5.4 Omówienie wyników badao
5.4.3 Badania spektrofotometryczne
Badania spektrofotometryczne wykonane zostały przy użyciu spektrofotometru Konica-Minolta CM 2600d, a otrzymane wyniki zostały przetworzone w programie SpectraMagic NX. Zadaniem spektrofotometru jest cyfrowe określenie barwy badanego przedmiotu na podstawie badania długości fal odbitych i zapisanie wyników w przestrzeni L*a*b*. Jest to metoda znana w przemyśle i stosowana do jednoznacznego i powtarzalnego opisu koloru elementów np. obrabianych powierzchniowo.
Badania przeprowadzono na blachach w stanie wyjściowym (Tab. nr 19) oraz po czyszczeniu laserowym (Tab. nr 20). Jako próbkę odniesienia przyjęto czystą miedź.
Tabela 19 Wyniki spektrofotometryczne blachy w stanie wyjściowym
Nazwa L* a* b*
warstwa zielona 51,77 -8,22 4,41
warstwa czarna 28,79 -0,69 1,44
bez warstwy 68,48 17,92 20,22
L*, a*, b* – parametry wyznaczone przy użyciu spektrofotometru
Tabela 20 Wyniki spektrofotometryczne próbek po zastosowaniu ablacji laserowej wraz z parametrami obróbki
N- krotnośd ekspozycji Eimp- energia impulsu Timp- czas ekspozycji Ф- gęstośd energii I- gęstośd mocy
L*, a*, b* – dane spektrofotometryczne
Dla ułatwienia interpretacji wyników na Rysunku nr 56 przedstawiono w postaci graficznej zmianę parametrów a* i b* obszarów po czyszczeniu laserowym oraz parametry a* i b* obszarów odniesienia tj. czystej miedzi, patyny i czarnego nalotu.
W celu analizy wpływu zmiany parametrów na Rysunku nr 57 powiększono obszar uzyskanych wyników. Z analizy uzyskanych wyników widad, że obróbka laserowa spowodowała zmianę barwy powierzchni próbek. Barwa powierzchni zmienia się od punktu oznaczającego czarny nalot w kierunku czystej miedzi. Następowało to na skutek odparowania części warstw korozyjnych utworzonych na powierzchni blachy.
Zastosowanie impulsów mikrosekundowych powoduje zmianę barwy w zakresie od -0,92 do 1,65 dla parametru a*, oraz od 0,53 do 5,27 dla parametru b*. Wartości parametrów a* i b* dla impulsów mikrosekundowych są bardziej skupione porównując z wynikami uzyskanymi dla nanosekundowych impulsów.
Bardziej oczyszczoną powierzchnię (barwa bliżej czystej miedzi) otrzymuje się dla impulsów nanosekundowych, przy następujących innych parametrach lasera:
Eimpulsu [mJ]: <126 – 444>
Φ [J/cm2
]: <1,12 – 1,28>
I [kW/cm2
]: <69,94 – 207>
68 Rysunek nr 58 przedstawia przestrzeo L*a*b*, w której zamieszczono wyniki pomiarów spektrofotometrycznych. Parametr L* określany jest przez nasycenie barwy kontrastując pomiędzy czernią (L*=0) a bielą (L*=100), tak więc zmiana intensywności koloru, określającego parametry a* i b* wpływa na wartośd tego parametru. Największa wyrazistośd barwy określana jest wartością parametru L* wynoszącą 50, ponieważ wtedy zachowana jest równowaga między czernią a bielą.
patyna
Rysunek 56 Porównanie barw blachy w stanie wyjściowym oraz po oczyszczaniu
Rysunek 57 Porównanie barw blachy po oczyszczaniu
69 Dla nanosekundowych impulsów uzyskujemy wartości parametru L* bliższą wartości 50 niż w przypadku mikrosekundowych impulsów.
Rysunek 58 Porównanie barw blachy po oczyszczaniu 3D
Biorąc pod uwagę zmianę barwy przy zmianach parametrów obróbki laserowej, największe zmiany w kolorach zachodzą dla nanosekundowych impulsów. W celu określenia zależności pomiędzy barwą a poszczególnymi parametrami obróbki sporządzone zostały wykresy widoczne na Rysunkach nr 59 – 66.
Przed przedstawieniem wykresów należy przypomnied zależnośd wartości poszczególnych parametrów od barwy:
parametr a*: <-100 zielony, +100 czerwony>;
parametr b*: <-100 niebieski, +100 żółty>.
patyna
czarny nalot
miedź
70 Dla próbki P/200/2 na Rysunkach 59, 60 przedstawiono zależnośd parametrów a* i b* od krotności ekspozycji przy zastosowaniu Eimpulsu = 1120 [mJ] oraz Timpulsu = 250 [μs]. Między jednym a pięcioma impulsami wartości mierzonych parametry ulegają niewielkim zmianom. Zastosowanie większej ilości impulsów nie powoduje widocznych różnic w barwie. Istotne zmiany w wartościach parametru a* obserwuje się po pięciu impulsach.
W zakresie od 5 do 20 ekspozycji laserowych następuje stabilizacja wartości tego parametru.
Rysunek 59 Zmiany wartości parametru a* w funkcji krotności ekspozycji
W przypadku parametru b* (Rys.60) wraz ze wzrostem krotności ekspozycji następuje spadek jego wartości w zakresie od dwóch do trzech jednostek.
1
71
Rysunek 60 Zmiany wartości parametru b* w funkcji krotności ekspozycji
Kolejnym etapem badao była analiza wpływu energii impulsu przy zachowaniu tej samej ilości impulsów. Analizy przeprowadzono dla jednego impulsu laserowego w zakresie energii impulsu od 870 do 3700 [mJ]. Na Rysunkach nr 61, 62 przedstawiających pomiary barwy dla próbki P/750/1 obserwujemy zmianę parametrów przy zwiększającej się energii impulsu. Różnica wartości parametru a* i b* widoczna jest pomiędzy energiami 870mJ a 2100mJ. Nie zaobserwowano natomiast różnic w barwie po zastosowaniu energii 2100mJ i 3700mJ.
1
72
Rysunek 61 Zmiany wartości parametru a* w funkcji energii impulsu
Rysunek 62 Zmiany wartości parametru b* w funkcji energii impulsu
Z badao przeprowadzonych w pracy wynika, że zastosowanie nanosekundowych impulsów silniej oczyszcza powierzchnię z warstw korozyjnych. W dalszej części pracy skoncentrowano się na opisie wpływu krotności ekspozycji i energii impulsu w tej grupie obróbek.
73 Analizowano zmiany parametrów a* i b* w funkcji krotności impulsów (od 1 do 50) dla dwóch energii impulsu 126 oraz 444 mJ odpowiednio dla czasu impulsu 17 i 6,2 ns.
Ciągła zmiana parametru a* (Rys. nr 63) sugeruje zbliżanie się barwy czyszczonej powierzchni do wartości parametru a* dla czystej miedzi bądź czerwonego kuprytu.
Zastanawiająca jest zmiana parametru b* (Rys. nr 64), gdzie jego wartości rosną do pewnego momentu, a później zaczynają maled. Możliwe jest, że materiał warstwy, który nie został odparowany, bądź też sam materiał podłoża zmienił swoja barwę w wyniku przegrzania przez laser.
Rysunek 63 Zmiany wartości parametru a* w funkcji krotności ekspozycji
Rysunek 64 Zmiany wartości parametru b* w funkcji krotności ekspozycji (prosta linia trendu, krzywa krzywa rzeczywistych zmian) 1
74 Kolejną ważną informacją, którą można odczytad z wykresów jest nierównomiernośd nawarstwieo o czym świadczą przypadkowe rozbieżności pomiarów.
Biorąc pod uwagę warunki w jakich eksponowana była blacha miedziana nie dziwi nas fakt, iż warstwa nie rozwijała się równomiernie na całej powierzchni. Niestety niemożliwe jest odnalezienie miejsc na powierzchni blachy, w których warstwa miałaby identyczny skład chemiczny, rozwinięcie powierzchni, grubośd i barwę. Aby móc właściwie interpretowad zmiany barwy po zastosowaniu obróbki laserowej należy zbadad jej wpływ na zmianę barwy czyszczonej warstwy. Miejscowe przegrzanie warstwy metalicznej może wywoład zmianę jej struktury, a więc także zdolnośd rozpraszania światła (zmianę barwy).
Podobnie jest w przypadku kolejnej próbki P3/Q-S, gdzie po zastosowaniu większej serii impulsów zmienia się zależnośd zmiany parametru a* (Rys. nr 65) tzn. jego wartośd wzrasta do dwudziestokrotnej serii impulsów a następnie maleje.
Z przedstawionych wykresów wynika podobny charakter zmian parametrów a* dla energii 444 mJ oraz b* dla energii 126 mJ. Przy dwudziestu impulsach oba te parametry mają największą wartośd. Wzrost a następnie spadek tych parametrów może wskazywad na to, że zachodzą następujące procesy: w początkowej fazie (wzrasta a*, b* ) następuje usunięcie warstw korozyjnych i odsłonięcie powierzchni miedzi, natomiast w drugiej fazie (spadek a*, b* ) zachodzi nadtopienie oczyszczonej powierzchni miedzi.
75
Rysunek 65 Zmiany wartości parametru a* w funkcji krotności ekspozycji (prosta linia trendu, krzywa krzywa rzeczywistych zmian)
Rysunek 66 Zmiany wartości parametru b* w funkcji krotności ekspozycji 1
76
6 Podsumowanie i wnioski
W pierwszym etapie badao scharakteryzowano punkty korozyjne powstałe na powierzchni blachy miedzianej pochodzącej z pokrycia dachowego Pałacu w Wilanowie.
Warstwy te powstały w czasie ponad stuletniej ekspozycji w skutek działania środowiska zewnętrznego. W wyniku wpływu czynników klimatycznych oraz zanieczyszczenia środowiska na powierzchni blachy powstały warstwy składające się z następujących związków: kupryt, tenoryt, antleryt, brochantyt, malachit, paramelakonit.
W kolejnym etapie próbki wycięte z blachy poddane były próbom czyszczenia laserowego w celu usunięcia warstw korozyjnych oraz ciemnych nalotów (sadza, kurz).
Analizowano ślady powstałe w wyniku procesów ablacji laserowej na powierzchniach miedzianych pokrytych naturalną patyną. Uzyskane wyniki opisują zmiany w topografii powierzchni obrabianego materiału w funkcji parametrów obróbki laserowej.
Badania topografii powierzchni i składu chemicznego śladów po czyszczeniu, dostarczyły wielu informacji odnośnie do wpływu poszczególnych parametrów pracy lasera oraz skuteczności tej metody w renowacji metalowych zabytków. Dobierając optymalne parametry obróbki laserowej możliwe jest czyszczenie powierzchni metalowych na drodze przetopienia i odparowania warstw korozyjnych. Powstałe warstwy korozyjne na miedzianej blasze cechują się dużym rozwinięciem powierzchni. Po przeprowadzeniu kolejnych prób czyszczenia laserowego następowało znaczne zmniejszenie rozwinięcia warstwy wierzchniej. Z przeprowadzonych badao wynika, że zastosowanie krótkich czasów naświetlania rzędu nanosekund przy większej liczbie impulsów, powoduje zwiększenie rozwinięcia powierzchni, co jest wynikiem większej głębokości wpływu ciepła. Ciekawym doświadczeniem okazad by się mogło zastosowanie kolejno krótkich czasów rzędu kilkunastu nanosekund, co pozwoliłoby odparowad dużą cześd warstwy, a następnie impulsów o czasach kilkuset mikrosekund w celu dokładniejszego czyszczenia i zmniejszenia ryzyka nadtopienia powierzchni materiału.
Badania przy użyciu spektrofotometru zastosowano w celu oceny zmian barw obszarów po procesie ablacji. Porównując otrzymane wyniki z wynikami uzyskanymi w trakcie badao przy użyciu skaningowego mikroskopu elektronowego, można znaleźd
77 szereg zależności np. rosnąca wartośd parametru a* w trakcie odsłaniania powierzchni miedzi. Jak wspomniano na blasze miedzianej stwierdzono występowanie sześciu związków miedzi, z których dwa znacznie różniły się barwą. Czerwony kupryt i czarny tenoryt to tlenki miedzi występujące najbliżej jej powierzchni. Na podstawie wyników pomiaru barwy możliwa jest ocena głębokości ingerencji lasera. Metoda ta wymaga dalszego dopracowania ze względu na porowatośd badanej powierzchni oraz jej miejscowe nieciągłości.
W oparciu o wyniki uzyskane w ramach przeprowadzonych badao, można wyciągnąd następujące wnioski:
Głębokośd ablacji laserowej jest ściśle związana z parametrami obróbki oraz właściwościami materiału;
Spektrofotometr może byd wykorzystany w celu szybkiej oceny zmian barwy powierzchni w wyniku procesów ablacji laserowej;
Metoda ablacji laserowej przy opracowaniu odpowiednich procedur doboru parametrów obróbki, stanowi skuteczną metodę czyszczenia powierzchni metalowych;
Zastosowanie nieodpowiednich parametrów czyszczenia może spowodowad nieodwracalne zmiany w mikrostrukturze warstwy wierzchniej materiału;
Skutecznośd czyszczenia laserowego zależy od topografii, grubości oraz składu chemicznego warstw.
78
7 Spis rysunków
Rysunek 1 Główne rejony wydobycia miedzi na świecie w 2005r. *35+ ... 10
Rysunek 2 Główne złoża miedzi w Polsce *33+ ... 11
Rysunek 3 Schemat technologiczny otrzymywania miedzi [31] ... 13
Rysunek 4 Prędkośd redukcji grubości blachy miedzianej w różnych atmosferach *1+ ... 14
Rysunek 5 Porównanie prędkości korozji w różnych atmosferach *µm/rok+ *1+ ... 15
Rysunek 6 Dachy budynków – widok z mostu Karola, Praga ... 16
Rysunek 7 Warstwy soli tworzących się na powierzchni miedzi ... 17
Rysunek 8 Proces starzenia miedzi w atmosferze przemysłowej *1+ ... 19
Rysunek 9 Pałac w Wilanowie na obrazie Canaletta ... 22
Rysunek 10 Pałac w Wilanowie ... 24
Rysunek 11 Pokrycie dachowe Pałacu w Wilanowie ... 25
Rysunek 12 Mikrostruktura miedzi z pokrycia dachowego (przekrój wzdłużny) ... 26
Rysunek 13 Mikrostruktura miedzi z pokrycia dachowego (przekrój poprzeczny) ... 27
Rysunek 14 Przekrój poprzeczny warstwy na miedzi ... 27
Rysunek 15 Analiza przekroju poprzecznego warstwy... 28
Rysunek 16 Skład chemiczny materiału podłoża (punkt 1) ... 28
Rysunek 17 Skład chemiczny warstwy przy podłożu (punkt 2) ... 29
Rysunek 18 Skład chemiczny warstwy przy powierzchni (punkt 3) ... 29
Rysunek 19 Nożyce do blachy typu Pelikan *31+ ... 30
Rysunek 20 Oddziaływanie impulsowego promieniowania laserowego z materią a), przykładowy efekt selektywnego oddziaływania wiązki lasera z powierzchnią próbki, zdjęcie SEM b) *2,34+ ... 31
Rysunek 21 Charakterystyczne ślady po oczyszczaniu laserowym przy zmianie ilości naświetleo ... 32
Rysunek 22 Czyszczenie laserowe – prof. nzw. dr hab. inż. Jan Marczak – WAT (rzeźba św. Błażeja, Dubrownik, XV w.) ... 33
Rysunek 23 Schemat przeprowadzonych badao ... 37
Rysunek 24 Skaningowy mikroskop elektronowy Hitachi S-3500N [38] ... 38
Rysunek 25 Spektrofotometr Konica-Minolta CM 2600d [39] ... 39
Rysunek 26 Trójwymiarowa przestrzeo barw we współrzędnych L*a*b* *39+ ... 40
79
Rysunek 27 Przekrój siatkówki ludzkiego oka *32+ ... 41
Rysunek 28 Mikroskop optyczny NIKON EPIPHOT 200 ... 42
Rysunek 29 Mikroskop spektroskopowy Nikon SMZ-1000 ... 43
Rysunek 30 Dyfraktometr rentgenowski Philips PW 1830 [38] ... 44
Rysunek 31 Stanowisko do czyszczenia laserowego ... 45
Rysunek 32 Analiza fazowa patyny ... 47
Rysunek 33 Przekrój warstw naturalnych na miedzi (mikroskop stereoskopowy) ... 48
Rysunek 34 Powierzchnia ciemnego nalotu a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 49
Rysunek 35 Powierzchnia zielona a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 49
Rysunek 36 Analiza składu chemicznego ciemnej warstwy bez zanieczyszczeo... 50
Rysunek 37 Analiza składu chemicznego zielonej warstwy bez zanieczyszczeo ... 51
Rysunek 38 P/200/2 N=50 a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 53
Rysunek 39 P/200/1 N=50 a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 53
Rysunek 40 Analiza składu chemicznego P/200/1 N=50 ... 54
Rysunek 41 Analiza składu chemicznego P/200/2 N=50 ... 54
Rysunek 42 P/750/1 E = 3700 mJ a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 56
Rysunek 43 P/750/1 E = 870 mJ a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 56
Rysunek 44 Analiza składu chemicznego P/750/1 E = 870 mJ ... 56
Rysunek 45 Analiza składu chemicznego P/750/1 E = 3700 mJ ... 57
Rysunek 46 P1/Q-S/ N=50 a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 58
Rysunek 47 P1/Q-S/ N=1 a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 58
Rysunek 48 Analiza składu chemicznego P1/Q-S/ N=1 ... 59
Rysunek 49 Analiza składu chemicznego P1/Q-S/ N=50 ... 59
80 Rysunek 50 P3/Q-S/ N=50 a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE-
rozmieszczenie pierwiastków ... 61
Rysunek 51 P3/Q-S/ N=6 a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 61
Rysunek 52 P3/Q-S/ N=1 a) obraz SE- topografia powierzchni b) obraz BSE- rozmieszczenie pierwiastków ... 61
Rysunek 53 Analiza składu chemicznego P3/Q-S/ N=1 ... 62
Rysunek 54 Analiza składu chemicznego P3/Q-S/ N=6 ... 63
Rysunek 55 Analiza składu chemicznego P1/Q-S/ N=50 ... 63
Rysunek 56 Porównanie barw blachy w stanie wyjściowym oraz po oczyszczaniu ... 68
Rysunek 57 Porównanie barw blachy po oczyszczaniu ... 68
Rysunek 58 Porównanie barw blachy po oczyszczaniu 3D ... 69
Rysunek 59 Zmiany wartości parametru a* w funkcji krotności ekspozycji ... 70
Rysunek 60 Zmiany wartości parametru b* w funkcji krotności ekspozycji ... 71
Rysunek 61 Zmiany wartości parametru a* w funkcji energii impulsu ... 72
Rysunek 62 Zmiany wartości parametru b* w funkcji energii impulsu ... 72
Rysunek 63 Zmiany wartości parametru a* w funkcji krotności ekspozycji ... 73
Rysunek 64 Zmiany wartości parametru b* w funkcji krotności ekspozycji (prosta linia trendu, krzywa krzywa rzeczywistych zmian) ... 73
Rysunek 65 Zmiany wartości parametru a* w funkcji krotności ekspozycji (prosta linia trendu, krzywa krzywa rzeczywistych zmian) ... 75
Rysunek 66 Zmiany wartości parametru b* w funkcji krotności ekspozycji ... 75
81
8 Spis tabel
Tabela 1 Ogólne właściwości miedzi *1,36+ ... 9
Tabela 2 Podział soli miedzi ze względu na barwę ... 18
Tabela 3 Parametry ablacji laserowej przy zastosowaniu nanosekundowych czasów naświetlao ... 35
Tabela 4 Parametry ablacji laserowej przy zastosowaniu mikrosekundowych czasów naświetlao ... 36
Tabela 5 Parametry pracy lasera ... 45
Tabela 6 Skład fazowy patyny ... 46
Tabela 7 Analiza składu chemicznego ciemnej warstwy bez zanieczyszczeo ... 50
Tabela 8 Analiza składu chemicznego zielonej warstwy bez zanieczyszczeo ... 51
Tabela 9 Parametry procesu ablacji laserowej poszczególnych próbek ... 52
Tabela 10 Analiza składu chemicznego P/200/1 N=50 ... 54
Tabela 11 Analiza składu chemicznego P/200/2 N=50 ... 55
Tabela 12 Analiza składu chemicznego P/750/1 E = 870 mJ ... 57
Tabela 13 Analiza składu chemicznego P/750/1 E = 3700 mJ ... 57
Tabela 14 Analiza składu chemicznego P1/Q-S/ N=1 ... 59
Tabela 15 Analiza składu chemicznego P1/Q-S/ N=50 ... 60
Tabela 16 Analiza składu chemicznego P3/Q-S/ N=1 ... 62
Tabela 17 Analiza składu chemicznego P3/Q-S/ N=6 ... 63
Tabela 18 Analiza składu chemicznego P1/Q-S/ N=50 ... 64
Tabela 19 Wyniki spektrofotometryczne blachy w stanie wyjściowym ... 65
Tabela 20 Wyniki spektrofotometryczne próbek po zastosowaniu ablacji laserowej wraz z parametrami obróbki ... 66
82
9 Spis literatury
[1] Polskie Centrum Promocji Miedzi: Miedź w architekturze, Tłumaczenie z wersji angielskiej: THE COPPER BOOK for Architecture
[2] Tadeusz Burakowski, Jan Marczak, Wojciech Napadłek: Istota Ablacyjnego Czyszczenia Laserowego Materiałów
[3] Marczak J., Napadłek W., Sarzyoski A.: Numeryczne modelowanie fali uderzeniowej generowanej impulsem laserowym w metalach. IX Konferencja Naukowo - Techniczna, Programy MES w komputerowym wspomaganiu analizy, projektowania i wytwarzania, Giżycko 2005.
[4] Tadeusz Burakowski, Wojciech Napadłek, Jan Marczak: Ablacyjna mikroobróbka laserowa w archeologii
[5] Marczak J.: Odnawianie dzieł sztuki za pomocą promieniowania laserowego, Przegląd Mechaniczny, z. 15-16/97
[6] Marczak J.: Analiza i usuwanie nawarstwieo obcych z różnych materiałów metodą ablacji laserowej,
[7] Marczak J., Wykorzystanie promieniowania laserowego w renowacji dzieł sztuki i obiektów zabytkowych w architekturze, Lasery i nowe techniki w konserwacji obiektów zabytkowych 2002
[8] Allan H. Clauer: Laser shock peening for fatigue resistance
[9] Jan Marczak: Metoda akustyczna i kolorymetryczna do określania stopnia oczyszczenia obiektów kamiennych czyszczonych ablacją laserową
[10] Marczak J., Odnawianie Dzieł sztuki za pomocą promieniowania laserowego, Przegląd Mechaniczny, Nr 15-16
[11] Marczak J., Analiza i usuwanie nawarstwieo obcych z różnych materiałów metodą ablacji laserowej
[12] Marczak J., Zagadnienie wykorzystania ablacji laserowej w usuwaniu wtórnych nawarstwieo z powierzchni dzieł sztuki i obiektów zabytkowych w architekturze, Ochrona Zabytków Nr 3
[13] Jan Marczak: Metoda akustyczna określania stopnia oczyszczenia powierzchni obiektów czyszczonych ablacją laserową
83 [14] A. Koss, J. Marczak, Czyszczenie laserem wybranych powierzchni kamiennych Grobu
Nieznanego Żołnierza w Warszawie
[15] M. Morales, J.L. Ocaña, C. Molpeceres, J.A. Porro, A. García-Beltrán: Model based optimization criteria for the generation of deep compressive residual stress fields in high elastic limit metallic alloys by ns-laser shock processing
[16] Thord Thorslund, Franz-Josef Kahlen, Aravinda Kar*: Temperatures, pressures and stresses during laser shockprocessing
[17] Marczak J., Jach K., Sarzyoski A.: Zwiększenie efektywności usuwania nawarstwieo obcych z dzieł sztuki za pomocą serii zawężonych impulsów laserowych, Przegląd Mechaniczny 3
[18] Jan Marczak: Laserowe oczyszczanie dzieł sztuki
[19] Tadeusz Burakowski, Jan Kubicki, Jan Marczak, Wojciech Napadłek: Technologiczne możliwości zastosowania ablacyjnego oczyszczania laserowego materiałów
[20] Ewa Klekot: Barwy w kontekście współczesnego odbioru obiektów zabytkowych, Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytet Warszawski
[21] Jan Marczak: Pomiar i analiza barw w służbie konserwacji na przykładzie elewacji Pałacu w Wilanowie Instytut Optoelektroniki, Wojskowa Akademia Techniczna, 00-908 Warszawa, ul. Gen. Sylwestra Kaliskiego 2
[22] Henryk Palus: Pozyskiwanie i przetwarzanie obrazów barwnych dla obrazowania muzealnego, Instytut Automatyki Politechniki Śląskiej, ul. Akademicka 16, 44-100 Gliwice
[23] Frey H., Palus H.,: Sensor calibration for video - colorimetry, Proc. of Workshop on Design Methodologies for Microelectronics and Signal Processing, 109-113, Gliwice - Cracow 1993
[24] Włodzimierz Pastuszak: O percepcji barw, Polsko - Japooska Wyższa Szkoła Technik Komputerowych, ul. Koszykowa 86, 02-006 Warszawa
[25] Y. Le Grand: Oczy i widzenie, Warszawa 1964
[26] W. Pastuszak: Trzy spojrzenia na barwę, Warszawa 2005
[27] W. Pastuszak, Kolor czy barwa, wstęp do grafiki komputerowej, Warszawa 1993 [28] Robert Sitnik: Rejestracja kształtu i barwy przedmiotów trójwymiarowych
w zastosowaniach rzeczywistości wirtualnej, Instytut Mikromechaniki i Fotoniki,
84 Wydział Mechatroniki, Politechnika Warszawska, ul. Św. A. Boboli 8, 02-525 Warszawa
[29] Paweł Szpygiel: W poszukiwaniu barwy doskonałej, EDIPRESSE POLSKA S.A.
ul. Wiejska 19 00-480 Warszawa
[30] Prof. Stanisław Wieczorek: Czego mi brakuje …………, Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie 00-065 Warszawa, ul. Krakowskie Przedmieście 5
[31] http://hit-corona.com.pl [32] http://www.kghm.pl [33] http://www.fizyka.umk.pl [34] http://www.wiking.edu.pl [35] http://www.teo-sys.com [36] http://pl.wikipedia.org [37] http://www.matweb.com [38] http://www.materials.pl
[39] http://www.konica-minolta.com