Nie można w tym miejscu pominąć jeszcze innych znaczeń pojęcia „integracja”, które również mają wymiar przestrzenny i dotyczą systemu osadniczego Dolnego Śląska. Pierwsze z nich jest dobrze znane z życia codziennego – chodzi o integrację Polski z Unią Europejską, a drugie było aktualne przed kilkudziesięciu laty, gdy zachodziła potrzeba integracji Ziem Odzyskanych z obszarami Polski przedwojennej. Opis integracji na wyższych poziomach przestrzennych rozpocząć trzeba od tego ostatniego zagadnienia.
5.4.1. INTEGRACJA DOLNEGO ŚLĄSKA Z OBSZARAMI POLSKI PRZEDWOJENNEJ 5.4.1.1. Integracja gospodarcza Ziem Odzyskanych z resztą kraju
Proces integracji Ziem Zachodnich i Północnych z resztą kraju był i jest istotnym zagadnieniem w powojennej historii Polski. Bohdan Gruchman (1967) w procesie tym wyróżnia etap ogólnego włączenia gospodarki Ziem Zachodnich do gospodarki kraju zwany etapem integracji podstawowej oraz etap integracji szczegółowej, polegający na zaniku wielu różnic między tymi terenami a resztą kraju.
Pierwszy z wymienionych etapów przypada, w głównych zarysach, na lata 1945-1958. W roku 1946 powołano do życia trzy nowe województwa: olsztyńskie, szczecińskie i wrocławskie, co oficjalnie rozpoczęło proces scalania Ziem Zachodnich i Północnych z resztą kraju (Turnau 1960). W roku 1949 zlikwidowano Ministerstwo Ziem Odzyskanych, co miało symbolizować pełną już integrację tych ziem z organizmem państwa (Szarota 1969). Przemianom administracyjnym towarzyszyła oczywiście odbudowa gospodarki terenów przejętych przez Polskę, w tym zwłaszcza rozwój przemysłu ciężkiego, a następnie przemysłu środków konsumpcji i innych dziedzin życia.
Drugi wyróżniony przez Gruchmana etap procesów integracyjnych Ziem Zachodnich obejmował dalsze przekształcenia strukturalne, zmierzające do optymalizacji układu przestrzenno-gospodarczego kraju. W procesie integracji szczegółowej Ziemie Zachodnie, jako całość, straciły wiele ze swych odrębności. Zaczęły się natomiast zarysowywać różnice pomiędzy poszczególnymi regionami tych ziem, występujące również na dawnych obszarach Polski.
Można więc powiedzieć, że w efekcie procesów integracyjnych gospodarka Ziem Zachodnich stopiła się z gospodarką reszty kraju w jeden zwarty organizm. Integracja ta jest pełna i wielopłaszczyznowa (terytorialna, ekonomiczna, polityczna itp.)37. Jednocześnie Ziemie Odzyskane cechuje pod wieloma względami odrębność od pozostałych obszarów Polski, jak choćby bardziej złożona struktura narodowościowa czy powiązania komunikacyjne z obszarami przygranicznymi w krajach sąsiednich.
Współcześnie ma miejsce zaostrzona konkurencja między regionami w walce o szeroko rozumiane czynniki rozwoju. Konkurencja zaś jest przyczyną wzrostu
37 Wielopłaszczyznowość ta obejmuje nie tylko różne aspekty gospodarki, ale również zjawiska ludnościowe. Na szczególną uwagę zasługują tu procesy demograficzne. Ich przebieg, bardzo specyficzny w pierwszych latach powojennych, stopniowo upodabniał się do zjawisk zachodzących na pozostałym obszarze kraju, w czym również można upatrywać przejawów integracji tych ziem z terenem dawnej Polski (Bagiński 1979), (Cieślak i in. 1999).
zróżnicowań międzyregionalnych38. Postępująca polaryzacja rozwoju gospodarczego sprawia, że osiągnięty w latach powojennych wysoki poziom zintegrowania Dolnego Śląska w pozostałymi obszarami kraju w dobie gospodarki globalnej może okazać się nietrwały.
5.4.1.2. Integracja miast Ziem Odzyskanych z systemem miast Polski
Lata powojenne to nie tylko okres integracji gospodarczej Ziem Odzyskanych z resztą kraju, ale również włączania miast należących wcześniej do Niemiec w system osadniczy Polski. Włączanie to polegało w pierwszej kolejności na ustaleniu struktury hierarchicznej zastanej sieci miejskiej oraz wytypowaniu ośrodków o różnym tempie procesów wzrostu gospodarczego i ludnościowego39 (Drobek, Heffner 1996).
W systemie miast Polski rola ośrodków miejskich Dolnego Śląska była początkowo stosunkowo niewielka. Jedynie Wrocław podjął ważne funkcje administracyjne, zaś miasta mniejsze (jak np. Legnica) dotknięte zostały administracyjną degradacją. Dopiero z czasem sytuacja ta uległa zmianie i dziś Wrocław ma charakter ponadregionalny i należy do dominujących ogniw systemu osadniczego Polski, zaś Wałbrzych, Legnica i Jelenia Góra to ośrodki regionalne.
Trudno jest ustalić jednoznaczną datę kończącą proces integracji miast Dolnego Śląska z systemem osadniczym Polski. Według Kazimierza Dziewońskiego (1969) nastąpiło to już w latach 60., zaś zdaniem Wiesława Drobka i Krystiana Heffnera (1996) – dopiero w latach 90. Pewne jest natomiast, że w ciągu powojennej historii dochodziło stopniowo do pełnego włączenia wszystkich ośrodków miejskich Dolnego Śląska w zintegrowany system miast Polski. Miasta te pełnią ważne, nawet bardzo ważne funkcje w tym systemie. Co więcej, funkcje miast regionu w krajowym systemie osadniczym są znacznie ważniejsze od funkcji pełnionych przed wojną w sieci miast niemieckich.
5.4.2. INTEGRACJA SYSTEMU MIAST POLSKICH Z EUROPEJSKIM SYSTEMEM OSADNICZYM
Przekształcenia ustrojowe w Polsce, demokratyzacja i decentralizacja państwa, a także transformacja gospodarki centralnie planowanej w gospodarkę
38 Od dawna wiadomo na przykład, że atrakcyjność inwestycyjna polskich regionów spada w miarę posuwania się z zachodu na wschód (Aktualizacja… 2003).
39 Jak już kilkakrotnie zwrócono uwagę, miasta Ziem Zachodnich i Północnych po II wojnie światowej miały służyć realizacji ważnych – w ówczesnym mniemaniu – celów społeczno-politycznych. Dlatego przekształcenia administracyjno-funkcjonalne w nich dokonywane miały często podłoże polityczne. Jest to zresztą zgodne z ogólną tendencją obserwowaną we wszystkich krajach ustroju socjalistycznego, gdzie polityka zawsze dominowała nad ekonomiką (Kaltenberg-Kwiatkowska 1988).
rynkową ugruntowały drogę do integracji Polski z Unią Europejską. Jednym z jej przejawów jest tworzenie się spójnego kontynentalnego systemu miast.
Integracja europejskiego systemu osadniczego jest obecnie przedmiotem licznych studiów i projektów (zob. np. „Europejska Perspektywa Rozwoju Przestrzennego”). Ograniczona objętość niniejszej pracy nie pozwala na przedstawienie szerszego tła tego procesu, dlatego w tym podrozdziale przedstawiono jedynie wybrane jego aspekty dotyczące regionu dolnośląskiego.
Scalanie osadnictwa polskiego z europejskim może mieć wymiar przestrzenny lub pozaprzestrzenny40. Wymiar przestrzenny opiera się na zacieśniających się związkach między przygranicznymi miastami naszego kraju i państw sąsiednich, w tym zwłaszcza na rozbudowie wspólnej infrastruktury technicznej. Wymiar pozaprzestrzenny zaś obejmuje współpracę w ramach miast partnerskich oraz nawarstwiające się powiązania między metropoliami (Jałowiecki 1999). Ponieważ jednak wymiar ten w przypadku Dolnego Śląska wymagałby odrębnej, szczegółowej analizy, w niniejszym tekście skoncentrowano się na przestrzennej integracji systemu osadniczego.
Włączanie osadnictwa polskiego w system zachodnioeuropejski dotyczyć będzie w pierwszej kolejności miast przygranicznych, w których zjawiska dyfuzji innowacji, rozwoju gospodarki rynkowej, zróżnicowania stylów życia, współpracy regionalnej, przepływu idei i ludzi występują w postaci wyostrzonej (Misiak 1994). One też jako pierwsze muszą się zmierzyć z nowymi wyzwaniami wynikającymi z akcesji do Unii Europejskiej, z umiędzynarodowienia gospodarki oraz procesów globalizacji.
Szczególnym przypadkiem miast przygranicznych są ośrodki podzielone granicą państwa. Można się spodziewać, że integracja polskiego systemu osadniczego z europejskim rozpocznie się właśnie od ponownego połączenia tych miejscowości. Na Dolnym Śląsku na uwagę w tym względzie zasługuje Zgorzelec, który stopniowo zacieśnia współpracę z niemieckim Görlitz (Misiak 1992b), (Brol 2004). Miasta te potraktować można jako pierwszy wyraźny przykład integracji osadnictwa dolnośląskiego z siecią miast niemieckich.
O tym, jak procesy integracji miast przebiegają w innych częściach naszego kontynentu – co jest również ściśle związane z powstawaniem spójnego kontynentalnego systemu osadniczego – mówi kolejny rozdział „Uniwersalność procesów osadniczych w Europie a perspektywy dalszego rozwoju miast Dolnego Śląska”.
40 Podział taki jest jednym z wielu możliwych. Według Romana Matykowskiego i innych autorów (1998) relacje i powiązania transgraniczne dzielą się na: 1) przygraniczne, tj. zachodzące między sąsiednimi obszarami przygranicznymi, 2) międzyregionalne, tj. zachodzące między regionami granicznymi, 3) supragraniczne – tj. zachodzące między obszarami metropolitalnymi sąsiednich państw. Uogólniając można relacje przygraniczne (1) uznać za wyraźnie przestrzenne, zaś międzyregionalne (2) i supraregionalne (3) za mające charakter pozaprzestrzenny.