Bibliografia jako dziedzina wiedzy i praktyki

Najwcześniej, bo jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, problem teoretycznego opracowania rozproszonych elementów wiedzy o książce

czynski] St.W.: Podział rzeczowy – dla „Biuletynu Bibliograficznego”. W: Zespół akt prof. S. Wier‑

czyńskiego. Archiwum Oddziału Polskiej Akademii Nauk w  Poznaniu, sygn. P. III  – 32, poz.

spisu 30, s. 1.

108 S. Vrtel ‑Wierczyński: Organizacja bibliografii polskiej. Uwagi wstępne. W: IV Zjazd Bi‑

bliotekarzy Polskich w Warszawie dnia 31 maja–2 czerwca 1936 roku. Referaty. Część pierwsza – Sekcja I–III. Warszawa 1936, s. 263.

109 Istnienie dwóch odrębnych dziedzin zajmujących się książką potwierdził np. W. Olsze‑

wicz, który w  1919 roku, wskazując funkcje bibliografii praktycznej, oddzielił bibliologię jako szersze pojęcie, a bibliografię uznał za część bibliologii. W. Olszewicz: Bibliografia w ręku biblio‑

tekarza. „Bibliotekarz” R. 1, nr 3–4 (1919), s. 43.

110 S. Vrtel ‑Wierczyński: Zagadnienia i metody…, s. 647. We współczesnym źródle biblio‑

grafię także zdefiniowano jako dziedzinę wiedzy i praktyki, obejmującą problemy identyfikacji, rejestracji, opisu i  klasyfikacji dokumentów oraz statystyki wydawnictw, ponadto zasady two‑

rzenia i  użytkowania spisów bibliograficznych. Zob. Podręczny słownik bibliotekarza. Oprac.

G. Czapnik, Z. Gruszka ; przy współpr. H. Tadeusiewicz. Warszawa 2011, s. 31.

189

3.2. Pojęcie bibliografii w świetle wypowiedzi polskich teoretyków

i  ich scalenia podjęli bibliolodzy M. Rulikowski (1881–1951) i  J. Muszkowski (1882–1953). Ten pierwszy w  pracy Zakres i  zadania księgoznawstwa. Wykład wstępny wygłoszony d. 4. X. 1916. na Wydziale Humanistycznym Wyższych Kur‑

sów Naukowych w Warszawie (Warszawa ; Lwów 1916), a drugi w opracowaniu Zasady bibliotekoznawstwa i  bibliografii. Wykład wstępny dr. J. Muszkowskiego r. 1916/17 : T.K.N. [Towarzystwo Kursów Naukowych] ([B.m.] 1916) dążyli do wskazania zakresu tematycznego bibliologii, a  przy okazji analizowali pojęcie bibliografii we współczesnym rozumieniu. Zatem nie tyle zajęli się naukowo definiowaniem bibliografii, ile skoncentrowali swoje badania na nowej nauce, ukazując jej pola badawcze. Obaj umiejscowili bibliografię w obrębie bibliologii czy też „wiedzy o książce”, nazywając ją umiejętnością (J. Muszkowski) i nauką (także pomocniczą) rejestrowania i opisywania książek, względnie rękopisów, tak jak uczynił to wcześniej M.M. Lisowski: „Nauka bowiem opisywania książek jest nauką oddzielną, jedną z liczby dyscyplin, które składają ogólną naukę o książce jako takiej”¹¹¹. Głównym celem wyznaczonym bibliografii miało być spisywanie książek według ściśle przyjętych zasad i w określonym celu. J. Muszkowski tak scharakteryzował przedmiot badań bibliografii:

Ażeby więc móc wyszukać odpowiednie książki i  wybrać spomiędzy nich najpożyteczniejsze, potrzeba środków pomocniczych w  postaci wskazówek i  informacji. Takich informacji dostarcza nam bibliografia w znaczeniu ściślejszym, dzielona na czystą lub naukową i szczegółową albo stosowaną przez tych, którzy cały zakres wiedzy o  książce nazy‑

wają bibliografia ogólna; ponieważ my użyliśmy tam terminu księgo‑

znawstwo, więc nazwę bibliografii będziemy stosowali tylko do owej umiejętności praktyczno ‑informacyjnej. Zadaniem jej jest układanie spisów dzieł piśmiennictwa z rozmaitych punktów widzenia dla celów naukowych i praktycznych, wszechstronne opisywanie poszczególnych okazów oraz stwierdzanie tożsamości tychże¹¹².

Jeszcze przed wystąpieniem G. Schneidera J. Muszkowski bibliografią nazwał praktyczne wykonawstwo spisów. W opisie dziedziny używał określenia „umie‑

jętność”, czasem „podrzędna umiejętność, bo nawet nie nauka”¹¹³, ale w kolej‑

nych pracach wyraził pogląd, że bibliografia to także praktyczna nauka pomoc‑

nicza.

Bibliolodzy, świadomi odrębności wiedzy o  książce od bibliografii, która była jednym z ważniejszych, ale nie jedynym jej elementem, wszystkie dziedziny

111 M. Rulikowski: Zakres i zadania…, s. 34. Por. też S. Jarkowski: Nowe prace polskie z za‑

kresu bibliografii, księgoznawstwa i  bibliofilstwa oraz księgarstwa i  czytelnictwa. „Myśl Polska”

R. 2 [właśc. 3], T. 3, z. 9 (1916), s. 167.

112 J. Muszkowski: Zasady bibliotekoznawstwa…, s. XXVII–XXVIII.

113 J. Muszkowski: O stanowisko Karola Estreichera…, s. 15.

wchodzące w zakres bibliologii lub księgoznawstwa nazywali naukami pomoc‑

niczymi dla siebie¹¹⁴. Bibliografia była postrzegana również jako umiejętność przydatna bibliotekarzom pragnącym poznać uniwersum książek w  zasobach bibliotecznych. M. Rulikowski i  J. Muszkowski powiązali ją z  czynnościami bibliotekarskimi. Ich zdaniem bibliografia była  – obok bibliotekoznawstwa  – najstarszą częścią bibliologii (dziedziny te rozwijały się równolegle)¹¹⁵. Nie można jednak tych polskich bibliologów nazwać propagatorami niemieckiej myśli bibliotekoznawczej, choć dostrzegali bliskie związki bibliografii i bibliotek.

Zastosowanie w teorii, podczas wykładów Towarzystwa Kursów Naukowych, własnych przemyśleń na temat odrębności zakresów bibliografii i bibliologii nie było problematyczne, za to w praktyce takie się właśnie okazało. W latach 1917–1918 J. Muszkowski stanął przed koniecznością jednoznacznego odróżnienia biblio‑

grafii i  bibliologii w  omówieniu bibliograficznym. W  „Przeglądzie Historycz‑

nym” ukazał się przygotowany przez niego przegląd materiałów do studiów nad stanem i rozwojem bibliografii w Polsce za lata 1900–1918, w którym na wstępie zaznaczył: „Nakreślić wyraźną ramę dla przeglądu literatury bibliograficznej równie jest trudno, jak odgraniczyć zakres badań bibliografii od księgoznaw‑

stwa z  jednej strony, a  historii i  krytyki piśmiennictwa z  drugiej”¹¹⁶. Stąd też w wykazie bibliograficznym, poza działem statystycznym – co znamienne, i bę‑

dzie jeszcze podkreślone – zestawił ogólne opracowania teoretyczne dotyczące metodyki i historii dziedziny¹¹⁷. W dziale trzecim dokonał przeglądu czasopism, w tym bibliograficznych (potraktował je jak bibliografie ogólne), ale też biblio‑

logicznych, bibliofilskich i  bibliotekarskich. Do części szczegółowej bibliografii zaliczył natomiast, poza spisami bibliograficznymi, opracowania różnych typów poświęcone bibliotekarstwu, dziejom bibliotek, księgozbiorom polskim przechowywanym poza granicami kraju, także poszczególnym typom zasobów, np. starym drukom, ponadto  – dziejom drukarstwa, ekslibrisów, księgarstwa, praw autorskich i  cenzury¹¹⁸. We wstępie użył określenia „księgoznawstwo”,

114 M. Rulikowski: Rola i zadania księgarstwa w dziedzinie bibliografii. „Przegląd Księgar‑

ski” R. 1 (7), nr 4 (1919), s. 109.

115 M. Rulikowski: Księgoznawstwo…, s. 9; Idem: Wiedza o  książce (z  powodu IV Zjazdu Bibliotekarzy Polskich). „Nowa Książka” R. 3, z. 6 (1936), s. 305, 307.

116 J. Muszkowski: Bibliografia polska 1900–1918. „Przegląd Historyczny” T. 21, Ser. 2 T. 1 (1917–1918), s. 359. Por. też odbitkę: Idem: Przegląd bibliografii polskiej 1900–1918. Warszawa 1919.

117 Nie było ich wiele. Z prac, które ukazały się w ostatnim czasie, wymienił np.: J.S. Bystro‑

nia Człowieka i książkę (Warszawa ; Lublin ; Łódź 1916), Z. Dębickiego Książkę i człowieka (War‑

szawa 1916), S. Lama Czytelnictwo współczesne w Polsce: (kilka luźnych uwag) (Lwów 1914), po‑

nadto artykuły S. Vrtela ‑Wierczyńskiego, A. Drogoszewskiego i własne, które dotyczyły nie tyle teorii bibliografii, ile jej organizacji. J. Muszkowski: Bibliografia polska 1900–1918…, s. 359–413.

118 Na szerokie zastosowanie przez autora pojęcia bibliografii zwrócił uwagę recenzent:

Z. Mocarski: Muszkowski Jan. Przegląd Bibliografii Polskiej 1900–1918, Warszawa, skład główny w księgarni M. Arcta, druk Wł. Łazarskiego, 1919. (Odbitka z tomu XXI „Przeglądu Historycznego”

za r. 1917/18 w 215 egzemplarzach). [Rec.]. „Bibliotekarz” R. 1, nr 5–6 (1919), s. 86–87.

191

3.2. Pojęcie bibliografii w świetle wypowiedzi polskich teoretyków

opisując zakres ujętych w tej części materiałów. Tak więc nie potrafił rozdzielić problemów bibliologii i bibliografii, a niezręcznością było zamieszczenie zagad‑

nień księgoznawczych w przeglądzie poświęconym sprawom bibliografii.

Sprecyzowanie zakresu czy raczej zadań bibliografii okazało się zatem prob‑

lematyczne,

pozostała umiejętnością rejestrowania, klasyfikowania i  opisywania,

„kodeksem dyplomatycznym literatury”, niejako systematyką i  morfo‑

logią wytworów piśmiennictwa, na podobieństwo tych gałęzi wiedzy botanicznej czy zoologicznej, – a wszelkie wysiłki zbudowania trwałych podstaw teorii i metodyki bibliografii tonęły w powodzi materiału księ‑

goznawczego¹¹⁹.

Tym samym J. Muszkowski utwierdził pojmowanie bibliografii jako ze‑

społu czynności zmierzających do stworzenia spisu, ale w słowach tych można doszukiwać się nieśmiałych podstaw uznania, że bibliografia nie jest jedynie umiejętnością, zbiorem zasad i  metod służących do przygotowania rejestrów bibliograficznych. Naświetlił problemy ścisłego wygenerowania teorii biblio‑

grafii z  zagadnień bibliologicznych, wnioskując, że bibliografia to nie tylko mechaniczna praktyka. Być może to właśnie stanowisko zaważyło na tym, iż teoretycy dwudziestolecia międzywojennego nie podejmowali prób bliższego określenia zakresu bibliografii, najczęściej utożsamiając ją z praktycznym wyko‑

nawstwem rejestrów i metodą, względnie nauką pomocniczą dla innych dziedzin wiedzy¹²⁰.

Ten problem niejednoznacznego postrzegania i opisywania bibliografii posta‑

nowił rozwinąć na początku lat dwudziestych S. Vrtel ‑Wierczyński (1886–1963).

Jak inni bibliolodzy¹²¹ uznał, że bibliografia obejmuje zagadnienia teoretyczne

119 J. Muszkowski: Bibliografia polska 1900–1918…, s. 359.

120 Przykładowo dla S. Rygla najważniejszą wartością bibliografii jako nauki pomocniczej był jej rejestracyjny charakter. S. Rygiel: O bibliografii teatroznawstwa. „Scena Polska” R. 1 [właśc.

2], nr 1 (1920), s. 7.

121 Na przykład W.T. Wisłocki (1887–1941), który nie podejmował tej kwestii w  odrębnych publikacjach, ale w  referacie Rejestracja bieżącej produkcji wydawniczej polskiej, wygłoszonym w 1929 roku, podczas II Zjazdu Bibliotekarzy Polskich, zaprezentował poglądy bliskie współczes‑

nemu pojmowaniu bibliografii. Wydzielił bibliografię teoretyczną, inaczej teorię bibliografii (nie podał jej definicji), bibliografię praktyczną, historię bibliografii (zaliczył do niej prace dotyczące historii książki i druku, a więc potraktował ją zbyt szeroko) oraz tytułową rejestrację bieżącej produkcji wydawniczej, którą dziś można zdefiniować jako organizację prac bibliograficznych.

Także zdaniem A. Łysakowskiego (1895–1952) na bibliografię, część opisowej bibliologii, składała się teoria i praktyka, czyli spisy ksiąg (kompletne lub wybór). A. Łysakowski: Pojęcie bibliolo‑

gii…, k. 169; W.T. Wisłocki: Rejestracja bieżącej produkcji wydawniczej polskiej. W: Pamiętnik Drugiego Zjazdu…, s. 98.

i praktyczne dotyczące książki¹²². Analiza referatu Organizacja bibliografii w Pol‑

sce, wygłoszonego na posiedzeniu Wydziału Filologicznego Towarzystwa Nauko‑

wego we Lwowie 7 lutego 1921 roku, nie daje jednak odpowiedzi na pytanie, czy była to jego opinia, czy raczej podsumowanie dziewiętnastowiecznej dyskusji prowadzonej przez francuskich, niemieckich i  polskich teoretyków. Świadczy o tym wypowiedziane dalej zdanie, w którym bibliografia w swoim zastosowaniu praktycznym została sprowadzona do umiejętności rejestracji, klasyfikowania i opisywania piśmiennictwa¹²³. Również w 1921 roku, w krytycznej recenzji dzieła W. Hahna Bibliografia bibliografii polskiej (Lwów 1921) S. Vrtel ‑Wierczyński napisał: „Czyż jest rzeczą słuszną i  racjonalną, aby »bibliografia bibliografii«

uwzględniała tylko to, co jest »spisem«, »zestawieniem«, »katalogiem«, a wyklu‑

czała wszystko to, co historycznie lub teoretycznie o tych spisach traktuje? Czyż nie powinna ona dać nam równocześnie przeglądu tego, co o bibliografii w Polsce napisano?”¹²⁴. Zabrakło tu jednak wyjaśnienia, czym była, jego zdaniem, biblio‑

grafia w ujęciu teoretycznym (być może bibliologią), odesłał jedynie do bogatej literatury przedmiotu, nie podejmując rozważań teoretycznych, podobnie jak we wspomnianym referacie wygłoszonym we Lwowie¹²⁵.

Narastające stopniowo problemy teoretyczne w  wypowiedziach S. Vrtela‑

‑Wierczyńskiego, zarysowane w recenzji rejestru W. Hahna, gdy zaproponował, by prace teoretyczne z zakresu księgoznawstwa i bibliotekarstwa, a także biblio‑

filstwa, zamieścić w dziale Księgoznawstwo¹²⁶, zostały rozwinięte w Bibliografii.

Jej istocie, przedmiocie i początkach (Lwów 1923)¹²⁷. W tym studium historyczno ‑ ‑teoretycznym najszerzej wyjaśnił pojęcie bibliografii, posiłkując się poglądami

122 S. Vrtel ‑Wierczyński: Organizacja bibliografii w Polsce. Rzecz czytana na posiedzeniu Wydziału Filologicznego Towarzystwa Naukowego we Lwowie, dn. 7 lutego 1921. Lwów 1921. [Od‑

bitka], s. 4; Idem: Organizacja bibliografii w Polsce. „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego we Lwowie” R. 1, z. 2 (1921), s. 74.

123 S. Vrtel ‑Wierczyński: Organizacja bibliografii w Polsce. Rzecz…, s. 7.

124 S. Vrtel ‑Wierczyński: Dr. Stanisław Lam : O bibliografię polską. Kilka uwag i projektów, Warszawa, 1921. Biblioteka Prasowa Polska. Zeszyt 1.  – Wznowienie Przewodnika Bibliograficz‑

nego i Książki. – Stanisław Jarkowski: Prasa warszawska od d. 5. XI. 1916 do d. I. III. 1919. War‑

szawa, 1921. Biblioteka Prasowa Polska. Zeszyt 2. – Kazimierz Daszkiewicz i Janusz Gąsiorowski:

Polska bibliografia wojskowa. Część I. Tom II. Warszawa, 1921. Wydawnictwa Centralnej Biblioteki Wojskowej. Nr 3.  – J. Graff ‑Chrząszczewska: Stare druki księgozbioru chełmskiego. Szkic mono‑

graficzny. Nadbitka z czasopisma Wschód Polski, 1921, nr. 8–9. – Dr Stanisław Lam: Polskie zna‑

ki księgarskie. Warszawa, 1921. – Dr. Wiktor Hahn: Bibliografia bibliografii polskiej. Lwów, 1921.

H. Altenberg. [Rec.]. „Przegląd Warszawski” R. 2, nr 6 (1922), s. 441–442.

125 Chciał raczej zarysować stan i  kondycję spisów bibliograficznych u  progu odzyskania niepodległości. S. Vrtel ‑Wierczyński: Organizacja bibliografii w Polsce. Rzecz… czy wcześniej Idem: Organizacja bibliografii…

126 S. Vrtel ‑Wierczyński: Dr. Stanisław Lam…, s. 442–443.

127 J. Muszkowski nazwał tę publikację „pierwszą w  piśmiennictwie polskim obszerną pracą ściśle naukową, poświęconą teorii i  historii bibliografii”. J. Muszkowski: Stefan Vrtel‑

‑Wierczyński…, s. 183.

193

3.2. Pojęcie bibliografii w świetle wypowiedzi polskich teoretyków

jemu współczesnych oraz poprzedników, by uporządkować stosowaną od lat terminologię bibliograficzną. We wstępnej części rozprawy dokonał przeglądu wypowiedzi teoretyków do początków wieku XX, przyznając, że rozróżnienie bibliografii i  bibliologii zyskało w  nauce „prawo obywatelstwa”. Potwierdził, przede wszystkim za M. Rulikowskim, postrzeganie bibliologii jako ogólnej i teoretycznej nauki o książce, księgoznawstwa¹²⁸, podczas gdy bibliografia miała być jedną z jej gałęzi¹²⁹.

Bibliologia w polskim piśmiennictwie zaczęła zatem oznaczać naukę o cha‑

rakterze teoretycznym i praktycznym, której celem było badanie książek – ich postaci zewnętrznej, dziejów, rozpowszechniania, opisu i  rejestracji, statystyki i  systematyki. Za sprawą S. Vrtela ‑Wierczyńskiego jej część praktyczną sta‑

nowiła bibliografia w  ścisłym znaczeniu tego słowa – obejmując rejestrację, opis i  systematykę „płodów piśmienniczych ducha ludzkiego”¹³⁰, była „wiedzą praktyczną”, znajdującą zastosowanie w  technice opisu, klasyfikacji książek¹³¹ oraz ich statystyce¹³². To ostatnie zadanie było szczególnie mocno podkreślane również przez J. Muszkowskiego i M. Rulikowskiego¹³³, rozwijających na gruncie bibliologii nową problematykę.

128 Zakres jej badań miał obejmować książki rękopiśmienne i drukowane, zarówno pojedyn‑

cze egzemplarze, jak i ich zbiory, czyli biblioteki. W jej skład weszły zatem: rękopisoznawstwo, drukarstwo i bibliotekarstwo, ale też księgarstwo, przemysł książkowy i statystyka bibliograficz‑

na. S. Vrtel ‑Wierczyński: Bibliografia. Jej istota…, s. 67.

129 Ibidem, s. 65.

130 Ibidem, s. 67. Ten pogląd podzielała H. Zdzitowiecka ‑Jasieńska, podając następujące po‑

jęcie bibliografii: „Wedle dzisiejszej definicji bibliografia jest to nauka opisywania książek, któ‑

ra tworzy jeden z działów bibliologii, tj. nauki obszerniejszej, zajmującej się książką, jako two‑

rem fizycznym, i łączącej w sobie teoretyczne, techniczne i praktyczne o książce wiadomości”.

H. Zdzitowiecka ‑Jasieńska: Joachim Lelewel twórca…, s. 30.

131 J. Muszkowski w recenzji stwierdził, że należy skonkretyzować pojęcie systematyki biblio‑

graficznej. Na to krytyczne spojrzenie na tę część teorii S. Vrtela ‑Wierczyńskiego być może miały wpływ teorie K. Estreichera, którego piśmiennictwo J. Muszkowski promował. J. Muszkowski:

Stefan Vrtel ‑Wierczyński…, s. 183.

132 S. Vrtel ‑Wierczyński: Zagadnienia i  metody…, s. 649. Statystyką produkcji wydaw‑

niczej najwcześniej zajął się w Polsce K. Estreicher, później jej elementy pojawiły się w porad‑

nikach dla samouków, autorstwa S. Posnera, S. Michalskiego i  K. Krzeczkowskiego. U  progu niepodległości temat ten rozwinęli E. Romer i I. Weinfeld w Roczniku Polskim. Tablicach staty‑

stycznych (Kraków 1917–1922), później także K. Dobrowolski, H. Radlińska, S. Rygiel, S. Zieliński oraz S.  Konopka. H. Radlińska: Działalność wydawnicza lat 1922–1923 na podstawie ankiety.

„Rocznik Pedagogiczny” T. 2 (1924), s. 402; S. Konopka: Bibliografia druków o Józefie Piłsudskim.

Warszawa 1934, s. 6–7; S. Zieliński: Bibliografia czasopism polskich za granicą 1830–1934. War‑

szawa 1935, s. 13–16; S. Rygiel: Polski ruch wydawniczy. „Nowa Książka” R. 4, z. 9 (1937), s. 513;

J. Korpała: Zarys dziejów bibliografii…, s. 154.

133 M. Rulikowski jako pierwszy w Polsce – jeszcze przed M.M. Lisowskim, ale pod wpły‑

wem tekstów A.M. Łowiagina  – przedstawił zagadnienia statystyczne w  ujęciu teoretycznym.

W 1913 roku ogłosił drukiem Produkcję wydawniczą polską w latach 1909–1911 (Warszawa 1913).

Statystyce księgoznawczej, którą zaliczył do bibliologii powszechnej, przypisał zadania teoretycz‑

Zdaniem S. Vrtela ‑Wierczyńskiego bibliografia miała dawać odpowiedzi na pytania o uniwersum piśmiennictwa, o cechy wydawnicze i piśmiennicze ksią‑

żek, ich fizyczność, autentyczność i znaczenie w społeczeństwie. Jako części bi‑

bliologii przypisane jej zostały zadania opisowe (jak np. u G. Schneidera), przede wszystkim opis strony materialnej książki, ale z elementami krytycznymi. Kry‑

tyka bibliograficzna zrodziła się z bibliografii stosowanej (wyróżnionej np. przez F.A. Eberta), umożliwiającej dokładne zbadanie materialnej wartości książki i  poznanie danych bibliograficznych identyfikujących dokument¹³⁴. Analiza treści, jako cel bibliografii, była częścią i podstawą systematyki bibliograficznej i bibliografii rozumowanej, stojącej blisko krytyki naukowej (poglądy rozbieżne z ustaleniami L.J. Živnego).

Tak więc S. Vrtel ‑Wierczyński uzupełnił zakres bibliografii o  elementy krytyki treści, nie podał natomiast jednoznacznej metody badania zawartości dokumentów przez bibliografów (choć problem ten był rozpatrywany na tere‑

nach Rzeczypospolitej już od początków wieku XIX), o  czym jeszcze będzie mowa. Nie wykluczając możliwości zbadania treści za pomocą „pierwiastka ro‑

zumowanego”, bibliografia jako nauka nabrała sensu istnienia – jak napisał autor Bibliografii. Jej istoty, przedmiotu i początków. Właśnie możliwość badania treści książek świadczyła, według niego, o  samodzielności bibliografii jako nauki¹³⁵ z  własną metodologią, wymogami i  dezyderatami organizacyjnymi¹³⁶, przy jej jednoczesnym pomocniczym charakterze jako nauki praktycznej służącej roz‑

wojowi innych dziedzin wiedzy¹³⁷.

ne i praktyczne, obejmujące normowanie zagadnień ekonomii produkcji wydawniczej i polityki bibliotecznej (właściwie księgoznawczej). Por. też M. Rulikowski: Księgarstwo i czytelnictwo pol‑

skie wobec wojny. „Książka” R. 14, nr 8–12 (1914), s. 50–67; Idem: Statystyka wydawnictw. „Prze‑

gląd Bibliograficzny” R. 10, nr 14 (1924), s. 225–226; Idem: Statystyka produkcji wydawniczej.

W:  IV Zjazd Bibliotekarzy Polskich w  Warszawie dnia 31 maja–2 czerwca 1936 roku. Referaty.

Część druga – Sekcja IV: księgoznawcza. Warszawa 1936, s. 99–106; Idem: Vers une nouvelle mé‑

thode de statistique des imprimés. Varsovie 1936, s. 16; Idem: Wiedza o książce…, s. 307.

134 S. Vrtel ‑Wierczyński: Bibliografia. Jej istota…, s. 23, 68.

135 W  1921 roku podkreślał niemożność rozstrzygnięcia kwestii, czy to nauka samoistna czy jedynie umiejętność pomocnicza. Pięć lat później w referacie Nauczanie bibliografii, wygło‑

szonym podczas II Zjazdu Bibliofilów Polskich, wyraził opinię, że bibliografia jest samodzielną dyscypliną (blisko związaną z  bibliotekoznawstwem i  historią literatury) i  jednocześnie umie‑

jętnością pomocniczą dla innych dziedzin nauki. Podobne stanowisko wyraził w  memoriale przygotowanym w imieniu ZBP w sprawie utworzenia katedr bibliografii/bibliologii w szkołach wyższych, wysłanym w 1933 roku do MWRiOP oraz senatów uczelni. S. Vrtel ‑Wierczyński:

Organizacja bibliografii w Polsce. Rzecz…, s. 4; Pamiętnik II Zjazdu Bibliofilów Polskich w War‑

szawie (31 X–2 XI 1926). Warszawa 1928, s. 61; [S. Vrtel ‑Wierczyński] St.W.: W sprawie zorga‑

nizowania studium bibliografii. W: Zespół akt…, poz. spisu 139, s. 1.

136 S. Vrtel ‑Wierczyński: Organizacja bibliografii polskiej. Uwagi wstępne. W: IV Zjazd Bi‑

bliotekarzy Polskich w Warszawie dnia 31 maja–2 czerwca 1936 roku. Referaty. Część pierwsza – Sekcja I–III…, s. 235.

137 Pogląd ten został ugruntowany poprzez zamieszczenie definicji pojęcia w  wydawni‑

ctwach informacyjnych. W obszernym haśle Wielkiej ilustrowanej encyklopedii powszechnej Wy‑

195

3.2. Pojęcie bibliografii w świetle wypowiedzi polskich teoretyków

Problem bibliografii jako nauki podjął również J. Muszkowski. Naukę tę pojmował w zasadzie jako praktyczną część bibliologii¹³⁸. Przed opublikowaniem pracy Życie książki (Warszawa 1936)¹³⁹ oraz przed opracowaniem skryptu Ogólna nauka o książce dla Instytutu Oświaty Pracowniczej w Warszawie, traktował ją jako dziedzinę badań książki obejmującą mechaniczne czynności rejestracyjne, nie pozbawioną zagadnień teoretycznych, trudno jednak definiowalnych¹⁴⁰. Nazwał ją dziedziną najpewniejszą „chyba swego charakteru naukowego”, choć dysponującą nie do końca dobrze poznaną i ustaloną metodą, pozwalającą gro‑

madzić, rozpoznawać i sklasyfikować materiał badawczy¹⁴¹.

W  Życiu książki, na wzór biologicznych określeń, nazwał bibliografią etap życia książek (jeden z członów księgoznawstwa¹⁴²) następujący po wprowadzeniu

dawnictwa Gutenberg z 1929 roku bibliografię zdefiniowano jako czynność opisywania książek (co prawda, tylko drukowanych), ale i naukę, której zadaniem jest „opis i klasyfikacja twórczości literackiej różnych ludów, o ile wyraziła się ona drukiem (odróżnić ją należy od bibliognozji lub bibliologii, nauki szerszej, bo zajmującej się w ogóle książką jako tworem fizycznym)”. W Ilustro‑

wanej encyklopedii powszechnej z roku 1937, zredagowanej przez M.J. Wachtla, również podano, że bibliografia to opis książek oraz nauka. Bibliografia. W: Wielka ilustrowana encyklopedia po‑

wszechna. T. 2, Assurbanipal – Caudry. Kraków [1929], s. 182; Bibliografia. W: Ilustrowana ency‑

klopedia powszechna. [1], A–M. Oprac. pod red. M.J. Wachtla. Wyd. 2. Warszawa 1937, s. 65. Por.

też Pamiętnik II Zjazdu Bibliofilów…, s. 61.

138 J. Muszkowski: Życie książki…, s. 55–56, 270.

139 Por. recenzje, np. W. Dąbrowska: Muszkowski J. dr.  – Życie książki. Warszawa, 1936.

Nakładem „Naszej Księgarni” 8° s. VIII + 345 + 1 nlb. [Rec.]. „Praca Oświatowa” R. 2, nr 7 (1936), s. 436–438; H.H.: Muszkowski J. Życie książki. Nasza Księgarnia. Warszawa 1936. Str. 347. [Rec.].

„Praca w  Klasach Łączonych” R. 4, nr 4–5 (1936–1937), s. 120–122; Z. Mocarski: Muszkowski Jan, dr, prof. Wolnej Wszechnicy Polskiej: Życie książki. Warszawa, Nakładem „Naszej Księgarni”, Sp. Akc. Związku Nauczycielstwa Polskiego, 1936, 8°, str. VIII + 346 + 2 nlb. [Rec.]. „Przegląd Graficzny, Wydawniczy i Papierniczy” R. 18, nr 1 (1937), s. 6–7; S. Seweryn: Dr Jan Muszkowski:

Życie książki. Nakładem „Naszej Księgarni”, Sp. Akc. Zw. Naucz. Pol. Warszawa 1936, stron 348.

[Rec.]. „Oświata i Wychowanie” R. 8, z. 8 (1936), s. 720–721; [W. Oszelda] W.O.: „Życie książki”.

Dr J. Muszkowski Warszawa, 1936. Nakładem „Naszej Księgarni”. [Rec.]. „Polacy Zagranicą” R. 8, nr 3 (1937), s. 37; M. Szulkin: Jan Muszkowski: Życie książki. Warszawa 1936. Str. VIII + 346 + 1 nlb. Nakładem „Naszej Księgarni. [Rec.]. „Przewodnik Pracy Społecznej” R. 3 (14) (1936–1937), nr 2, s. 61–62; K. Świerkowski: Muszkowski Jan. „Życie książki”. Warszawa 1936. Nakł. „Naszej Księgarni”. (20 X 14), s. 346. [Rec.]. „Bibliotekarz” R. 8, nr 8–10 (1936–1937), s. 106–107; W.T. Wi‑

słocki: Muszkowski Jan: Życie książki. Warszawa. Nakładem „Naszej Księgarni”. Str. VIII + 346.

[Rec.]. „Nowa Książka” R. 4, z. 1 (1937), s. 8–9.

140 Rozwój praktyki bibliograficznej – inwentaryzacja i rejestracja dorobku piśmienniczego, katalogowanie i opisywanie rękopisów i druków oraz stworzenie spisów specjalnych służących do celów naukowych lub na potrzeby życia społecznego, a jednocześnie rozwój metodyki biblio‑

graficznej w postaci systemów klasyfikacyjnych – zdaniem J. Muszkowskiego nie był wystarcza‑

jący, by przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości uznać bibliografię za samodzielną naukę.

J. Muszkowski: Bibliografia polska 1900–1918…, s. 359–360.

141 J. Muszkowski: O stanowisko Karola Estreichera…, s. 25.

142 Złożonego, poza bibliografią, z takich elementów, jak: powstanie i rozwój pisma, techni‑

ka wyrobu materiałów pisarskich, historia materialna książki, nauka o przemyśle wydawniczym

ich jako produktów na rynek księgarski. Na tym polu, wraz ze statystyką bi‑

bliograficzną, bibliografia umożliwiała ukazywanie szerszych zjawisk kultury¹⁴³. Zaczął postrzegać ją jako naukę  – co wyraził niezwykle ostrożnie: „miałaby może prawo aspirować do miejsca pośród nauk socjologicznych”¹⁴⁴  – właśnie dzięki funkcjom statystycznym, za sprawą poglądów rosyjskich i  radzieckich teoretyków, ale też dzięki praktycznemu zastosowaniu tej metody w Bibliografii polskiej K. Estreichera¹⁴⁵. Włączenie w  zakres bibliografii (czyli „umiejętności pomocniczej i  czysto opisowej, dopóki poprzestaje ona na rozpoznawaniu do‑

kumentów kultury, na opisywaniu ich i  klasyfikacji”) problematyki statystyki

„produkcji umysłowej grup ludzkich” umożliwiało umiejscowienie jej właśnie wśród nauk socjologicznych¹⁴⁶. W świetle życia książki rejestracja bibliograficzna wraz z rejestracją statystyczną dawały sposobność wprowadzania książki w krąg

„produkcji umysłowej grup ludzkich” umożliwiało umiejscowienie jej właśnie wśród nauk socjologicznych¹⁴⁶. W świetle życia książki rejestracja bibliograficzna wraz z rejestracją statystyczną dawały sposobność wprowadzania książki w krąg

W dokumencie Teoria bibliografii w II Rzeczypospolitej (Stron 190-200)