Dywersyfikacja rodziny „partii władzy” na obszarze poradzieckim: przyczyny i próby operacjonalizacji

zjawiska

W ostatnim okresie szczególne zainteresowanie politologów zachodnioeuro-pejskich podejmujących problematykę transformacji systemowej w regionie poradzieckim zaczęła budzić instytucjonalizacja tamtejszych partii i systemów partyjnych. Dostrzegając podobieństwa pomiędzy partiami autorytarnymi w Rosji, Kazachstanie i – z pewnymi zastrzeżeniami – w innych państwach re-gionu (Uzbekistan, Tadżykistan), tacy badacze, jak Sean P. Roberts wprowadzili na potrzeby ich opisania termin: hierarchiczny system partyjny61. Konwergen-cja w zakresie instytucjonalizacji autorytarnych partii politycznych, a szerzej także budowy „suwerennych demokracji”, związana jest z dyfuzją określonego zbioru wartości i koniecznością stawienia czoła takim wyzwaniom, jak rosnące znaczenie tamtejszej klasy średniej, potrzeba rozładowania napięcia społecz-nego i budowy pozytywspołecz-nego wizerunku międzynarodowego62. Inni, jak Max Bader, poświęcili sporo wysiłku na przeanalizowanie przypadków azerbej-dżańskiego – Partia Nowego Azerbejdżanu (Yeni Azerbaycan Partisi – YAP), kazachstańskiego – Światła Ojczyzny (Nur Otan – Нyр Отан) i rosyjskiego – głównie w wymiarze funkcjonalnym, pod kątem ich podobieństw i realizacji zadań stawianych partii hegemonicznej63.

Tym samym odnotowuje się fakty istotnej dywersyfikacji rozwiązań w od-niesieniu do partii i systemów partyjnych w regionie. Tyczy się to nie tylko sa-mych „partii władzy”, ale w ogóle konstrukcji systemów partyjnych i stosunku liderów politycznych do instytucji partii i członkostwa w niej. Mieleszewicz

61 „W tego rodzaju systemie partyjnym rywalizacja partyjna jest kontrolowana i nierówna, wyraźnie daje o sobie znać stratyfikacja pomiędzy partiami, uzależniona od ich rela-cji z reżimem autorytarnym. Szczyt piramidy okupują »partie władzy« lub też partie reżimowe, które są niekwestionowanym liderem w obrębie systemu partyjnego, ale są podporządkowane prezydentom i władzom wykonawczym. Kolejne piętro w strukturze ważności zajmuje koteria partii opozycyjnych, systemowych lub »miękkich«, zapewnia-jących systemowi partyjnemu pozory pluralizmu, nie stanowią one jednak żadnego za-grożenia dla reżimu. Ostatni, najniższy szczebel, przewidziany jest dla partii »twardej«, albo antysystemowej opozycji, mieszanki mniej znaczących partii miękkiej opozycji, które są marginalizowane, odmawia się im oficjalnej rejestracji i/lub ich liderzy są wię-zieni lub wydalani z kraju”. Por. S. P. Roberts, Converging Party Systems in Russia and Central Asia: A Case of Authoritarian Norm Diffusion?, „Communist and Post-Commu-nist Studies” 2015, vol. 48, No 2–3, s. 147.

62 Ibidem, s. 148–149.

63 M. Bader, Hegemonic Political Parties in post-Soviet Eurasia: Towards Party – based Au-thoritarianism?, „Communist and Post-Communist Studies” 2011, vol. 44, No 3, s. 189 i n.

przyjmuje, że zjawisko „partii władzy” jest charakterystyczne dla całego obsza-ru poradzieckiego, choć przybiera ono różne formy. W niektórych państwach regionu było ono jednak niemal całkowicie nieobecne, w innych istniała cała ich sieć64. Mimo wspólnego, „radzieckiego dziedzictwa” politycznego, kulturo-wego i społeczno-gospodarczego nie tylko nastąpiła dywersyfikacja w obrębie charakteru systemów politycznych państw należących w przeszłości do Związ-ku Radzieckiego: demokracje (wyborcze lub też ułomne w myśl koncepcji Wolfganga Merkla65) i niedemokracje (skonsolidowane i nieskonsolidowane autorytaryzmy, np. wyborcze), lecz również dało o sobie znać istotne zróżni-cowanie w obrębie samych systemów niedemokratycznych. Jedną z takich osi podziału było miejsce i rola „partii władzy” w systemie politycznym66. Należy bowiem pamiętać, że na obszarze poradzieckim istniały i istnieją systemy po-lityczne, które – choć autorytarne – miały charakter spersonifikowany, sku-tecznie obywały się bez „partii władzy”, bazując na osobie bezpartyjnego lide-ra, zespalały rządy jednostki, partii, struktur siłowych. Białoruski autorytarny reżim polityczny łączył zjawisko bezpartyjności lidera państwa i bezpartyjny charakter jego parlamentarnego zaplecza67.

Bezpartyjności lidera państwa może towarzyszyć szereg lojalnych wobec niego partii politycznych i ruchów. W niektórych przypadkach istniało bardzo wiele partii spełniających wymogi stawiane „partiom władzy”, które tworzyły „sterowany” lub też „hierarchiczny” system partyjny i dopiero później mogły się jednoczyć i przekształcać w partię dominującą (Kazachstan, Kirgistan). Przypadek Uzbekistanu miał być świadectwem tego, że istnienie szeregu lo-jalnych wobec prezydenta „partii władzy” może być stanem trwałym – żadna z nich nie dysponowała większością parlamentarną. Sam Isłam Karimow „od-bierał” prezydencką nominację z rąk różnych partii68.

Jeśli już zapadała decyzja o budowie dominującej „partii władzy”, po-jawiała się kwestia „wyłączności”, polegająca na konieczności ustalenia,

64 Jedna Rosja zdaniem wspomnianego autora zasługiwała na miano monopolistycznej „partii władzy” (single monopolistic party of power), w Ukrainie istniało szereg regio-nalnych „partii władzy”, rywalizujących o wpływy polityczne i ekonomiczne zarówno ze sobą nawzajem, jak i z innymi partiami politycznymi. Por. A. A. Meleshevich, Party Systems in Post-Soviet Countries…, s. 208.

65 W. Merkel, Embedded and Defective Democracies, „Democratization” 2004, vol.11, No 5, s. 48–52.

66 Więcej na ten temat por.: А. Рябов, Распадающаяся общность или целостный регион?, „Pro et Contra” 2011, No 3–4 (15), s. 11–13.

67 Г. Иоффе, Авторитаризм без олигархии, „Pro et Contra” 2011, No 3–4 (15), s. 35; R. Turovsky, Party Systems…, s. 207.

czy dominująca „partia władzy” cieszyć się będzie wyłącznymi względa-mi ośrodka prezydenckiego, czy też będą istnieć zapasowe „partie władzy” („partie władzy drugiego typu”/partie satelickie), którym też poświęcano uwagę i zasoby? Turowski skłaniał się ku tezie, że na obszarze poradzieckim decydowano się na całościowe kontrolowanie i manipulowanie systemem partyjnym69.

Patrząc na niektóre z „partii władzy”, do których pasuje określenie partie dominujące, w tym także na Jedną Rosję, widać doskonale wszystkie te różni-ce, o których była mowa. YAP od razu powstał jako spójny projekt polityczny dążący do dominacji, ściśle związany z rodziną Alijewów. Choć jego dominacja w parlamencie jest ograniczona do zwykłej większości, reszta deputowanych zachowuje lojalność wobec Alijewów. Nur Otan w swej obecnej formie istnieje dopiero od roku 200670.

Godne odnotowania są związki pomiędzy ewolucją „partii władzy” a trans-formacją systemową noszącą znamiona procesów demokratyzacji. O ile bo-wiem autorytaryzm może być partyjny lub bezpartyjny, o tyle trudno wyobra-zić sobie pogodzenie istnienia systemu demokratycznego z dominującą „partią władzy”, będącą synonimem kresu idei pluralizmu politycznego, a także wol-nych i rywalizacyjwol-nych wyborów. Obecność „partii władzy” w niedemokra-tycznych systemach poliniedemokra-tycznych państw poradzieckich mogła manifestować się pod różnymi postaciami. Na Ukrainie w okresie rządów Leonida Kuczmy funkcjonowało wiele regionalnych „partii władzy”, zdecydowanie ze sobą ry-walizujących o władzę i wpływ na osobę ówczesnego prezydenta. Jednocześnie nie doszło do wykształcenia się sytuacji, w której na szczeblu ogólnonarodo-wym monopolistyczny status wywalczyłaby któraś z nich. Status Partii Regio-nów Wiktora Janukowycza był pod wieloma względami nieporównywalny z tym, którym cieszyła się Jedna Rosja. W Rosji w okresie prezydentury Borysa Jelcyna również istniało szereg struktur politycznych, tworzonych przez sze-fów władz regionalnych, które w pełni zasługiwały na miano „partii władzy”. Były trwałymi i skutecznymi strukturami politycznymi, osiągały relatywnie lepsze wyniki w wyborach regionalnych niż federalne „partie władzy”. Miały jednak regionalny i lokalny zasięg oddziaływania – pozbawione były ambicji uczestnictwa w polityce szczebla ogólnonarodowego, przynajmniej do roku 1999. Pojawienie się bloku Ojczyna – Cała Rosja mogło przypominać sytuację ukraińską i powstanie Partii Regionów, ale tylko na pierwszy rzut oka, blok

69 Ibidem.

70 Polity IV Country Report 2010: Azerbaijan, http://www.systemicpeace.org/polity/Azer-baijan2010.pdf [dostęp: 29.02.2017].

stanowił bowiem koalicję sił regionalnych, nie zaś reprezentację paru konkret-nych regionów.

Porównanie przypadków Ukrainy i Rosji jest niezwykle interesujące, gdyż o ile w latach 90. obydwa systemy polityczne wykazywały (jeszcze) pewne podobieństwa, o tyle na początku XXI w. ich drogi zaczęły się zdecydowanie rozchodzić. Widać to nie tylko przez pryzmat ogólnej charakterystyki samych systemów politycznych, ale także właśnie miejsca i roli w nich „partii władzy”. W obydwu państwach w pierwszych latach XXI w. zaczął się proces budowy i konsolidacji scentralizowanej ogólnonarodowej „partii władzy” (Partia Re-gionów, Jedna Rosja), której celem było wywalczenie dominującej pozycji w ramach systemu partyjnego i wspieranie działań prezydentów oraz premie-rów obydwu państw. Losy tych państw, w kontekście ewolucji systemów poli-tycznych i „partii władzy” potoczyły się jednak odmiennie. Biorąc pod uwa-gę globalne mechanizmy klasyfikacji systemów politycznych Ukraina i Rosja w chwili obecnej „grają w różnych ligach”. W przypadku tych państw mamy do czynienia z odmiennymi modelami rozwiązań konstytucyjnych i znaczeniem parlamentów, a co za tym idzie, frakcji parlamentarnych71.

2.2. Dominujące i niedominujące „partie władzy”