Streszczenie
tematem artykułu jest problem wykorzystywania zbiorów specjalnych w pracy naukowej. autor uka-zuje, w jakim stopniu tego typu dokumenty mogą być przydatne w badaniach literaturoznawczych. w tym celu skupia się na twórczości niegdyś nagradzanego, a obecnie zapomnianego szczecińskiego poety i prozaika adolfa momota. analiza dotyczy materiałów, które pisarz przed śmiercią przekazał książnicy pomorskiej w Szczecinie. Bogaty zbiór składa się m.in. z książek, rękopisów, prywatnej korespondencji, fotografii, dokumentów osobistych oraz licznych recenzji i doniesień prasowych. na podstawie zebranych źródeł paweł dziel śledzi główne wątki w dziełach momota oraz podejmuje próbę umiejscowienia tej twórczości w historii literatury. ze względu na autobiograficzny charakter omawianej prozy, bada również życiorys pisarza. podkreśla jego wiejskie pochodzenie, które w znacznym stopniu wpłynęło na tematykę analizowanych utworów. autor artykułu sięga do okresu okupacji niemieckiej oraz skomplikowanych realiów powojennej polski. koncentrując się na spuściźnie wybranego pisarza, paweł dziel ukazuje, w jaki sposób zbiory specjalne mogą przyczyniać się do lepszego zrozumienia kultury i historii regionu.
problem wykorzystania zbiorów specjalnych1 w pracy naukowej analizowany jest w praktyce z wielu perspektyw. po pierwsze, można przyjąć punkt widzenia użytkownika omawianych materiałów. takie podejście wymaga szczególnego uwzględnienia różnych typów zainteresowań pracowników naukowych, co wiąże się z przeprowadzeniem wielu długofalowych badań. powinno się zatem określić, jak zmienia się zapotrzebowanie na materiały biblioteczne w zależności od wieku, stażu, dorobku naukowego, reprezen-towanej dyscypliny wiedzy oraz zakresu zainteresowań określoną problematyką. po drugie, można przyjrzeć się systemowi organizacji nauki, którego jednym z elementów jest biblioteka, a następnie ustalić, jakie miejsce w bibliotekach naukowych zajmują zbiory specjalne. jak wiadomo, nie sposób pominąć przy takich rozważaniach zasad przyznawania bibliotekom środków finansowych na działalność statusową. Utrzymywanie, opracowywanie, ochrona i dokumentacja materiałów bibliotecznych wiążą się bowiem z bardzo dużymi wydatkami2. i po trzecie, można zastanowić się nad zadaniami
1 w swoich rozważaniach odwołuję się do powszechnie już znanej propozycji artura jazdona, która uwzględnia wydzielenie materiałów specjalnych (wraz z dokumentami na nośnikach komputero-wych) i zbiorów zabytkowych z bardzo obszernej kategorii zbiorów specjalnych. jazdon, a. Zbiory specjalne — luksus czy narodowy obowiązek? w: Stan i potrzeby polskich bibliotek uczelnianych.
Materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej. Poznań, 13–15.11.2002. red. a. jazdon, a. cha-chlikowska. poznań, 2002, s. 149–170.
2 ibid., s. 166–170.
cyjnymi, które powinny spełniać jednostki udostępniające zbiory specjalne w stosunku do potrzeb współczesnej nauki. informacja w takim ujęciu powinna być rozumiana szeroko, nie tylko jako informacja bibliograficzna, ale również jako opracowanie i rozpowszechnia-nie informacji z zakresu różnych dziedzin wiedzy. Bibliotekarz odpowiedzialny za zbiory specjalne ma często kontakt z pracownikami naukowymi, dużo bliższy niż w innych działach biblioteki. w związku z tym szczególnie istotne jest rozeznanie bibliotekarza w potrzebach przedstawicieli różnych nauk. ideałem jest zatem pracownik, którego wiedza nie ogranicza się wyłącznie do specjalności księgoznawczej, ale obejmuje również inne dziedziny wiedzy3.
wymienione powyżej zagadnienia wiążą się z szerokim spojrzeniem na proces ba-dania zbiorów specjalnych. można jednak przyjąć węższą perspektywę i skupić się na warsztacie pracy naukowej przedstawicieli określonych dyscyplin, gdzie szczególną rolę odgrywa bibliotekoznawstwo, lub szerzej — bibliologia, a także historia, literaturoznaw-stwo, socjologia, czy historia sztuki. przy omawianiu zadań informacyjnych wspomniałem już o kwalifikacjach bibliotekarza. warto może jeszcze dodać kilka słów na temat możliwo-ści prowadzenia działalnomożliwo-ści naukowej w bibliotece. w dużej mierze jest ona uzależniona od kilku warunków, z których najistotniejsze to: kierownictwo naukowe, odpowiedni zespół ludzi, sprzyjająca atmosfera, współpraca środowiskowa, czas na prowadzenie badań, środki finansowe oraz możliwość publikowania. należy podkreślić, że o możliwości pra-cy naukowej nie depra-cyduje formalny status biblioteki. w każdej książnipra-cy można zatem prowadzić badania — niezależnie od jej typu, wielkości, czy umiejscowienia na mapie polski. decydują o tym przede wszystkim zainteresowani rozwojem pracownicy biblio-teki oraz jej kierownictwo4. działalność naukowa może oczywiście dotyczyć wszystkich obszarów pracy bibliotekarskiej, jednak nierzadko to od pracowników zajmujących się zbiorami specjalnymi oczekuje się, że „w nurcie prac naukowych, dokumentacyjnych, rozwiązywaniu problemów badawczych […] muszą być oni bardziej aktywni w poszuki-waniu kontaktów ze środowiskiem naukowym uczelni”5.
obrana przeze mnie perspektywa literaturoznawcza wykracza poza model współcze-snej działalności naukowej bibliotek i dotyczy tylko wybranych zagadnień związanych z omawianą problematyką. praca odwołującego się do zbiorów specjalnych historyka literatury polega przede wszystkim na wykorzystywaniu w badaniach naukowych sta-rych druków oraz rękopisów6. zatem jego warsztat pracy wykazuje bardzo silne związki z bibliologią. można nawet powiedzieć, że bibliografia, historia literatury i księgoznaw-stwo mają wspólną genealogię; łączy je przede wszystkim pokrewieńksięgoznaw-stwo materiału i warsztatu pracy7. monografista odwołujący się do starodruków jest w stanie wysnuć bardzo istotne dla swojej pracy wnioski na podstawie metod, które znajdują się w polu
3 mincer w., podlaszewska k. Zbiory specjalne jako warsztat pracy naukowej. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne. 1968, z. 29, s. 3–4.
4 Bibliotekarstwo. red. z. Żmigrodzki. warszawa, 1998, s. 328–333.
5 jazdon a. op.cit., s. 165.
6 do pozostałych kategorii zbiorów specjalnych polonista sięga rzadko, korzystając głównie z bezpo-średniej pomocy bibliotekarza specjalisty. patrz: czachowska, j.; loth, r. Bibliografia i biblioteka w pracy polonisty. wrocław, 1977, s. 183.
7 mikulski t. Historia literatury wobec zagadnień księgoznawstwa. w: Studia nad książką poświęcone pamięci Kazimierza Piekarskiego. wrocław, 1951, s. 65–77.
zainteresowań bibliologa. historyk literatury analizuje dane bibliograficzne woluminu (adres wydawniczy, liczbę wydań), ramę wydawniczą dzieła (dedykacje i przedmowy), realizację graficzną książki, towarzyszące jej ilustracje, a także bibliografie oraz katalogi i inwentarze biblioteczne8. korzystanie z rękopisu stawia natomiast badacza literatury wobec problemów szczególnych, wynikających ze specyfiki tej kategorii przekazu. odczy-tanie, interpretacja i opis rękopisów pochodzących sprzed epoki rozpowszechnienia druku są przedmiotem wyspecjalizowanej dziedziny nauki — rękopisoznawstwa. dysponuje ona własnymi metodami badawczymi, wykorzystując narzędzia i osiągnięcia tzw. nauk pomocniczych historii, zwłaszcza paleografii (badającej rozwój i dzieje dawnego pisma), dyplomatyki (nauki o dokumencie, głównie średniowiecznym) i sfragistyki (zajmującej się pieczęcią jako źródłem historycznym). także rękopis nowożytny czy współczesny różni się w zasadniczy sposób od materiałów drukowanych, które nie zawsze są w badaniach historycznoliterackich wystarczające9.
w swoim artykule chciałbym skupić się na szczególnej grupie rękopisów, którą stanowią spuścizny osobiste literatów i uczonych. do tej kategorii zaliczane są bardzo różnorodne, powiązane osobą twórcy, materiały biblioteczne. najczęściej w spuściznach występują: dokumenty życia i działalności (metryki, świadectwa szkolne, zaświadczenia o pracy, umowy, rachunki itp.), autobiografie (życiorysy, pamiętniki, dzienniki), materiały twórczości naukowej lub literackiej oraz związane z nimi szkice i bruliony warsztatowe, jak i korespondencja (listy otrzymane od różnych osób i odpisy własnych)10. w tym miej-scu warto sobie zadać podstawowe pytanie: czy biblioteki powinny gromadzić tego typu dokumenty; czy ich miejscem nie są przypadkiem archiwa? odpowiedź, oczywiście, nie jest jednoznaczna. materiały rękopiśmienne przechowywane są, w zależności od swego charakteru, w bibliotekach i archiwach. kryterium, według którego dokonuje się podziału, nie jest jednak konsekwentnie przestrzegane. na ogół przyjmuje się, że do rękopisów bibliotecznych należą te, które są wytworem osób prywatnych, natomiast do archiwalnych
— stanowiące rezultat działalności urzędów i instytucji11. zasada ta dotyczy jednak tylko głównego kierunku gromadzenia zbiorów, a w praktyce użytkownik napotyka liczne od niej odstępstwa. z przedstawionych tendencji do rozdzielania tego typu materiałów można tylko wysnuć wniosek, że historyk literatury częściej będzie sięgać do rękopisów bibliotecznych, natomiast archiwum będzie stanowić przede wszystkim warsztat pracy historyka12.
podczas poszukiwań materiałów, które usprawniłyby omawianie problemu wykorzysty-wania przez polonistę zbiorów specjalnych, uwagę moją przykuł bogaty zbiór dokumentów
8 Borysowska a. Bibliologia a literaturoznawstwo — pokrewieństwo warsztatów historyka książki i historyka literatury. w: Bibliologia. Problemy badawcze nauk humanistycznych. red. d. kuźmina.
warszawa, 2007, s.85–86.
9 czachowska j., loth, r., op.cit., s. 236–237.
10 Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego. red. k. głombiowski; B. świderski;
h. więckowska. warszawa, 1976, s. 320.
11 większość przechowywanych w archiwach państwowych materiałów archiwalnych powstało w różnego rodzaju instytucjach, w ściśle określonym systemie kancelaryjnym. warto podkreślić, że obok nich archiwa gromadzą także niewytworzone w systemie kancelaryjnym akta prywatne, do których zalicza się głównie spuścizny i akta rodowo-majątkowe. patrz: gaziński, r. Materiały archiwalne, materiały biblioteczne a warsztat pracy historyka. w: Bibliologia. Problemy badawcze nauk humanistycznych, s. 311–312.
12 czachowska j., loth, r., op.cit., s. 147.
dotyczący szczecińskiego poety i prozaika adolfa momota, które pisarz przed śmiercią przekazał książnicy pomorskiej im. Stanisława Staszica w Szczecinie. Spuścizna ta udostępniana jest w oddziale rękopisów — muzeum literackim, gdzie archiwa twórcze pisarzy szczecińskich stanowią istotną część nabytków powojennych Biblioteki13. wybór materiałów związanych z twórczością adolfa momota można uzasadnić z kilku powodów.
przede wszystkim zależało mi na zaprezentowaniu twórczości mało znanego pisarza.
książki momota były wprawdzie szeroko komentowane w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, jednak współcześnie jest to pisarz zapomniany. w związku z tym miałem do dyspozycji zbiory, którymi nikt wcześniej szczególnie się nie interesował. po-ruszając się po gruncie jeszcze niezbadanym, mogłem zaprezentować wybrane aspekty pracy nad zbiorami specjalnymi, nie mając jednocześnie poczucia, że mój wysiłek jest odtwórczy. Sięgając bowiem po dostępne w książnicy pomorskiej archiwum Stanisława ignacego witkiewicza, czy analizując prywatne księgozbiory Stefana flukowskiego lub zbigniewa herberta, stale musiałbym odwoływać się do wyników wcześniejszych badań.
drugi powód jest dość pragmatyczny. przekazane przez pisarza materiały są bardzo bogate, archiwum składa się z książek, rękopisów, prywatnej korespondencji, fotogra-fii, materiałów audialnych, dokumentów osobistych oraz licznych recenzji i doniesień prasowych. trudno wyobrazić sobie lepsze warunki pracy. po trzecie, chciałem zająć się literatem, który był związany z pomorzem zachodnim. pisarstwo momota cechuje silny autobiografizm, dlatego jest on znakomitym przykładem na odwzorowanie w be-letrystyce kolorytu regionu. ostatnim, ale nie najmniej ważnym powodem, dla którego zdecydowałem się pochylić nad tą twórczością, jest przekonanie, że wczesne pisarstwo autora powieści Tyle słońca zasługuje na przypomnienie. chociaż nie mamy do czynienia z książkami wybitnymi na tle historii literatury, utwory momota są ważnym dokumentem dla pomorza zachodniego, stanowią niezwykle dokładny i interesujący zapis przemian społecznych powojennej polski. Skupiając się na doświadczeniach środowisk wiejskich, ilustrują proces zasiedlania ziem zachodnich po drugiej wojnie światowej oraz przywołują skomplikowane realia późniejszych czasów14.
archiwum literackie szczecińskiego pisarza zostało przekazane bezpłatnie książnicy pomorskiej w dwóch partiach, tuż przed jego śmiercią w 2005 r. gest ten
13 odział utworzono w 1984 r. po wydzieleniu rękopisów byłej Stadtbücherei, przechowywanych i opracowywanych do tej pory w oddziale Starych druków i rękopisów. w styczniu 1985 r. włączono w zakres jego prac opiekę nad muzealną Salą Stefana flukowskiego, która została otwarta w 1977 r.
dzięki staraniom żony autora, marii flukowskiej, oraz jego pasierbicy, haliny leszczyńskiej. Sala wyposażona została w bibliotekę pisarza (ok. 3 tys. woluminów) oraz meble, rzeźby, grafiki i obrazy z jego domu. w latach dziewięćdziesiątych i na początku XXi w. do muzeum literackiego trafiły także biblioteki innych pisarzy: zbigniewa herberta, andrzeja kuśniewicza i ludmiły marjańskiej (wiele tomów z dedykacjami autorskimi), a także szereg cennych dzieł sztuki i muzealiów. Sala Stefana flukowskiego pełni rolę czytelni rękopisów i stała się salonem literackim, w którym odbywają się spotkania autorskie, promocje książek, wystawy, wykłady i lekcje dla młodzieży. Od Stadtbibliothek do Książnicy Pomorskiej. 1905–2005. red. h. niedbał; B. chojnacka; a. gnat-leśniańska. Szczecin, 2005, s. 91–94. Szymańska, k. Muzea literackie w Polsce. częstochowa, 1994/1995, s. 66–67.
14 ze względu na ograniczenia objętościowe, analiza pisarstwa adolfa momota wiązać się będzie tylko z najistotniejszymi spostrzeżeniami. nie sposób bowiem omówić całokształtu działalności literackiej pisarza w krótkim artykule. mam też na uwadze odbiorców, bibliotekarzy, bibliologów, których zapewne bardziej interesują same zbiory, niż rozważania teoretycznoliterackie.
był reakcją na prośbę dyrekto-ra wojewódzkiej i miejskiej Bi-blioteki publicznej w Szczecinie (obecnej książnicy pomorskiej), Stanisława krzywickiego, o wzboga-cenie zasobów oddziału rękopisów.
w archiwum momota znajduje się list dyrektora krzywickiego z 1984 r., w którym zaprasza pisarza do współtworzenia zbiorów doty-czących życia literackiego pomorza zachodniego. wśród przekazanych dokumentów znajduje się rów-nież odręczna odpowiedź pisarza, w której obiecuje przekazać bibliote-ce w późniejszym terminie materiały związane ze swoją twórczością.
Spuściznę momota można „ro-boczo” podzielić na trzy podsta-wowe grupy: 1) twórczość pisarza;
2) dokumenty dotyczące jego bio-grafii; 3) recenzje krytycznoliterac-kie. wszystkie te elementy ściśle się wiążą z badaniem działalności literackiej. pierwszą grupę stanowią przede wszystkim dzieła pisarza opublikowane w formie książkowej lub w prasie. zgromadzone przez muzeum literackie książki umożliwiają pełne zapoznanie się z jego twórczością. ponieważ współcześnie jest mało popularnym pisarzem, nie jest łatwo skompletować jego dorobek li-teracki. tomików poetyckich momota nie można na przykład znaleźć ani w Bibliotece głównej Uniwersytetu Szczecińskiego, ani w miejskiej Bibliotece publicznej w Szczecinie. dostęp-ne są odostęp-ne wyłącznie w muzeum literackim książnicy pomorskiej. w tej grupie materiałów znajdują się również liczne odręcznie spisane utwory (lub ich fragmenty), jak również teksty w postaci maszynopisów i wydruków komputerowych (często z odręcznie naniesionymi poprawkami). warto też zaznaczyć, że w archiwum literackim pisarza znajdują się jego niepublikowane utwory: powieść Polski pagór, inne nieukończone próby prozatorskie oraz liczne wiersze. druga grupa to dokumenty osobiste pisarza, wśród których znajdują się legitymacje, metryki, świadectwa szkolne, zaświadczenia o pracy, odznaczenia, umowy, rachunki i inne pisma urzędowe, a także fotografie i listy otrzymane od różnych osób (gdzie szczególne miejsce zajmuje korespondencja z żoną grażyną). ostatnim rodzajem zbio-rów są recenzje krytycznoliterackie. momot bardzo skrupulatnie kolekcjonował i wklejał do zeszytów wszelkie ukazujące się w prasie komentarze dotyczące jego działalności.
list adolfa momota do dyrektora wojewódzkiej i miejskiej Biblioteki publicznej w Szczecinie. książnica pomorska, muzeum literackie, inw.akc. 3280/i
w ten sposób powstały dwa tomy
„kronik”. ponadto w archiwum zgro-madzone są odbitki kserograficzne kilku artykułów naukowych oraz rękopisy recenzji takich badaczy jak henryk Bereza, Stefan melkowski czy erazm kuźma.
adolf momot debiutował wiersza-mi Dzika róża i Jesień w dwutygodni-ku „pomorze” (1959, nr 8) oraz na antenie polskiego radia wierszem Noc. opublikował dziesięć książek;
powieść Twarze (1964), tomik po-ezji Korzenie (1965), powieści: Tyle słońca (1966), Miodowy miesiąc (1968), Mrowisko (1971), Sędzia główny (1979), Zabieg (1981), Nie lubię białych skwarków (1983), zbiór wierszy Prawo do zapytania (1997) oraz opowiadania Lekka kawaleria (2002). Swoje teksty zamieszczał w
„głosie Szczecińskim”, „pomorzu”,
„tygodniku zachodnim”, „tygo-dniku kulturalnym”, „Sztandarze młodych”, „zielonym Sztandarze”, a także w wydawnictwach
zbioro-wych, takich jak Almanach literacki KKMP (1970), Pamięć (1972), Nazywanie ziemi (1970), czy Spojrzenia i refleksje (1970). w 1981 r. teatr krypta w Szczecinie wystawił adaptację powieści Sędzia główny. fragmenty jego utworów tłumaczone były na język niemiecki i łotewski15. momot został dostrzeżony przede wszystkim jako prozaik. pierwszy tomik poezji nie zostawił śladu w prasie krytycznoliterackiej. drugi zbiór wierszy Prawo do zapytania pisarz wydał własnym sumptem. działalność poetycką momota traktuję zatem jako uzupełnienie dorobku prozatorskiego, które może wskazywać źródło niektó-rych zabiegów narracyjnych.
debiut książkowy momota, powieść Twarze (pierwotny tytuł Są wśród nas), uzyskała w 1962 r. trzecią nagrodę w szczecińskim konkursie literackim, a opublikowana została dwa lata później16. Twarze to fragment życia młodego mężczyzny z podszczecińskiej wsi lat sześćdziesiątych lub końca pięćdziesiątych. zaprezentowana historia ukazuje próby oderwania się bohatera od rodzinnej obyczajowości. w tych zamierzeniach nie pomaga mu przedwczesne ojcostwo i decyzja o małżeństwie z prostą, niewykształconą kobietą.
15 falkowski, w. Momot Adolf. w: Literatura na Pomorzu Zachodnim do końca XX w. Przewodnik encyklopedyczny. red. i. iwasiów, e. kuźma. Szczecin, 2003, s. 244–255.
16 Batora, k. Momot Adolf. w: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik bibliologiczny.
t. 5. red. j. czachowska, a. Szałagan. warszawa, 1997, s. 450.
rękopis debiutanckiego wiersza Dzika róża. książnica pomorska, muzeum literackie, inw.akc. 643/1
nie rezygnując z awansu społecznego, usamodzielnia się w rodzinnej wsi. Uczy się w liceum korespondencyjnym i w końcu zostaje sekretarzem gminnym związku Samo-pomocy chłopskiej. warto zwrócić uwagę na przedstawiony w powieści dwoisty obraz wsi, która tkwiąc jeszcze w starej tradycji, poddana została gwałtownym przemianom gospodarczym i kulturowym17. Twarze można zatem odczytać jako dokument opisujący młode pokolenie chłopów, które próbuje się odnaleźć w nowej rzeczywistości:
„O naszą wioskę zaczepiał wielki świat, co kilkanaście minut pociąg przywoził nowe wiadomości, huczał nimi po środku pola, aż ludzie przystawali na ten widok, kiwali gło-wami, że niby na wszystko się zgadzają i popierają. To była właśnie łączność miasta ze wsią, tylko trochę, psia kość, za szybka — wszystko nagle mignęło, jak piorun strzelił, i znowu sza aż do drugiego pociągu”18.
za mirosławem lalakiem można powtórzyć, że każdy z debiutów balansuje pomię-dzy dwiema możliwościami. pierwsza to strategia bezkolizyjnej literackiej kontynuacji, wpisująca utwór w sieć istniejących tendencji artystycznych i poetyk. w ten sposób autor próbuje zjednać sobie czytelnika i wykorzystuje jego przywiązanie do znanych form literackich. druga to strategia kontynuacji twórczej, modyfikującej uznane wzory wypowiedzi literackiej, czego rezultatem są nierzadko utwory nowatorskie, prowokujące do rewizji społecznych stereotypów i utartych sposobów lektury19. debiut adolfa momota, przy wielu pozytywnych recenzjach i nagrodach, przyporządkować trzeba do pierwszej z omawianych strategii. ani zaprezentowana w powieści problematyka nie jest nowator-ska, ani rozwiązania narracyjne nie są zbyt odkrywcze. pisarz w całej swojej twórczości nawiązuje do dwóch tendencji, znanych z debiutów pisarzy pochodzenia chłopskiego z lat trzydziestych. pierwsza z nich to strategia reportażowo-gawędowa, kojarzona z Drogą przez wieś wincentego Burka. narrator opowiada tu o sprawach ważnych dla gromady, potwierdzających jej poczucie wartości pracy, wspólnoty i ładu społecznego. Utożsamia się przy tym z prezentowanym środowiskiem, mówiąc tym samym, stylizowanym gwa-rowo językiem20. druga tendencja wyznaczona została tzw. cyklem kunefałowym, który został rozpoczęty przez Stanisława piętaka wydaną w 1937 r. powieścią Młodość Jasia Kunefała. książka ta reprezentuje autobiograficzny psychologizm — znany wcześniej z utworów emila zegadłowicza — pozwalający pisarzom chłopskiego pokolenia unie-zależnić się od konwencji literackich i zewnętrznych ideologii. piętak stosuje technikę psychologicznej retrospekcji, kreuje stany z pogranicza jawy i snu, przywołuje poetykę marzenia sennego21.
można uznać, że twórczość momota jest połączeniem tych dwóch dominujących w omawianym okresie tendencji. raz przeważa nurt realistyczno-dokumentarny, jak w debiutanckiej powieści, gdzie na plan pierwszy wysuwają się realia z zakresu kultury
17 na tym aspekcie twórczości adolfa momota szczególnie skupił się Stefan melkowski. zobacz:
melkowski, S. Oczekiwania i zapowiedzi. łódź, 1980, s. 29.
18 momot a. Twarze. poznań, 1964, s. 27.
19 lalak m. Niepokojąca reszta. Szkice krytyczne. wybrał, opracował i wstępem opatrzył a. Skrendo.
Szczecin, 2004, s. 97.
20 ziątek z. Tematyka wiejska w prozie współczesnej. w: Literatura a współczesne przemiany spo-łeczne. Sondaże. red. Brodzka a., Żmigrodzka m. warszawa, 1972, s. 77–81.
21 ziątek z., op.cit., s. 77–79.
terialnej, życia społecznego i oby-czajowości polskiej wsi na ziemiach zachodnich22. innym razem przewa-ża ton biograficzno-psychologiczny, dzieciństwie we wsi hamernia pod Biłgorajem. wspomnienia zamykają się w granicy dwóch, trzech letnich miesięcy 1939 r. nie przekraczają jednak granicy września, która otwierałaby perspektywę na całkiem inny świat. nie znaczy to jednak, że słoneczne, wakacyjne dzieciństwo jest mitem. w hamernii jest obecna także brzydota, zło, nędza i śmierć.
realia międzywojennej wsi nie są wyidealizowane25.
Spoglądając nieco szerzej na procesy historycznoliterackie, twór-czość adolfa momota powinno się przyporządkować do drugiej
gene-racji prozaików nurtu chłopskiego26. Są to twórcy urodzeni w latach 1920–1940, którzy wkroczyli do literatury w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. obok momota można tu zatem wymienić takich pisarzy, jak: tadeusz nowak, edward Stachura, marian pilot, Urszula kozioł, ernest Bryll, wiesław myśliwski, jan drzeżdżon, henryk joachimowski, Bogusław kogut, zygmunt trziszka, czesław kuriata, zbigniew ryndak czy zygmunt wójcik27. generację tę łączy przede wszystkim chłopska genealogia społeczna lub
22 melkowski S. Oczekiwania, s. 29–37.
22 melkowski S. Oczekiwania, s. 29–37.