziedziczenia według pierworództwa nie obowiązuje, ziemia w regionie Pendżab Wschodni szybko uległa licznym podziałom własności. Spowodowało to „głód ziemi” i wzmogło emigracje zagraniczne, zwłaszcza do Wielkej Brytanii (Rose 1969)
ludności chorwackiej. Do końca 1991 roku zmuszono do opuszczenia tych terenów ponad 300 tys. osób (Bade 2003). Cztery lata później, w lecie 1995 r. w wyniku kolejnej wojny wojska chorwackie zdobyły Knin, stolicę Krajiny. Większość serbskiej ludności cywilnej (około 100 tys. osób) uciekła, na miejscu pozostało jedynie 5-6 tys. osób, w większości w podeszłym wieku.
Kolejny etap wojennej tragedii nastąpił, gdy uciekający z Chorwacji Serbowie dotarli do Bośni. W okolicach Banja Luki wypędzili oni 20 tys. muzułmanów, zajmując ich domy. Bośniaccy Chorwaci przeszli natomiast na stronę chorwacką – w tym także do Krajiny – i przejęli mienie opuszczone wcześniej przez Serbów (Goldstein 1999).
Podobieństwo między losami Krajiny a powojenną historią Ziem Odzyskanych jest oczywiście ograniczone ze względu na różnicę w skali przesiedleń oraz okoliczności, w jakich się one odbywały. Przykład Chorwacji pokazuje jednak bardzo dobitnie, że masowe i przymusowe przemieszczenia ludności nie są ani odległe w czasie ani w przestrzeni, oraz że wpisują się one głęboko we współczesną historię Europy i świata. Co więcej, opisane tu migracje w innych częściach świata pozwalają docenić pokojowy i w zasadzie bezkonfliktowy przebieg wymiany ludności na Dolnym Śląsku.
Badacze powojennych migracji w Europie Środkowej i Wschodniej (Rieber 2000) sugerują, że szczególnie przydatne w tej dziedzinie nauki są studia lokalne, które rzucają światło na sposób w jaki uchodźcy, przesiedleńcy i deportowani byli przyjmowani na obszarach docelowych oraz na to, jak przebiegały procesy ich społecznej integracji w nowym miejscu zamieszkania. Do miana takiego właśnie studium pretenduje prezentowany rozdział, którego tematem jest zasiedlanie miast Dolnego Śląska po II wojnie światowej.
3.2.3. ROLA MIGRACJI W ROZWOJU MIAST
Zależność między migracjami a rozwojem miast jest oczywista – trudno dziś znaleźć miasto w Europie bez mniejszości narodowej. Bogactwo kulturalne miast wypływa w dużej mierze właśnie z wielości grup społecznych. Jak zauważa Ronan Paddison (2001d), różnorodność społeczna jest cechą konstytutywną miasta, a jego rozwój jest jednocześnie źródłem i efektem tej różnorodności. Wszystko to sprawia, że wskazane i uzasadnione są badania miast, ich zasiedlania i składu etnicznego mieszkańców.