W rozdziale podjęto próbę udowodnienia zależności między stabilizacją mieszkańców miasta w skali lokalnej, a stabilizacją miast w sieci osadniczej regionu. W celu weryfikacji tej tezy wyszczególniono najpierw podstawowe czynniki decydujące o stabilizacji społecznej mieszkańców w skali lokalnej, a następnie odniesiono je – w miarę możliwości – do skali regionalnej. Większość aspektów stabilizacji społeczności lokalnych rzeczywiście znajduje odzwierciedlenie w rozwoju sieci osadniczej regionu – jest to pięć czynników: trwałość w systemie osadniczym, adaptacja do zmieniających się warunków gospodarczych, funkcja miasta, pozycja w hierarchii miast oraz czas. Przeprowadzona w oparciu o dostępną literaturę przedmiotu i badania własne analiza każdego z wymienionych elementów na przykładzie powojennego rozwoju Dolnego Śląska pozwoliła na potwierdzenie zależności między stabilizacją w skali lokalnej i regionalnej.
I tak, o trwałości miast w systemie osadniczym decyduje okres posiadania przez nie praw miejskich. Zgodnie z tym kryterium zdecydowana większość miast obecnego województwa dolnośląskiego jest dobrze ugruntowana w jego strukturze przestrzennej. Tylko co dwudziesty ośrodek miejski nie może wykazać się czasem istnienia dłuższym niż 30 lat, co świadczy o jego nietrwałym miejscu w sieci osadniczej. Pozostałe zaś miasta można uznać za stabilne elementy struktury przestrzennej regionu.
Analiza trwałości osadnictwa wymaga w tym miejscu pewnego komentarza. W czasach odległych, gdy człowiek przechodził od wędrownego trybu życia do osiadłego, trwałość osiedla rzeczywiście wzrastała wraz z postępem cywilizacji i doskonaleniem sposobów gospodarowania (Zagożdżon 1988). Jednak współcześnie
36 Paradoksalnie, jeśliby kierować się regułami prawa Zipfa, najbardziej zbliżony do idealnego okazuje się wykres z 1950 roku (zob. rys. 4.3.), a więc obraz sieci osadniczej po okresie dostosowania się do nowych warunków polityczno-gospodarczych, a przed intensywną industrializacją i zmianami administracyjnymi.
37 Jak zauważa Tadeusz Zipser (2005), rozkład rangowy ośrodków odzwierciedla prawdopodobnie stopień systemowej dojrzałości zbioru miast w regionie.
prawidłowość ta traci na aktualności, ponieważ dzisiejsze społeczeństwa wykazują zwiększoną ruchliwość przestrzenną, występuje wręcz renesans nomadyzmu (Bagiński 2002c), (Bagiński 2004c). Wniosek dotyczący trwałości miast w systemie osadniczym jako warunku ich stabilizacji może zatem być złudny i należy go traktować z dużą ostrożnością.
Kolejny czynnik stabilizacji w skali regionalnej – adaptacja do zmieniających się warunków gospodarczych – wydaje się bardziej oczywisty. Jeśli miasta nie rozwijają się w zgodzie z aktualnymi potrzebami gospodarki, niechybnie czeka je marginalizacja w sieci osadniczej. W warunkach realnego socjalizmu trudno było mówić o adaptacji miast do warunków gospodarczych, wszak władze centralne same wytyczały trajektorie rozwoju osadnictwa, podporządkowując je potrzebom znacjonalizowanej gospodarki. Dopiero po 1989 roku wystąpiły na szeroką skalę procesy weryfikacji rzeczywistego potencjału miast i ich dostosowywania się do zasad gospodarki rynkowej.
Niestety dla większości ośrodków osadniczych Dolnego Śląska okres transformacji ustrojowej nie był korzystny. Tylko niektóre miasta okazały się dobrze przygotowane do ekonomii wolnorynkowej dzięki bogatej i zróżnicowanej wewnętrznie strukturze gospodarczej, inne natomiast – o monokulturze przemysłowej – dotknęła głęboka depresja społeczno-gospodarcza. Obecnie obserwuje się kolejny etap adaptacji ośrodków miejskich, tym razem do gospodarki europejskiej i globalnej.
Jeśli chodzi o funkcje miast, a więc kolejny czynnik stabilizacji, to w okresie powojennym dominowała na Dolnym Śląsku (i w ogóle w Polsce) funkcja przemysłowa. Dzięki niej do lat 80. rozwijała się zdecydowana większość ośrodków miejskich regionu.
Drugą co do ważności funkcją była administracja, za sprawą której dynamicznie rozrastały się nowe miasta wojewódzkie z 1975 roku. Kryzys gospodarczy lat 90. wpłynął jednak negatywnie na miasta niezależnie od ich funkcji, a skutki ostatniej reformy administracyjnej z 1998 roku będą możliwe do zbadania dopiero za jakiś czas.
Trzecia ważna funkcja miastotwórcza – szeroko rozumiane usługi – zaczęła się szybko rozwijać po przełomie z 1989 roku, a rozwój ten przebiegał równolegle z upadkiem przemysłu. Niestety jak dotąd usługi nie są na tyle silne, by móc zapewnić miastom trwały i stabilny byt. Można więc powiedzieć, że miasta Dolnego Śląska wciąż poszukują swojej drogi rozwoju, a ich sytuacja w zakresie funkcji miejskich nie jest jeszcze ustabilizowana.
Istotnym elementem wpływającym na procesy stabilizacji miast w regionie jest również ich ranga w hierarchii ośrodków osadniczych. O randze miasta decyduje dynamika jego rozwoju ludnościowego, która z kolei zależna jest w dużej mierze od pełnionej przez nie funkcji. Na Dolnym Śląsku znamiennym przykładem wzrastającej pozycji a hierarchii były szybko rozwijające się ośrodki przemysłowe LGOM-u.
Natomiast pozbawione podobnych czynników rozwoju miasta uzdrowiskowe w okresie socjalizmu stale traciły na znaczeniu.
Relacja między rangą miasta a poziomem jego stabilizacji w sieci osadniczej ograniczona jest jednak pewnymi warunkami, wypływającymi z reguł rządzących hierarchią miast. Ustalenie się określonej kolejności wielkości miast nie oznacza od razu stabilizacji, która wiąże się raczej z procentowym rozkładem poszczególnych grup wielkości i zbliżonym do modelowego kształtem wykresów prawa Zipfa.
Ostatni z wymienionych czynników stabilizacji – czas – nie wymaga analizy w ramach osobnego podrozdziału. Jako nadrzędny warunek stabilizacji, jest on w naturalny sposób wpisany we wszystkie pozostałe (wymienione tu) aspekty tego procesu – jego podstawowe znaczenie wydaje się oczywiste i nie wymaga dodatkowych studiów.
Należy jeszcze raz podkreślić, że żaden z opisanych czynników nie jest warunkiem wystarczającym dla stabilizacji w skali regionalnej. Wydaje się natomiast, że brak choćby jednego elementu może być przyczyną niestabilności miasta w systemie osadniczym. Dlatego podsumowując prezentowane tu rozważania można stwierdzić, że w okresie powojennym sieć miast Dolnego Śląska nie była jednoznacznie stabilna. Liczne zmiany warunków gospodarczych, do których musiały się dostosowywać ośrodki miejskie regionu, nietrwałość pełnionych przez nie funkcji oraz niekorzystne przesunięcia w hierarchii nie sprzyjały stabilizacji miast w regionie. Równolegle ze stabilizacją przebiegały procesy integracji miast Dolnego Śląska. Oba te zjawiska są względem siebie komplementarne i występują równocześnie, a ich ostatecznym efektem ma być wytworzenie się spójnej i harmonijnie się rozwijającej sieci miast w regionie. O tym, czy przebieg integracji jest w stanie zrekompensować opisane ty braki w stabilizacji i doprowadzić w przyszłości do spójnej sieci miejskiej mówi kolejny rozdział prezentowanej dysertacji – „Integracja w miastach Dolnego Śląska po II wojnie światowej”.