— SzanSa na SUkceS w naUce
Streszczenie
przyjmuje się, że użytkownikami kolekcji zabytkowych i specjalnych w bibliotekach są pracownicy i studenci wydziałów nauk historycznych (archiwiści, historycy, bibliolodzy, wydawcy źródeł i kulturo-znawcy), wydziałów prawnych oraz historycy sztuki. i tak jest rzeczywiście. rzecz w tym, że często studenci i naukowcy niewiele wiedzą o zasobach swoich bibliotek i nie zdają sobie oni sprawy z wartości poznawczej i badawczej tych zbiorów. rolą oddziałów zbiorów specjalnych jest promocja swoich zbiorów.
przedstawione to zostaje na przykładzie działalności gabinetu dŻS w BU w toruniu.
artykuł nie podejmuje kwestii dotyczących definicji dokumentów życia społecznego (dŻS), “szarej literatury”, “dokumentów chwili” — czy jak mówi się ostatnio — „efeme-ryd”. Skupia się nie tyle na nazwie, czy określaniu tego, co powinno być dŻS-ami, ale na roli i znaczeniu gromadzonych druków w badaniach naukowych (historycznych, socjologicznych, politologicznych, literackich itp.), a przez to dociera — jak sądzę — do nowego rozumienia pojęcia „życie społeczne”. zbyt wiele miejsca w naszej codziennej pracy poświęcamy rozszerzaniu zakresu gromadzonych dokumentów w imię źle pojęte-go i rozumianepojęte-go publico bono. zdaje się nam, że powinniśmy gromadzić wszystko, co ze względów formalnych nie mieści się w innych działach lub na półkach magazynów książek i czasopism, a co trafiło do biblioteki w formie daru, przypadkowego zakupu lub „niechcianego” egzemplarza obowiązkowego. a najczęściej gromadzimy to, czego inne agendy gromadzić nie chcą. tymczasem zbieranie wszystkiego już dawno nie jest możliwe. ani potrzebne. nie mamy dość miejsca i dostatecznej liczby pracowników, by wszystko opracować, ani dość wiedzy, by zrobić to dobrze. dlatego, jak sądzę, gabinety dŻS-ów posiadają najwięcej kartonów z nieopracowanymi materiałami w całej bibliotece.
powrócę jeszcze do tego problemu.
kwalifikowanie dokumentów do zbiorów dŻS ze względów formalnych może być jedynie kryterium pomocniczym, choć przyznać trzeba ze wstydem, że dotychczasowe publikacje na temat dokumentów chwili, zajmowały się niemal wyłącznie tą kwestią. tym samym odpowiadały na pytanie „co?”, zamiast „dlaczego?” gromadzone jest i znajduje się w oddziałach dokumentów życia społecznego w bibliotekach naukowych w polsce.
w ostatnich latach ukazały się dwie książki poświęcone dŻS-om. Są to: Dokumenty Życia Społecznego w Bibliotece. Materiały konferencyjne, Osola — 2001 (wrocław 2001) oraz opracowanie anety firlej-Buzon Dokumenty Życia Społecznego w teorii i praktyce bibliotekarskiej w Polsce (warszawa 2002). obie publikacje tylko w niewielkim stopniu dotyczą zbiorów bibliotek akademickich. ponieważ jednak obrazują typowy w polskim bibliotekarstwie brak krytycyzmu i zrozumienia dla wartości badawczych dokumentów
chwili, wypadnie pochylić się nad ich treścią. nieporozumieniem jest zwłaszcza praca firlej-Buzon, która oprócz obszernego omówienia literatury, w tym problemów z defi-nicją, zawiera wiele bardzo pożytecznych, mniej lub więcej szczegółowych, informacji o zawartości zaledwie kilku bibliotek polskich, ale ani jednego słowa na temat przydatności badawczej materiałów gromadzonych w gabinetach dŻS-ów. również kwestia definicji nie została ostatecznie rozwiązana. autorka przyjęła bowiem, charakterystyczną dla dawnej nauki francuskiej, opisową metodę definicji, tj. wyliczyła druki, które w różnych miejscach — wyłącznie z przyczyn formalnych — gromadzone są w dŻS-ach. podobnie traktuje temat hasło w wikipedii, gdzie powtarza się głównie, czym są dokumenty życia społecznego, jak powinny być klasyfikowane, a nie do czego służą.
tymczasem właśnie odpowiedź na pytanie, dlaczego gromadzimy te, a nie inne do-kumenty, ułatwi nam zrozumienie wartości znajdujących się w gabinetach dŻS zbiorów oraz odszukanie potencjalnych ich odbiorców. albowiem właśnie „szukanie” czytelników dla gromadzonych w oddziałach zbiorów specjalnych materiałów powinno być obecnie naszym najważniejszym zadaniem i priorytetem.
co wiemy o dokumentach życia społecznego, biorąc pod uwagę ich wartość badaw-czą? wiemy, że są źródłami (historycznymi, literackimi, statystycznymi, artystycznymi itd.).
to odróżnia je od książek, prasy, czy wielkiej części rękopisów, które są opracowaniami.
naturalnie, nie są to typowe źródła, ponieważ najczęściej nie są one bezpośrednim wytworem działalności cywilno-prawnej, a forma w jakiej docierają do powszechnego od-biorcy, może być ocenzurowana. wiemy, że dŻS-y mogą być badane z różnych punktów widzenia, w zależności od potrzeb badającego; może budzić zainteresowanie ich treść (jej prawdziwość lub zakres zafałszowania), mogą budzić zainteresowanie okoliczności powstania lub wydrukowania materiału (wystawca, nakład, forma), mogą być interesujące okoliczności wykorzystania druku (tajne, jawne, zasięg, sposób rozpowszechniania, kol-portaż) i wreszcie może być ciekawa forma zewnętrzna obiektu (styl sztuki, wykorzystane elementy graficzne — interesujące np. dla historyków sztuki).
wiemy także, że dŻS-y spełniają w badaniach naukowych różne funkcje:
a) uzupełniającą — uzupełniają źródła bezpośrednie, archiwalne, czasem je zastępują, gdy te uległy zniszczeniu lub są niedostępne
b) ilustracyjną — graficzne wyobrażenie symboli, znaków, barw itd., tu również foto-grafie wydarzeń i osób
c) komentującą — opisują wydarzenia komentując je, wartościując, wyróżniając, przez fakt poświęcenia im uwagi.
wiemy wreszcie, że nawet forma zewnętrzna nie może być jedynym kryterium udziału jakiegoś obiektu w życiu społecznym. przez fakt powstania w określonych okolicznościach, dokumentami (czyli świadectwami) życia społecznego jest np. dorobek edytorski niele-galnych oficyn wydawniczych z lat wojennych, czy z okresu „Solidarności”, świadectwa funkcjonowania instytucji, które nie mają możliwości docierania do społeczeństwa w formie innej niż nierejestrowane (drukowane) lub źle rejestrowane dokumenty własnej działalności.
wszystkie te kwestie, ważne dla opisania znaczenia dokumentów życia społecznego są zupełnie nieobecne w literaturze przedmiotu. potwierdzeniem potrzeby takiego pa-trzenia na funkcjonowanie gabinetów dŻS-ów są tematy prac magisterskich pisanych w oparciu o „szarą literaturę”.
na przykładzie torunia pokażę, jak rozumiemy rolę i wartość gabinetu dŻS-ów.
gabinet gromadzi i udostępnia wszelkiego rodzaju dokumenty i druki ulotne (także przybierające formę inną niż papierowa), materiały bieżącej działalności oraz propagan-dowe partii i ugrupowań politycznych, towarzystw naukowych, związków wyznaniowych i organizacji społecznych, dokumentację wydarzeń kulturalnych, naukowych, artystycz-nych, sportowych i politycznych. Są to druki powstałe po roku 1800. gromadzone są także materiały audiowizualne (filmy na dVd i dokumenty dźwiękowe na cd), dokumentujące ważniejsze wydarzenia społeczno-polityczne w polsce i regionie kujawsko-pomorskim.
przechowywana jest ponadto dokumentacja fotograficzna oraz grafika użytkowa, np. de-wocjonalia (w tym jednym wypadku także sprzed roku 1800), znaki pocztowe i bankowe.
nowością, jak sądzę w skali ogólnopolskiej, jest gromadzenie spuścizn stanowiących w całości świadectwo „życia społecznego” w określonym czasie, miejscu lub dziedzinie kultury, sztuki, nauki czy polityki.
czytelnik, który zechce korzystać z dokumentacji wydarzeń niezależnych w polsce w latach 1976–1990, czy dokumentacji polskiego życia podziemnego lat wojny, znajdzie w gabinecie dŻS nie tylko oryginalne (a także w formie kopii fotograficznych i cyfro-wych) druki i materiały, ale też archiwalia, których lektura pozwoli zrozumieć kontekst powstania druków, znaleźć ich autorów i drukarzy oraz okoliczności ich ocalenia. a wy-darzenia polityczne to tylko część zainteresowania gabinetu dŻS-ów, który gromadzi też dokumenty wydarzeń kulturalnych, religijnych, społecznych itp. nie jest prawdą, że zgromadzenie kompletu dokumentacji takich wydarzeń jest niemożliwe. Brakujące doku-menty są kopiowane z innych zbiorów po to, by potencjalny czytelnik otrzymał komplet.
w Bibliotece Umk dary przysyłane pocztą (egzemplarz obowiązkowy) lub przynoszone przez wydawców, stanowią mniej niż 3% zbiorów dŻS-ów. ponad 90% to dokumenty zgromadzone dzięki bezpośrednim kontaktom z instytucjami, ugrupowaniami politycznymi, związkami i stowarzyszeniami, osobami publicznymi, firmami drukarskimi i reklamowymi itp. pozyskiwanie dokumentów chwili wymaga bardzo specyficznych umiejętności, ale też ogromnej wiedzy i determinacji. nie mogą i nie powinni tego robić pracownicy „zesłani”
do tego działu „z braku czegoś lepszego”, a taka jest, niestety, praktyka w bibliotekach polskich. musimy zrozumieć, że oddział dŻS to zapewne jedyny oddział w bibliotece, gdzie ilość rozumiana jako „kompletność”, a nie „różnorakość”, stanowi o jakości.
w tym celu należy także ograniczyć zakres gromadzonych dokumentów tylko do tych, których gromadzenie może mieć wartość badawczą. w toruniu nie gromadzi się np.
druków (wszelkiego rodzaju) wydawanych przez firmy i zakłady przemysłowe, biznes, rzemiosło i centra handlowe. materiały te, wraz z likwidacją instytucji, trafią do archiwum państwowego. dokumenty życia społecznego toruńskiej książnicy uniwersyteckiej z lat 1994–2004 są niemal kompletne, a przez to stanowią ważne źródło do poznania życia społecznego, politycznego i kulturalnego miasta i regionu. regionalizacja i specjalizacja ma tu swoje absolutnie trafne zastosowanie.
dokumenty życia społecznego wykorzystywane są w podstawowych badaniach naukowych jako cenne uzupełnienie ikonograficzne publikacji naukowych, popularno-naukowych oraz bibliografii, mogą być też użyteczne w prasie, przy organizacji różno-rodnych wystaw i prezentacji, produkcji filmów itp. naturalnymi użytkownikami, oprócz dziennikarzy, wydawców i muzealników, są pracownicy naukowi oraz studenci historii
(także historii sztuki, literatury, kultury itd.), stosunków międzynarodowych, politologii, socjologii, językoznawstwa, bibliotekoznawstwa i sztuk pięknych.
gabinet dŻS w Bibliotece Uniwersyteckiej w toruniu gromadzi przede wszystkim materiały związane z historią Uniwersytetu mikołaja kopernika, historią kultury w toruniu
— Toruniana, dziejami wilna, wileńszczyzny i Uniwersytetu Stefana Batorego (USB) — Vilniana, działalnością konspiracyjną i niezależną w polsce w latach 1976–1990, tzw.
„drugim obiegiem” — Archiwum Opozycji.
Toruniana — to wszelkiego rodzaju materiały dotyczące dziejów torunia, regionu to-ruńskiego i toruńskich instytucji, wśród nich zwłaszcza Uniwersytetu mikołaja kopernika.
dokumentacja ta obejmuje pisma i druki ulotne ukazujące się na uczelni, rozporządzenia i okólniki władz rektorskich, statuty i regulaminy, materiały i biuletyny organizacji, stowa-rzyszeń i klubów studenckich, nagrania dźwiękowe i audiowizualne oraz bogatą kolekcję fotografii z lat 1946–2009 dotyczącą pracowników i studentów oraz wydarzeń akademic-kich. na uwagę zasługują też materiały na temat początków niezależnego zrzeszenia Studentów (nzS) przy Umk (w tym m.in. ulotki informujące o powołaniu zrzeszenia, statuty nzS, pismo „informator nzS”, komplet „Biuletynu Strajkowego nzS”, „immunitet
— niezależny biuletyn studencki” z lat 1980–1983 i 1987–1991), ulotki, biuletyny i pisma strajkowe wydawane przez studentów w roku 1981 i latach następnych, druki dotyczące wydarzeń na Uniwersytecie. w przypadku torunia i regionu są to materiały związane z działalnością ugrupowań politycznych, towarzystw, muzeów, teatrów, galerii, parafii oraz organizacji społecznych, wydarzeń kulturalnych, sportowych, politycznych i religijnych (np.
festiwali artystycznych, wyborów, zlotów, pielgrzymek itp.). Bogata, bardzo różnorodna i prawie kompletna jest dokumentacja dotycząca wyborów parlamentarnych, prezy-denckich oraz samorządowych od 1989 r. do chwili obecnej. interesująca dla badaczy i studentów może też być spuścizna janiny i zygfryda gardzielewskich licząca kilka tysięcy fotografii, wycinków prasowych, publikacji, oryginalnych dokumentów, korespondencji, katalogów i pamiątek dotyczących życia oraz działalności twórczej gardzielewskich (drukarza i typografa oraz fotografa).
Vilniana — to materiały dotyczące wilna i wileńszczyzny, w tym Uniwersytetu Stefana Batorego (USB), które gromadzone są tak ze względu na tradycję, jak i historię Uni-wersytetu mikołaja kopernika. w zbiorze tym szczególne cenne, unikatowe i przydatne do badań, są fotografie oraz „dokumenty chwili” związane z uniwersytetem wileńskim.
dotyczą one m. in. działalności uczelni, poszczególnych wydziałów, kadry naukowej, stu-dentów i korporacji studenckich, kół naukowych, biblioteki uniwersyteckiej. gromadzone są także druki dotyczące Stowarzyszenia absolwentów USB na obczyźnie w londynie.
niemal wszystkie wspomniane materiały wydane były do roku 1945, z wyjątkiem druków emigracyjnych oraz dotyczących obchodów i rocznic USB, związku polaków na litwie i towarzystwa miłośników wilna i ziemi wileńskiej, działającego w toruniu od roku 1989.
w przypadku dokumentacji na temat wilna i ziemi wileńskiej szczególnie przydatne mogą być statuty i regulaminy, biuletyny, katalogi, informatory i druki instytucji kulturalnych, organizacji społecznych, programy kin i teatrów wileńskich (m.in. polskiego, reduty, te-atru miejskiego na pohulance), jednodniówki, a także bogata dokumentacja do badania dziejów fotografii wileńskiej. w zbiorze tym znajdują się fotografie takich fotografów jak np. józef czechowicz, Stanisław filibert fleury, ryszard Baczyński, jan hermanowicz,
Bronisław miedzionis, leonard Siemaszko, józef łoziński czy jan Bułhak. Vilniana będą szczególnie interesujące dla historyków nauki, badaczy dziejów fotografii oraz życia codziennego i kultury polskiej na kresach.
Archiwum Opozycji — obejmuje materiały dotyczące konspiracji polskiej w czasie ii wojny światowej (np. materiały dotyczące wywiadu ak) i tuż po niej, oraz druki zwią-zane z niezależnym życiem społeczno-politycznym w polsce w latach 1976–1990, a także archiwalia dotyczące tego okresu i lat tuż po 1990 r. kolekcję druków „drugiego obiegu” — jedną z największych w polsce — stanowią wytwarzane i kolportowane bez wiedzy i zgody cenzury politycznej prl — książki i broszury, czasopisma i biuletyny, druki ulotne, plakaty i afisze, kalendarze, niezależna filatelistyka i banknoty, kartki, fotografie i nagrania dźwiękowe. wśród archiwaliów wymienić trzeba: dokumentację Społecznej Biblioteki działającej w toruniu w latach 1977–1981, podziemnej oficyny wydawniczej
„to” (1985–1989), toruńskiego towarzystwa książki niezależnej (1989), dokumenty działalności komitetu obywatelskiego w toruniu (1989–1992), a także archiwalia osobo-we (np. dokumenty leszka zaleskiego). materiały z archiwum opozycji mogą stanowić samodzielny warsztat do badań nad dziejami ruchów opozycyjnych w polsce, ale też być cennym uzupełnieniem studiów nad historią piśmiennictwa, literatury, sztuki polskiej oraz wstępem do badań nad życiem społecznym w kraju rządzonym przez cenzurę.
czytelników należy szukać. w tym celu przygotowany został folder zawierający pod-stawowe informacje o zbiorach i tematy możliwych prac naukowych. w internecie umiesz-czono zeskanowany katalog kartkowy zbiorów, a także rozbudowana została informacja o zasobie. w gabinecie dŻS prowadzony jest wykład tematyczny dla studentów i roku oraz zajęcia dla studentów seminariów wielu kierunków studiów. materiały tam zgromadzone wykorzystywane są w publikacjach uczelnianego czasopisma, wydawnictw Umk, albu-mach i różnorodnych publikacjach, regionalnych bibliografiach, prasie oraz w działalności wystawienniczej. czytelnik wspomaga porządkowanie i opracowywanie poszczególnych kolekcji, bo jest najczęściej znacznie lepiej wprowadzony w tematykę niż bibliotekarz.
ograniczenie zakresu tematycznego i formalnego gromadzonych dokumentów życia społecznego, przy jednoczesnym rozszerzeniu sposobów poszukiwań i form przecho-wywania materiałów oraz przede wszystkim rodzaju dokumentów, spowodowało, że w gabinecie dŻS niemal nie ma kartonów zalegających i czekających na opracowanie.
w końcu ubiegłego roku ukończyliśmy spisywanie około 1500 tytułów dubletów czasopism tzw. „drugiego obiegu” w celu wymiany.
Anna Supruniuk (nicolaus copernicus University’s library in toruń, poland) Documents on Social Life — a Chance for Success in Science
Summary
it is generally accepted that the main users of antique and special collections are workers and students of history’s departments of universities (archivists, historians, bibliologists, publishers of sources, cultural studies specialists, etc), of the departments of law and art historians. and so it is. the point is students and workers alike know very little about the resources stored in their libraries and are not conscious of the cognitive and research values of the collections. the managements of special collections should promote them. the activity of the department of Special collection in the University’s library in toruń, poland serves as an example of how to do it.
Barbara Kmiecik
Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego