Dominujące i niedominujące „partie władzy” na obszarze poradzieckim

W praktyce mieliśmy w regionie poradzieckim do czynienia z „partiami wła-dzy”, które funkcjonowały w środowisku autorytarnym i quasi-demokratycz-nym. Jednocześnie pozycja tych pierwszych w systemie politycznym była znaczniejsza – niemniej jedna i druga grupa „partii władzy” bardzo długo była określana tym samym terminem, co należy uznać z perspektywy czasu za błędne ze względu na niebranie pod uwagę istniejących pomiędzy nimi różnic.

Można przyjąć, że w obrębie rodziny „partii władzy” istniały partie cieszące się wyjątkowym i uprzywilejowanym statusem oraz takie, którym zwycięstwo przychodziło z dużym trudem. Spośród wszystkich rosyjskich „partii władzy” dopiero Jedna Rosja zdołała osiągnąć pozycję dominującą na „rynku partyj-nym”. Władimir Gelman, podobnie jak Mieleszewicz, określa ją w związku z tym mianem monopolistycznej „partii władzy”. Nie jest to najszczęśliwszy termin. Z punktu widzenia rozważań nad wymiarami dominacji partii poli-tycznych we współczesnych systemach autorytarnych i prób osadzenia „partii władzy” w rodzinie partii dominujących w systemach autorytarnych, lepszym byłby – dominująca „partia władzy”. Biorąc pod uwagę bezsporny fakt istnienia

71 Więcej na temat instytucjonalizacji ukraińskiego systemu partyjnego patrz: W. Baluk, Kształtowanie systemu partyjnego Ukrainy w okresie transformacji ustrojowej (1987– 2004), Arboretum, Wrocław 2006.

dywersyfikacji w obrębie rodziny „partii władzy”, można je podzielić na domi-nujące i niedomidomi-nujące.

Pamiętając, że „partie władzy” funkcjonowały zarówno w środowisku nie-demokratycznym (autorytarnym) i tzw. ułomnych demokracji, można przyjąć, że najskuteczniejsze, tj. dominujące „partie władzy” pojawiać się będą (i funk-cjonować z powodzeniem przez wiele lat) w środowisku niedemokratycznym. Niedominujące „partie władzy” charakterystyczne były dla okresu transforma-cji systemowej w latach 90., kiedy to tendencje autorytarne nie były jeszcze wy-raźnie zarysowane i ukierunkowane. Oddalenie się od bieguna autorytarnego powoduje, że „partiom władzy” zaczyna brakować zasobów, słabnie bowiem pozycja patrona (osoby lub grupy osób kontrolujących ośrodek prezydencki) bądź wręcz zmianie ulegają rozwiązania konstytucyjne: z promujących rozwią-zania prezydencjalne na rzecz systemu parlamentarno-gabinetowego. Istotne znaczenie przy dokonywaniu systematyki rodziny „partii władzy” ma więc zarówno charakter systemu politycznego, w jakim operuje „partia władzy”, przesądzający o możliwości wykorzystywania np. zaplecza administracyjnego w celu zdobywania dominacji, jak i zagadnienie skali oraz trwałości tejże do-minacji (por. rys. 1).

Postępująca konsolidacja systemu autorytarnego, o czym więcej w dal-szej części pracy, poświęconej ewolucji i cechom istotnościowym rosyjskiego systemu politycznego, jest utożsamiana w literaturze problemu z rosnącymi możliwościami obozu władzy w zakresie tak formalnego, jak i nieformal-nego modyfikowania reguł gry politycznej, które ograniczają do minimum zjawisko nieprzewidywalności wyniku wyborów. Same wybory zamienia-ją się w farsę, obóz władzy ma wpływ na to, kto w nich wystartuje. Prawa polityczne i obywatelskie są konsekwentnie ograniczane, a opozycja działa w warunkach ciągłego zagrożenia lub zmuszona jest do emigracji. Instytucje polityczne są zastępowane przez substytuty: wybory nabierają cech plebiscy-tu72. Fronda elit jest ryzykowna i w przeciwieństwie do nieskonsolidowanych autorytaryzmów istnienie rywalizujących „partii władzy” jest nie do pomy-ślenia. Wybory nie stanowią formy rozwiązywania istniejących konfliktów pomiędzy grupami elit. Innymi słowy, jeśli zapada decyzja o powołaniu do życia „partii władzy” jej sukcesy wyborcze są zagwarantowane poprzez zaan-gażowanie zasobów państwa.

72 Por. S. Levitsky, L. A. Way, Competitive Authoritarianism. Hybrid Regimes After the Cold War, Cambridge University Press, Cambridge, UK2010, s. 13; W. Zimmerman, Rul-ing Russia: Authoritarianism from the Revolution to Putin, Princeton University Press, Princeton–Oxford 2016, s. 5.

Jaka jest geneza najskuteczniejszych, dominujących „partii władzy” i dla-czego część liderów politycznych państw obszaru poradzieckiego rezygnuje ze „sterowanego systemu wielopartyjnego” na rzecz jednej partii dominującej, in-tegrującej wszystkie rozproszone „partie władzy”?

Jedną z prób odpowiedzi na to pytanie jest teoria autorstwa Gelmana, który wpisuje genezę powstania tego rodzaju partii w szerszy plan, jakim jest ewo-lucja wzorców rywalizacji elit na obszarze poradzieckim, podobnie jak me-chanizmów ich rozwiązywania. W Rosji, według Gelmana, doszło do sytuacji, w której istotny konflikt pomiędzy zwaśnionymi grupami elit udało się prze-zwyciężyć właśnie dzięki wykorzystaniu „partii władzy”. Kompromis w tym przypadku oznaczał (wymuszoną przez triumfatora) integrację obydwu skłó-conych projektów politycznych, jednocześnie podjęto decyzję o utrzymaniu projektu partyjnego przy życiu. Inne możliwe scenariusze rozwoju koncepcji miejsca i roli „partii władzy” w systemie politycznym obejmują odejście w stro-nę rywalizacji wielopartyjnej i dalszą demokratyzację lub budowę spersonifi-kowanego autorytaryzmu73.

Turowski podtrzymuje tezę o zależnościach pomiędzy strukturą systemu partyjnego a relacjami w gronie najbardziej wpływowych grup elit i istnieniem punktów bifurkacji otwierających drogę do modeli bezpartyjnych lub wielo-partyjnych: „sterowany system partyjny” bez dominującej „partii władzy” lub z dominującą „partią władzy”. Jego zdaniem najpotężniejsze (jak na warunki obszaru poradzieckiego) partie powstają z chwilą, kiedy silny prezydent kon-soliduje elitę polityczną państwa i jednocześnie decyduje się otwarcie udzielić

73 V. Gelman, From „Feckless Pluralism” to „Dominant Power Politics”? The Transformation of Russia’s Party System, „Democratization” 2006, vol. 13, No 4, s. 555.

Rysunek 1. Zależności pomiędzy statusem „partii władzy” a charakterem systemu politycznego

poparcia takiej strukturze kosztem inwestowania w „sterowany system wielo-partyjny”. W roku 2011 takie systemy miały istnieć w Azerbejdżanie, Turkme-nistanie i Tadżykistanie, na najlepszej drodze do nich były Rosja i Kazachstan74. Próby dokonania typologii przedstawicieli rodziny „partii władzy” mogły-by stać się pełniejsze po uwzględnieniu szerszej perspektywy politologicznej, w tym analizy zjawiska koncepcji systemów partii hegemonicznej, będących częścią systemów partii-państwa. Jest to o tyle aktualne, że część „partii wła-dzy” – tych, które można określić mianem dominujących – klasyfikowanych jest jako partie hegemoniczne. Umiejscowienie problemu taksonomii „partii władzy” w kontekście analizy systemów partii hegemonicznej wymaga jednak dokonania kilku uwag wstępnych.

Pierwsza odnosi się do roboczej hipotezy, którą można sformułować na podstawie analizy dyskursu dotyczącego komparatystyki „partii władzy” na obszarze poradzieckim. Zgodnie z nią „partie władzy” ewoluowały, część z nich – niedominujące „partie władzy” – opuściło „rodzinę partii autorytar-nych”, zadomowiły się w ramach ułomnych demokracji, by z czasem zaniknąć. Były efemerydami, partiami tworzonymi ad hoc, projektami jednorazowymi. Druga grupa „partii władzy” (dominujące) trwale zakorzeniła się w środowi-sku partii autorytarnych i ze względu na swój status wykazuje powinowactwo z partiami hegemonicznymi.

Druga kwestia odnosi się do pytania, czy w rodzinie partii hegemonicz-nych/dominujących w systemach autorytarnych jest miejsce dla dominujących „partii władzy”? Czy stosowanie terminu dominacja jest w ich przypadku uza-sadnione? Czy systemy partyjne państw regionu poradzieckiego: Rosji, Ka-zachstanu i Azerbejdżanu zasługują na miano systemów partii hegemonicznej/ dominującej? Wielu autorów, w tym np. Turowski, kwestionuje samodzielność „partii władzy” funkcjonujących we wspomnianych państwach i tym samym sugeruje ograniczony charakter ich dominacji, zawężony do obszaru rywali-zacji partyjno-wyborczej w trakcie wyborów do politycznie ubezwłasnowol-nionych organów władzy państwowej, takich jak parlament, tudzież jednostek samorządu lokalnego75.

Trzecia uwaga związana jest z koncepcją substytutów politycznych i spo-łeczno-kulturowych obecnych w Rosji, także w obrębie systemu partyjnego (nie tylko na przykładzie samej „partii władzy”, ale także zapasowych „partii władzy”/„partii władzy drugiego typu”, opozycji prosystemowej, organizacji

74 R. Turovsky, Party Systems…, s. 208.

75 Ibidem, s. 209; Ю. Г. Коргунюк, Как проигрывают доминирующие партии, или чему учит мексиканский опыт Greene K. F. Why Dominant Parties Lose: Mexico’s Democ-ratization in Comparative Perspective, Cambridge University Press, Cambridge 2007, „Полития ” 2010, No 2 (57), s. 177.

młodzieżowych: Nasi, Młoda Gwardia, Ogólnorosyjski Front Narodowy). Za-stosowanie koncepcji substytutu pozwoliłoby uwzględnić wątpliwości towa-rzyszące posługiwaniu się terminem dominacja i nadmiernemu rozciąganiu tego określenia w odniesieniu tak do Jednej Rosji, jak i partii jej pokrewnych poza obszarem poradzieckim, czy w końcu zaproponować, z uwzględnieniem tego typu partii politycznych, poszerzenie istniejącej kategorii partii hegemo-nicznych/dominujących w systemach autorytarnych, przy jednoczesnym wy-raźnym zaznaczeniu ich odmiennego statusu.

Odpowiedź na wszystkie sformułowane powyżej pytania i wątpliwości wy-maga dokonania w pierwszej kolejności analizy ustaleń teoretycznych w od-niesieniu do zjawiska dominacji partii politycznych w systemach niedemo-kratycznych, tj. uwzględnienia istniejących w literaturze przedmiotu teorii i podejść badawczych dotyczących partii oraz systemów partii hegemonicznej i systemów partii-państwa.

3. Problem dominacji partii politycznych we