Stan badań w zakresie zjawiska dominacji partii politycznych w systemach autorytarnych

Osiągnięcie celu badawczego polegającego na umiejscowieniu „partii władzy” w rodzinie partii autorytarnych powinno zostać poprzedzone podsumowa-niem dotychczasowych ustaleń na temat zjawiska dominacji partii politycz-nych w systemach autorytarpolitycz-nych, z uwzględnieniem faktu zróżnicowanego podejścia do tego problemu w ujęciu politologów kontynuujących studia za-inicjowane przez Sartoriego.

Na plan pierwszy wysuwa się kwestia relewantności Sartoriańskiego mode-lu partii i systemu partii hegemonicznej. Ustalenia Sartoriego, mimo swej nie-zaprzeczalnej wartości, ulegają zrewidowaniu. Część autorów otwarcie polemi-zuje z nim, wskazując, że jego koncepcja partii hegemonicznej nie przystaje do rzeczywistości, przede wszystkim ze względu na fakt zakładania przez niego, że partia taka odnosi zwycięstwo czy to się komuś podoba, czy nie. Najnowsze ustalenia wskazują tymczasem, że takie partie hegemoniczne, jak PRI wygry-wały wybory nie uciekając się do fałszerstw wyborczych.

We współczesnych rozważaniach na temat partii autorytarnych termin „partia hegemoniczna” wypierany jest coraz częściej przez pojęcie „partia do-minująca w systemie autorytarnym”. Analiza literatury przedmiotu pozwala stwierdzić, że w dalszym ciągu jedna i ta sama partia może być odmiennie klasyfikowana ze względu na to, jakiej nomenklaturze terminologicznej wier-ny jest dawier-ny badacz. W wielu przypadkach pojęcia te są tożsame, czego przy-kładem jest meksykańska PRI. Odwołując się do modelu Magaloni i Kricheli

single-party regimes i dominant-party regimes, widać wyraźnie, że kategoria

pragmatycznego systemu partii hegemonicznej koresponduje ze zbiorem

do-minant-party regimes. Zideologizowana wersja, konstruowana według ustaleń

Jerzego Wiatra dotyczących hegemonii PZPR, komponuje się z modelem

sin-gle-party regimes. W takim ujęciu należy zauważyć, że termin „partia

hege-moniczna” powinien być zarezerwowany dla partii dominujących, funkcjonu-jących w środowisku nieskonsolidowanych autorytaryzmów (np. wyborczych autorytaryzmów)161. Wyraźnie trzeba jednak podkreślić, że mówimy w tym przypadku raczej o hegemonicznym wyborczym autorytaryzmie, tj. systemie, w którym wybory są w pełni kontrolowane przez obóz władzy, a nie rywaliza-cyjnym wyborczym autorytaryzmie, w którym ta kontrola jest niepełna.

Problem dominacji partii politycznych we współczesnych systemach poli-tycznych tak demokrapoli-tycznych, jak i niedemokrapoli-tycznych doskonale uchwycił Reuter162. Wspomniany autor czerpiąc wiedzę z dotychczasowego stanu badań nad problemem dominacji partii politycznych dokonał klasyfikacji systemów politycznych, wyodrębniając:

1) demokracje z partią dominującą (one-party dominant democracies); 2) systemy partii dominującej (dominant party regimes), a w obrębie tej

grupy systemy partii hegemonicznej (hegemonic party regimes) i systemy pojedynczej partii (single party regimes);

3) systemy niedemokratyczne bez partii dominującej (non-dominant

regi-me parties in non-democracies)163.

Warto także zwrócić uwagę na fakt, że typ idealny, w tym przypadku partii hegemonicznej, nie ma odpowiednika w konkretnym bycie. Z ustaleń polito-logów badających partie hegemoniczne, m.in. Meksyku i Singapuru, wynika, że ich monopol na władzę jest w mniejszym lub większym stopniu ograniczo-ny164. Podawana jest w wątpliwość hegemoniczność tak meksykańskiej PRI, jak i malezyjskiej UMNO. W przypadku pierwszej z dwóch partii podnoszona jest np. kwestia jej podporządkowania osobie prezydenta, w tym także marginali-zacji roli notabli partyjnych w procesie nominacji następcy ustępującego pre-zydenta. W przypadku UMNO zwraca się uwagę na problem zdominowania partii przez klientelę malezyjskiego premiera Seri dr Mahathir bin Mohamme-da165. Prowadzi to do wzrostu popularności definicji minimalistycznej partii hegemonicznej, tj. takiej, w myśl której jest to partia funkcjonująca w systemie autorytarnym, która co prawda kontroluje dostęp do wielu – ale nie do wszyst-kich – istotnych instytucji politycznych, partycypuje w procesie decyzyjnym i rozdziale dóbr, a także korzysta z zasobów państwa, zapewniających jej domi-nującą pozycję w systemie politycznym166.

162 Uwzględniając przy tym wszystkich znaczących autorów podejmujących problem dominacji partii politycznych (Almonda, Chienkina, Brownlee, Geddes, Gelmana, Greena, Pempela, Sartoriego), jak i wszystkie najczęściej spotykane przypadki przeni-kana się pojęć takich, jak dominacja, jednopartyjność, hegemonia, partia władzy.

163 O. J. Reuter, The Origins of Dominant Parties…, s. 60.

164 J. A. Hernández, Parallel Authoritarian Institutions: An Explanation of Mexico’s Author-itarian Regime Durability and Breakdown, https://pdfs.semanticscholar.org/7520/afc-7980f6ee04d2f7526906a835866ed703c.pdf?_ga=1.48840678.1799935634.1489219428 [dostęp: 13.03.2017].

165 Por. A. W. Jelonek, W stronę nieliberalnej demokracji: szkice z antropologii politycznej Azji Południowo-Wschodniej, Scholar, Warszawa 2002, s. 39–43; O. J. Reuter, R. Turov-ski, Dominant Party Rules…, s. 18.

Pamiętać należy również o znaczeniu, jakie w literaturze przedmiotu przy-wiązuje się do wymiaru funkcjonalnego w analizie partii hegemonicznych. Po-dejście to zdominowało studia nad dominacją partii politycznych w systemach autorytarnych – realizowane badania skoncentrowane są przede wszystkim na ich wkładzie w utrzymywanie stabilności autorytarnej. Nie wszystkie partie he-gemoniczne realizują z powodzeniem pełen zestaw zadań hegemonicznych167. Jeśli chodzi o zbiór funkcji charakterystycznych dla partii hegemonicznych to obejmuje on takie działania, jak: przewodzenie wspólnocie politycznej, arty-kulacji i agregacji interesów grupowych – typowe dla systemów demokratycz-nych, jak i utożsamiane z systemami autorytarnymi, które związane są z pod-trzymywaniem ciągłości systemu: kooptowanie/zwalczanie opozycji, budowa poczucia, że rządząca grupa elit/partia jest siłą niepokonaną – zniechęcanie elit wewnątrzsystemowych do frondy, penetracja terytorialna, gromadzenie informacji, rozbudowa sieci patronalno-klientelistycznych. Partie te będą się dzieliły na silne i słabe. Ma to bowiem związek zarówno z pełnym lub częścio-wym pełnieniem wskazanych funkcji, jak też z ich instytucjonalizacją, przede wszystkim genezą i autonomią decyzyjną. Zdaniem autora należy doprecyzo-wywać koncepcję partii dominujących i odwołując się do kategorii nadrzędnej, tj. dominacji, mówić o dominacji pełnej, częściowej lub ograniczonej w odnie-sieniu do partii w systemach autorytarnych. W ten sposób łatwiej będzie rów-nież dokonać klasyfikacji istniejących modeli „partii władzy” i umiejscawiać je na osi continuum partii autorytarnych.

Można założyć, że „partie władzy” – a przynajmniej część z nich – łączy z partiami hegemonicznymi fakt skutecznego pokonywania przeciwników politycznych na arenie partyjno-wyborczej, kooptacji i przyciągania w szere-gi partii najbardziej wpływowych przedstawicieli elit zarówno szczebla fede-ralnego, jak i regionalnego; tworzenie rezerwy kadrowej; budowy społecznej legitymacji systemu politycznego czy to w sposób aktywny (budowa partii ma-sowej), czy zaledwie pasywny (głosowanie na „partię władzy”); umożliwiania rządzącej grupie elit skuteczne zarządzenie państwem poprzez przejmowanie kontroli nad organami władzy państwowej stanowiącymi prawo168.

W rozważaniach nad „partiami władzy” i partiami hegemonicznymi na plan pierwszy powinna wysuwać się kwestia funkcji, jakie spełniają w systemie, ale również pochodzenia zasobów, które umożliwiają im osiągnięcie statusu siły dominującej lub dzielenia się nią z innym aktorem169. Można mówić – tak

167 G. Sartori, Parties and Party Systems..., s. 206.

168 M. Bader, Hegemonic Political Parties…, s. 190–191.

169 W związku z tym godny odnotowania jest termin „protodominujące partie w syste-mach autorytarnych” – kategoria wprowadzona przez Greena na potrzeby zaznaczenia tendencji hegemonicznych w systemach autorytarnych z partią dominującą, którym

w przypadku „partii władzy”, jak i innych partii autorytarnych – o dominacji własnej i delegowanej, a także dominacji pełnej i ograniczonej.

Jeśli chodzi o charakter systemu politycznego, w jakim funkcjonują (i który do pewnego stopnia kształtują) „partie władzy” państw obszaru poradzieckie-go, zaobserwować można określoną prawidłowość. Poziom dominacji „partii władzy” i trwałości organizacji określanych tym mianem wyraźnie skorelowa-ny był z charakterem systemu politycznego. Najtrwalsze i najsilniejsze (przy-najmniej w wymiarze rywalizacji partyjno-wyborczej) były te „partie władzy”, które funkcjonowały w warunkach postępującej konsolidacji reżimu autory-tarnego. Konsolidacja władzy w rękach jednego ośrodka politycznego (głównie prezydenckiego) sprzyjała pojawieniu się dominującej „partii władzy” lub, jak pisze Noskowa, „partii większości”. Rozwiązań w tym zakresie było w regionie poradzieckim wiele, „hierarchiczne” systemy partyjne czy też „sterowane” sys-temy partyjne nie we wszystkich przypadkach funkcjonowały opierając się na partii dominującej. Gelman podkreśla, że powstanie dominującej (monopoli-stycznej, w myśl jego i Mileszewicza nomenklatury terminologicznej) „partii władzy” nie było przesądzone. Szereg reżimów autorytarnych na obszarze po-radzieckim wykazywało wyraźne cechy spersonifikowanego, nie zaś partyjne-go, autorytaryzmu, mimo iż zdecydowanie ciążyły ku biegunowi skonsolido-wanego autorytaryzmu.

Analiza specyfiki politycznej obszaru poradzieckiego pozwala na pró-bę uchwycenia zależności pomiędzy zbiorami „partii władzy” i partii he-gemonicznych, istniejących poza obszarem byłego Związku Radzieckiego, z uwzględnieniem cech tamtejszych systemów politycznych. Ilustruje to po-niższy rysunek (rys. 2), umiejscawiający takie partie, jak Jedna Rosja, YAP, Nur Otan w zbiorze wspólnym „partii władzy” i partii hegemonicznych. Wspomniane partie i systemy polityczne, w których funkcjonowały, miało wiele łączyć: nie były samodzielne, tj. brak było im autonomii decyzyjnej, istniały w systemach autorytarnych, które uznawano za należące do bardziej skonsolidowanych w regionie, w dalszym ciągu przeprowadzano w nich wy-bory wielopartyjne, ich rozwiązania konstytucyjne cechował superprezy-dencjalizm, gospodarki przeżywały w ostatnim okresie wzrost gospodarczy napędzany sprzedażą węglowodorów, co dawało możliwość zaspokajania materialnych potrzeb społeczeństwa i elit, a poziom rywalizacji politycznej był silnie ograniczony170.

brakuje dojrzałości, by mogły zostać jednoznacznie zaklasyfikowane, jako partie hege-moniczne. K. F. Greene, The Political Economy…, s. 4.