Formowanie nowoczesnych teorii w końcu XIX i początkach XX wieku

Charakterystyczne dla pierwszego okresu rozwoju teorii bibliografii na świecie było przenikanie się idei. Teoria ta pozostawała przede wszystkim pod wpływem nauki francuskiej i niemieckiej. Polscy badacze i bibliografowie (J.S. Bandtkie, F. Bentkowski, S.B. Linde) podejmowali wówczas studia na uni‑

wersytetach w  Halle, Jenie i  Lipsku. Tłumacząc wybór inspiracji naukowych J. Lelewela, W. Nowodworski napisał:

Jednym z  głównych powodów tego krytycznego stosunku Lelewela względem dorobku francuskiego w tej dziedzinie był bibliofilski punkt widzenia, z  jakim bibliografowie francuscy podchodzili do zagadnień książki. W przeciwieństwie do nich Niemcy starali się znaleźć na dro‑

dze filozoficznej refleksji wyższe, bardziej ogólne stanowisko. Bibliogra‑

fię uczynili przedmiotem głębokiej analizy naukowej, w wyniku której wydzielone z niej zostały rozmaite wiadomości niezależne od siebie²⁶². Polscy teoretycy bibliografii – choć czerpali z osiągnięć nauki europejskiej, prowadzili bogatą korespondencję oraz czytali wzajemnie własne prace  – nie‑

wątpliwie mieli swój wkład w  rozwój tej nauki. Dziś trudno tak naprawdę jednoznacznie zakwalifikować krąg zainteresowań poszczególnych badaczy, stąd też Jerzy Ratajewski uznał, że rozważania na temat książki oraz nauki o książce i  bibliotece, prowadzone przez J.S. Bandtkiego, P. Jarkowskiego, J. Lelewela i A. Bohatkiewicza, miały głównie bibliograficzny, historyczny lub filologiczny charakter²⁶³. Można jednak pokusić się o stwierdzenie, że P. Jarkowski wprowa‑

dził bibliotekoznawczy nurt bibliologii, rozwinięty znacznie przez J. Lelewela, na‑

tomiast J.S. Bandtkie i J. Muczkowski – nurt księgoznawczy. Ten ostatni teoretyk ugruntował też poglądy J. Lelewela. Z kolei według A. Bohatkiewicza bibliografia była przede wszystkim użyteczną nauką pomocniczą literatury powszechnej, zwłaszcza jej historii. I  ten kierunek był widoczny w  nielicznych, co prawda, pismach publikowanych od połowy wieku XIX na temat przedmiotu bibliografii i jej zadań: w wypowiedziach naukowych i publicystycznych zamieszczanych na łamach periodyków oraz w wydawnictwach informacyjnych. Ich autorzy, krytycy i historycy literatury, scharakteryzowali bibliografię jako narzędzie zdobywania informacji i tworzenia historii piśmiennictwa²⁶⁴. Taka opinia wynikała nie tyle

262 W. Nowodworski: „Bibliograficznych ksiąg dwoje”…, s. 151.

263 J. Ratajewski: Wprowadzenie do bibliotekoznawstwa…, s. 20.

264 „Bibliografii jako naukowej rejestracji produkcji drukarskiej jedni odmówili miana nauki, inni pojmowali śmiesznie wąsko, jako rzecz pomocniczą przy badaniach historii litera‑

tury” – napisał w dwudziestoleciu międzywojennym Z. Mocarski, dość sceptycznie podchodząc do teorii powstałych po wykładach K. Estreichera. Z. Mocarski: Wstęp do bibliografii…, s. 9.

93

1.4. Formowanie nowoczesnych teorii w końcu XIX i początkach XX wieku

z recepcji wykładów, bo w katedrach bibliografii/bibliologii studiowali nieliczni, ile z  praktyki bibliografii narodowej, także specjalnej, w  tym bieżącej. Twórcy spisów bibliograficznych byli postrzegani jako „pomocnicy” podejmowanych wówczas prac badawczych. Bibliografowie zbudowali podstawy warsztatów naukowych. Przykładem takiego pojmowania bibliografii może być wypowiedź Władysława Chodzkiewicza, który, dzieląc się swoimi spostrzeżeniami na temat bibliografii z czytelnikami „Biblioteki Warszawskiej” w 1845 roku, uznawał ją za dziedzinę mającą na celu badanie rozproszonych zabytków piśmiennictwa, tak ważnych dla studiowania historii powszechnej. Bibliografia miała umożliwiać usystematyzowanie dzieł, wskazanie źródeł nauki, jej rozwoju i związków, a tym samym przybliżenie syntezy historii literatury. W. Chodzkiewicz widział w niej zatem element sprzyjający rozwojowi nauki²⁶⁵.

Wpływ potrzeb naukowych, pobudek patriotycznych oraz dążność do skonstruowania narzędzia systematyzującego dorobek naukowy i  kulturalny Polaków, a zarazem umożliwiającego prowadzenie badań i analiz piśmiennictwa i dziejów narodu, były widoczne i w innych publikacjach tamtych czasów, także w  spisach bibliograficznych²⁶⁶. Do połowy wieku XIX bibliografię, zarówno w  praktyce, jak i  w  teorii (przede wszystkim za sprawą A. Bohatkiewicza), łączono z dziejami piśmiennictwa. W drugiej połowie stulecia więzi obu dyscy‑

plin zaczęły słabnąć  – powstały podręczniki do dziejów literatury, a  teoretycy bibliografii zaczęli mocniej podkreślać zainteresowanie książką jako obiektem badań²⁶⁷. Dowodzą tego idee np. Piotra Chmielowskiego (1848–1904), wyrażone w Wielkiej encyklopedii powszechnej ilustrowanej (Warszawa 1892) oraz w Me‑

todyce historii literatury polskiej (Warszawa 1899), pierwszym zarysie rozwoju nauki literatury. Zdaniem tego krytyka i  historyka literatury bibliografia to nauka opisowa, zajmująca się zewnętrzną charakterystyką cech dzieł (autorstwo, czas, miejsce napisania i  wydrukowania książki, drukarz, format, paginacja, znaki szczególne itp.). Stanowiła podstawę wszelkiego badania historycznego w jakiejkolwiek nauce²⁶⁸. Zgodnie z poglądami A. Bohatkiewicza i K. Estreichera była nauką pomocniczą historii literatury, a jej zadaniem było odnotowanie piś‑

miennictwa, uwidocznienie jako całości, opisanie, a  nawet obliczenie zasobów

265 W. Chodzkiewicz: Ważność bibliografii we względzie historii literatury, i o jej wpływie na historię powszechną. „Biblioteka Warszawska” T. 3 (1845), s. 413.

266 Przykładowo A.B. Jocher w  rozprawie Obraz bibliograficzno ‑historyczny literatury i nauk w Polsce, od wprowadzenia do niej druku po rok 1830 włącznie (T. 1–3, Wilno 1840–1857), i  M.  Wiszniewski w  opracowaniu Historia literatury polskiej (T. 1–10, Kraków 1840–1857) spo‑

ro miejsca poświęcili podbudowie źródłowej, czyli wykazowi literatury. Bibliografia poprzedziła prace poświęcone dziejom piśmiennictwa czy szerzej – nauki. Por. też K. Górski: Przegląd sta‑

nowisk metodologicznych w polskiej historii literatury do 1939 roku. W: Zjazd Naukowy Polonistów 10–13 grudnia 1958. [Red. nauk. K. Wyka]. Wrocław 1960, s. 90.

267 K. Głombiowski: Książka w procesie komunikacji społecznej. Wrocław ; Warszawa ; Kra‑

ków ; Gdańsk 1980, s. 6–7.

268 [P. Chmielowski] P.Chm.: Bibliografia…, s. 718.

piśmienniczych²⁶⁹. P. Chmielowski ograniczył cele bibliografii do zbadania ze‑

wnętrznej strony dokumentu²⁷⁰, jego autorstwa, cech nadanych przez drukarza i cech nabytych. Jako metoda naukowo ‑badawcza pozwalająca odtworzyć dzieje książki bibliografia mogła być stosowana do celów dokumentacyjnych czy raczej archiwizacyjnych, wspomagając rozwój każdej dyscypliny²⁷¹. P. Chmielowski jako krytyk literacki wyraźnie podkreślił, że obowiązkiem bibliografa nie jest wnikanie w treść druków czy dokonywanie porównań, by np. odkryć autorstwo czy rzeczywisty czas druku. Jeśli jednak bibliograf to czynił, to zazwyczaj sku‑

piał się na cechach lub świadectwach zewnętrznych, jak rodzaj druku i papieru, czy analizach wzmianek na druku. Czyniąc jeszcze więcej, bibliograf stawał się krytykiem.

Bibliografia w drugiej połowie XIX wieku stała się nauką, której zakres obej‑

mował zbudowanie warsztatu badawczego, „dysponowanie” opisami książek, systematyzowanie ich i  chronologizowanie. Pełniła zadania utylitarne, czego dowiodły wypowiedzi Franciszka Maksymiliana Sobieszczańskiego (1813–1878) z  1860 roku w  Orgelbrandowskiej Encyklopedii powszechnej²⁷². O  ile poniekąd W. Chodzkiewicz, a  wyraźnie P. Chmielowski oddzielili bibliografię od sfery krytyki, traktując ją jak instrument o cechach wyliczających, tak F.M. Sobiesz‑

czański włączył tę problematykę w  sferę badania bibliograficznego. Wpływ na taki właśnie pogląd miały jego przemyślenia dotyczące zakresów bibliografii i  bibliologii. Zrezygnowawszy z  tego drugiego terminu, uznał za niewłaściwe włączenie w  obszar bibliografii historii pisma, rękopisoznawstwa, dziejów bibliotek, bibliotekarstwa, drukarstwa, introligatorstwa itd. Wszystkie te nauki nazwał pomocniczymi wobec bibliografii, choć stanowiły też odrębne działy nauki (jak archeografia, paleografia, grafika, bibliotekarstwo, księgarstwo itp.).

Drogą analizy ustalił, że ich usamodzielnianie się spowodowało ograniczenie roli bibliografii jako nauki opisywania i poznawania książek drukowanych²⁷³ pod względem ich treści i  formy zewnętrznej. Stąd też wydzielił bibliografię właś‑

ciwą, naukową, czyli wewnętrzną, oraz zastosowaną, czyli zewnętrzną. Celem

269 P. Chmielowski: Metodyka historii literatury polskiej. Warszawa 1899, s. 147.

270 W stwierdzeniu tym B. Koredczuk upatrywała wpływu francuskiego bibliografa J.F. Née de la Rochelle’a, autora Discours sur la science bibliographique… Jego koncepcje zostały przejęte przez G.F. Debure’a i J.Ch. Bruneta. B. Koredczuk: Kształtowanie się definicji i zakresu biblio‑

logii w polskich encyklopediach i słownikach XIX i XX wieku. W: Oblicza kultury książki. Prace i  studia z  bibliologii i  informacji naukowej. Komitet red. M. Komza, K. Migoń, M. Skalska‑

‑Zlat, A. Żbikowska ‑Migoń. Wrocław 2005, s. 58.

271 P. Chmielowski: Metodyka historii literatury…, s. 172.

272 [F.M. Sobieszczański] F.M.S.: Bibliografia. W: Encyklopedia powszechna. T. 3, B. – Bol.

Warszawa 1860, s. 437–446.

273 Ibidem, s. 437. W  dalszej części F.M. Sobieszczański przeprowadził obszerny wywód na temat pierwocin bibliografii, przyjmując za ustaleniami Niemców, że ojcem bibliografii był K. Gesner. Zatem można uznać, że dla F.M. Sobieszczańskiego bibliografia obejmowała rejestra‑

cję druków.

95

1.4. Formowanie nowoczesnych teorii w końcu XIX i początkach XX wieku

tej pierwszej było wniknięcie w treść książki, ocena i krytyka treści, a następnie zestawienie tytułów, ich uporządkowanie według przedmiotów, chronologicznie lub alfabetycznie. Tym sposobem ułatwiała naukowcom wybór najlepszych ma‑

teriałów. Bibliografia zewnętrzna obejmowała z kolei opisywanie cech fizycznych książek (formatu, druku, ozdób), wykazywanie tytułów dzieł rzadkich, np. in‑

kunabułów, książek anonimowych, pisanych pod pseudonimami – miała zatem stanowić pomoc dla bibliomanów, bibliotekarzy i księgarzy, a nie tyle uczonych (poglądy zbliżone do F.A. Eberta). Dla F.M. Sobieszczańskiego bibliografia była nauką w  bardzo współczesnym rozumieniu. Oddzielił działy bibliologiczne, pozostawiając w ramach bibliografii to, co dziś stanowi o jej sensie – spisy bi‑

bliograficzne i zasady ich przygotowania.

Badacz ten nie podjął głębszych rozważań terminologicznych, ale w drugiej połowie wieku XIX inni uczeni, wzorem choćby P. Jarkowskiego, zaczęli roz‑

patrywać odmienne zakresy i  pola badawcze bibliografii i  bibliologii. Ciekawą próbę zestawienia kilku definicji zaprezentował K. Estreicher w  Encyklopedii powszechnej z 1864 roku, choć nie rozwiązał zawiłości pojęciowych. Bibliogra‑

fią nazwał tu kodeks dyplomatyczny dziejów literatury, apparatus litterarius, którego zadaniem było ukazanie płodów literackich wszystkich narodów i wszystkich czasów. Bibliologia była z kolei nauką o „rzeczy książkowej”, „księ‑

gownictwem” i  res litteraria; bibliognozja  – „księgoznawstwem”, notitia libro‑

rum; a bibliografia właściwa, dotycząca jedynie opisu tekstów – „księgopisem”.

Te trzy ostatnie nauki były częściami bibliografii²⁷⁴. Natomiast P. Chmielowski w definicji bibliologii napisał krótko, że choć jest to nauka o książce, to wyraz ten jest równoznaczny z bibliografią, tylko rzadziej używany. Także w 1898 roku w S. Orgelbranda encyklopedii powszechnej z ilustracjami i mapami bibliografia została utożsamiona z bibliologią i określona jako nauka zajmująca się opisywa‑

niem i poznawaniem utworów piśmienniczych wszystkich czasów i narodów²⁷⁵. P. Chmielowski poszedł jednak dalej i  właściwie ocenił, że szanse na uznanie w nauce ma mniemanie niektórych badaczy (nie wymienił ich jednak, być może chodziło o K. Estreichera), że nauka taka jak bibliologia oznacza teorię bibliogra‑

fii, w odróżnieniu od praktycznego zastosowania bibliografii²⁷⁶.

Na terenach Rzeczypospolitej problematykę bibliografii zaczęto więc zawężać przede wszystkim do opisu i spisu bibliograficznego. Stała się nauką użyteczną

274 [K. Estreicher] E.: Księgarstwo. W: Encyklopedia powszechna. T. 16, (Krasiń. ‑Libelt.).

Warszawa 1864, s. 328.

275 Podzielono ją na właściwą, czyli naukową czy też wewnętrzną, oraz stosowaną, czyli ze‑

wnętrzną (tak jak w 1860 roku F.M. Sobieszczański). Bibliografia. W: S. Orgelbranda encyklopedia powszechna z ilustracjami i mapami. T. 2, Od litery B do Borysz. Warszawa 1898, s. 418–419.

276 [P. Chmielowski] P.Chm.: Bibliologia. W: Wielka encyklopedia powszechna…, s. 725. To trafne spostrzeżenie spowodowało, że B. Koredczuk nazwała go autorem „dobrze zorientowa‑

nym” gdy idzie zarówno o  zdefiniowanie pojęcia bibliografii, jak i  bibliologii. B. Koredczuk:

Kształtowanie się definicji…, s. 57–58.

przede wszystkim dla dziedzin historycznych. Rodziła się też wówczas teoria rodzajów bibliografii. Typy spisów bibliograficznych wydzielano już nie tylko w  związku z  analizą treści lub cech zewnętrznych książki, ale w  pismach teoretycznych wyodrębniono opracowania bibliograficzne, które dotyczyły po‑

jedynczych epok, krajów, nauk i  umiejętności²⁷⁷. Te ostatnie miały dostarczać wiadomości o  książkach jednego rodzaju, jednej nauki lub jej gałęzi  – a  więc były to spisy obejmujące dzieje pojedynczych krajów i  miejscowości, opisujące pojedyncze wypadki i  zdarzenia, osoby bądź przedmioty. Dokonywano zatem podziałów bibliografii według coraz bardziej konkretnych cech formalnych i rzeczowych²⁷⁸.

W tamtym czasie w Europie również nastąpiły zmiany w sposobie definio‑

wania bibliografii. Koncepcje F.A. Eberta – nie zawsze jasne, a według Stefana Vrtela ‑Wierczyńskiego niewnoszące niczego nowego do nauki, za to nacecho‑

wane „charakterystyczną wówczas manierą spekulatywną”, nieprzedstawiające

„logicznego i  konsekwentnego ogniwa ewolucyjnego”²⁷⁹  – wywarły jednak wpływ na następców, rozróżniających dwojakiego rodzaju badanie książki: od strony materialnej lub literackiej (naukowej). Idee tego bibliografa szczególnie widoczne były w teoriach powstających pod koniec XIX i na początku XX wieku w  Niemczech, gdzie bibliografię zaczęto traktować jako część umiejętności bibliotekarskich, odmawiając jej samodzielności²⁸⁰. Austriacki bibliotekarz Fer‑

dinand Eichler (1863–1945) w  Begriff und Aufgabe der Bibliothekswissenschaft (Leipzig 1896) wzorem niemieckich poprzedników położył nacisk na bibliote‑

karskie czy też raczej bibliotekoznawcze konotacje nauki o  książce. Nazwał ją bibliotekoznawstwem, dopuszczając możliwość stosowania terminów „księgo‑

znawstwo” i  „bibliografia”, choć przyznał, że określenie „bibliotekoznawstwo”

jest stosowniejsze ze względu na jego uprawomocnioną pozycję w Niemczech²⁸¹.

277 Już w  pierwszej połowie XIX wieku Ł. Gołębiowski pozostawił po sobie – co prawda, w rękopisie – podział bibliografii. Dziś można go ocenić pozytywnie, oddawał bowiem charakter różnych typów wykazów, wyodrębnionych z uwagi na określone cechy zakresu i zasięgów. Teo‑

retyk ten wymienił: bibliografie powszechne, bibliografie obejmujące jedną naukę, bibliografie jednego narodu, dołączył też bibliografie jednego zakonu. Podał bibliografie zawierające dodat‑

kowe informacje o księgach, a nie jedynie ich rejestr, czyli bibliografie adnotowane, oraz biblio‑

grafie wyliczające jedynie lepsze książki, czyli współcześnie bibliografie krytyczne czy zalecające.

Ł. Gołębiowski: Kurs bibliografii…, s. 66.

278 Bibliografia. W: S. Orgelbranda encyklopedia…, s. 418–419.

279 S. Vrtel ‑Wierczyński: Teoria bibliografii…, s. 32.

280 S. Vrtel ‑Wierczyński: Bibliografia. Jej istota…, s. 52–53, 55; A. Majkowska: Poglądy na księgoznawstwo i bibliotekoznawstwo w Niemczech. „Acta Universitatis Wratislaviensis. Bibliote‑

koznawstwo” [T.] 6 (1970), s. 69.

281 W kolejnych latach F. Eichler zajął się teorią bibliotekoznawstwa rozumianego jako nauka o książce. W jego zakres włączył: ogólną historię i encyklopedię nauk z ćwiczeniami bibliogra‑

ficznymi, dzieje pisma, rękopisy, książki i biblioteki od starożytności do czasów nowszych, histo‑

rię drukarstwa i księgarstwa, badania rękopisów i inkunabułów, książkę jako produkt kultury,

97

1.4. Formowanie nowoczesnych teorii w końcu XIX i początkach XX wieku

Bibliografię i  bibliologię podporządkował więc bibliotekoznawstwu. Także Johann Friedrich Kleemeier w  Handbuch der Bibliographie. Kurze Anleitung zur Bücherkunde und zur Katalogisieren (Wien 1903) przedstawił definicję bi‑

bliografii w  ujęciu utylitarnym, ale już nie bibliotekoznawczym. Utożsamił ją, dość wąsko, z umiejętnością spisywania produktów pisarskich wszystkich ludów i  czasów, w  rozmaitych porządkach  – alfabetycznym autorów, wyrazów głów‑

nych, systematycznie, według działów nauki, chronologicznie, z oceną wartości lub bez niej. Za F.A. Ebertem podzielił bibliografię na czystą, ukazującą poziom produkcji wydawniczej, i stosowaną, wnikającą w materialną i treściową wartość książek, tym samym rozszerzając pojęcie bibliografii i  jej zadania²⁸². Tak więc zdefiniował bibliografię właściwie, jako wyliczenie dokumentów, ale w krytycz‑

nie ocenianym podręczniku niekonsekwentnie dodał do zakresu dzieje drukar‑

stwa, książki i jej opisu, zdobnictwa oraz bibliotek i katalogów²⁸³.

Również we Francji oraz w  piśmiennictwie angielskim i  amerykańskim traktowano bibliografię jak nadrzędną naukę o książce. Ten nurt reprezentował pozostający pod wpływem F.A. Eberta Albert Maire (1856–1931)²⁸⁴, bibliotekarz z Sorbony i autor podręcznika dla bibliotekarzy Manuel pratique du bibliothé‑

caire (Paris 1896). Jego zdaniem nauką ogólną o  książce była bibliografia, obejmująca wszystkie aspekty życia książek, w tym klasyfikację i katalogowanie, ale też krytykę literacką (co spotkało się z negatywnymi opiniami), organizację pracy w  bibliotece, dzieje książki, drukarstwo, grafikę, oprawy i  osobliwości książkowe²⁸⁵. W obrębie bibliografii umiejscowił zatem nie tylko zagadnienia bi‑

bliologiczne, ale i bibliotekarskie, potraktowane jak dziedziny specjalne. Charles Mortet (1852–1927)²⁸⁶, od 1897 roku prowadzący zajęcia w  École des Chartes w Paryżu, również zaklasyfikował bibliografię jako wiedzę o spisach bibliogra‑

ficznych, obejmującą historię książki (bibliologię), oraz jako zespół czynności technicznych pozwalających sporządzać katalogi i  zarządzać bibliotekami (bi‑

bliotekonomia). Zatem bibliografia była nauką obszerną, a bibliologia jedynie jej

historię ilustracji książkowej, prawo i zarządzanie bibliotekami, historię bibliotek na tle dziejów oświaty, historię prasy. Z. Mocarski: Wstęp do bibliografii…, s. 10; A. Majkowska: Poglądy na księgoznawstwo…, s. 70; B. Świderski: Bibliotekarstwo, bibliotekoznawstwo…, s. 15.

282 S. Vrtel ‑Wierczyński: Bibliografia. Jej istota…, s. 55; A. Majkowska: Poglądy na księ‑

goznawstwo…, s. 65. Z bibliografią utożsamił także bibliognozję i nie dał jasnego pojęcia biblio‑

grafii. S. Vrtel ‑Wierczyński: Teoria bibliografii…, s. 59.

283 W.J. Živny: Bibliografia i bibliologia…, s. 44.

284 Wydzielił bibliografię czystą (literacką), zajmującą się wartością treści książek, oraz mate‑

rialną (stosowaną), z dwoma działami: bibliotechniką i bibliologią właśnie. Ibidem, s. 42.

285 S. Vrtel ‑Wierczyński: Teoria bibliografii…, s. 59.

286 Na wzór tej szkoły od 1854 roku działał w  Wiedniu Institut für Österreichische Ge‑

schichtsforschung, w którym kształcono przyszłych historyków, ale też archiwistów i biblioteka‑

rzy (studia odbył tam m.in. F. Papée). Zatem szkoła ta dawała kwalifikacje zawodowe wcześniej niż Columbia University M. Deweya z 1887 roku i Uniwersytet w Getyndze z katedrą K. Dziatzko z 1886 roku.

częścią – i to historyczną²⁸⁷. Także badacze anglo ‑amerykańscy w XIX i XX wie‑

ku nie rozdzielali obu tych dyscyplin, ale zaczęli się interesować przedmiotem bibliografii²⁸⁸. W dziewiątym wydaniu Encyclopaedia Britannica (Ed. 9, Vol. 3, Edinburgh 1878) Edward Fairfax Taylor (1845–1902) w obszernym haśle utoż‑

samił bibliografię z  bibliologią. W  skład bibliografii weszły dzieje drukarstwa i  procesu wydawniczego oraz cechy szczególne książek. Dopiero dzięki tej wiedzy możliwe było opisywanie i klasyfikowanie książek (pod względem treści, przy czym treść interesowała bibliografów jedynie dlatego, by mogli wybrać najlepsze dzieła)²⁸⁹.

W kolejnych latach w nauce angielskiej bibliografię nadal utożsamiano z opi‑

sem i ewidencjonowaniem książek oraz nauką o tym właśnie ewidencjonowaniu, wytwarzaniu (historical bibliography) i spisach książek (systematic bibliography oraz enumerative bibliography). W początkach wieku XX dołączono jeszcze bi‑

bliografię krytyczną (critical bibliography)²⁹⁰. Przedstawicielami tego nurtu byli James Duff Brown (1862–1914), wykładowca bibliotekoznawstwa w londyńskiej szkole ekonomicznej, oraz Alfred William Pollard (1859–1944), pracownik British Museum, profesor bibliografii w  King’s College w  Londynie, sekretarz Bibliographical Society (Towarzystwo Bibliograficzne), autor hasła Bibliography w Encyclopaedia Britannica²⁹¹. J.D. Brown w A Manual of practical bibliography (London 1906) stwierdził, że bibliografia to nauka o  opisie²⁹², katalogowaniu i ochronie książek (w dalszej części wywodów umieścił ten dział we właściwym miejscu). Rolą bibliografii miało być badanie indywidualnej historii książek, zaś rolą bibliotekarstwa  – układanie i  ewidencja książek w  obrębie księgozbiorów.

Wyłączył on z  bibliografii działy specjalne: paleografię, bibliotekoznawstwo, klasyfikację i historię drukarstwa. Jednak próbując odróżnić bibliografię od bi‑

bliotekarstwa²⁹³ – co uznał za konieczne – ponownie rozszerzył zakres pierwszej

287 Przez pojęcie bibliografii rozumiano we Francji jeszcze po II wojnie światowej naukę o książce i bibliotekoznawstwo. R. Blum: Bibliografia. W: A. Czekajewska ‑Jędrusik, A. Sitar‑

ska: Teoretyczne problemy bibliografii współczesnej (wybór tekstów z literatury obcej). Warszawa 1977, s. 103. Por. też K. Migoń: Nauka o książce…, s. 32.

288 E.F. Taylor jako przedmiot bibliografii określił książkę drukowaną, podczas gdy badanie rękopisów miało być domeną paleografii.

289 M. Mozer: Rozwój pojęcia „bibliografia”…, s. 184–186, 188.

290 R. Blum: Bibliografia…, s. 112.

291 Autor hasła Bibliography and bibliology w  Encyclopaedia Britannica, wydanie 11, wolu‑

min 3 z 1910 roku (s. 908). Por. np. M. Mozer: Rozwój pojęcia „bibliografia”…, s. 181. L.J. Živny stwierdził, że J.D. Brown i A.W. Pollard nie stworzyli definicji samej bibliografii, określając jej zadania, a nie przedmiot. L.J. Živny: Rukověť bibliografie. I, Nauka o popisu. Praha 1924, s. 32.

292 Bibliografia była dla niego dziedziną nie tylko uniwersalną, ale i  ponadczasową, czyli nieograniczoną żadnymi ramami chronologicznymi. Jej zadaniem było rejestrowanie wszystkich książek – starszych i nowszych, dobrych i niedoskonałych, tanich i drogich. J.D. Brown: A ma‑

nual of practical bibliography. London [1906], p. 14, 17.

293 Bibliografia w przeciwieństwie do bibliotekarstwa miała wymiar uniwersalny, obejmując badanie historii książek, materiałów piśmienniczych i ich opis, podczas gdy rolą bibliotek było

99

1.4. Formowanie nowoczesnych teorii w końcu XIX i początkach XX wieku

dyscypliny. Objęła ona zatem wszechstronne rozważania dotyczące dziejów książki, podczas gdy bibliotekarstwo ograniczało się do wyjaśniania zasad funkcjonowania zbiorów i  dystrybucji małych kolekcji. Do zadań bibliografii zaliczył również tworzenie spisów o  charakterze powszechnym i  naukowym w celu ułatwienia czytelnikom odpowiedniego doboru literatury, dostępu do niej i dokonania krytycznej oceny²⁹⁴.

A.W. Pollard w roku 1910 powiązał bibliografię z umiejętnością rozpoznawa‑

nia, kolacjonowania i opisywania książek, ich enumeracji (dla celów statystycz‑

nych), a  następnie układania spisów w  celach informacyjnych²⁹⁵. Samo rozpo‑

znawanie książek było czynnością bibliologiczną i miało polegać na odkrywaniu pochodzenia i autentyczności dokumentu poprzez jego analizę czy porównania.

Natomiast kolacjonowanie obejmowało opis cech fizycznych. Oba te działania służyły do stworzenia opisu bibliograficznego i  zebrania danych o  książce, a  więc A.W. Pollard podał raczej zasady metodyki opisu bibliograficznego niż samą definicję terminu. Jeszcze bardziej radykalny pogląd prezentowała Isadore Gilbert Mudge (1875–1957) w Bibliography (Chicago 1915), dla której bibliografia była rozwinięciem umiejętności katalogowania, miała podawać staranniejsze, uzyskane metodami naukowymi informacje o książkach (np. autorstwo, dzieje druku) wraz z uwagami historycznymi i krytycznymi²⁹⁶.

Próby rozdzielenia zakresów bibliologii i bibliografii podjęli natomiast biblio‑

logowie włoscy – Giuseppe Ottino (1841–1898) i Giuseppe Fumagalli (1863–1939), autorzy Bibliotheca bibliographica italica. Catalogo degli scritti di bibliografia, bibliologia e biblioteconomia, pubblicati in Italia, e di quelli riguardanti l’Italia, publicati all’estero ([Vol.] 1–2, Roma 1889–1895). Praca ta została podzielona na trzy odrębne części: bibliologiczną – o cechach historycznych; bibliograficzną – będącą jedynie spisem dokumentów; oraz bibliotekarską²⁹⁷. Również francuski historyk, Charles Victor Langlois (1863–1929), autor Manuel de bibliographie historique (Paris 1896), nazywając bibliografię nauką o książkach, odróżnił ją od bibliotekoznawstwa i bibliologii. W węższym znaczeniu bibliografia była częścią nauki o książce, zajmującą się spisami piśmiennictwa²⁹⁸.

Kolejnych prób rozdzielenia zakresów bibliografii i  bibliologii należy po‑

szukiwać w nauce rosyjskiej. Jak już wspomniano, po wystąpieniu W.G. Ana‑

stasiewicza w 1811 roku, rozwój teorii bibliografii w Rosji został zahamowany na kilkadziesiąt lat. Kolejną falę zainteresowania tą problematyką należy wiązać z  rozkwitem różnych form spisów bibliograficznych (np. bibliografii zalecają‑

gromadzenie, ochrona, klasyfikacja, katalogowanie i udostępnianie niewielkich zbiorów tworzo‑

nych przez instytucje.

294 J.D. Brown: A manual of practical…, p. 19–20.

295 W.J. Živny: Bibliografia i bibliologia…, s. 49.

296 Ibidem, s. 51.

297 Ibidem, s. 41.

298 R. Blum: Bibliografia…, s. 95; K. Migoń: Nauka o książce…, s. 32–33.

cych), specjalistycznych czasopism bibliograficznych oraz organizacji i  biur zrzeszających bibliografów. Zastanawiano się wówczas nad miejscem bibliografii wśród dyscyplin jej pokrewnych, wydzieleniem jej jako samodzielnej nauki oraz

cych), specjalistycznych czasopism bibliograficznych oraz organizacji i  biur zrzeszających bibliografów. Zastanawiano się wówczas nad miejscem bibliografii wśród dyscyplin jej pokrewnych, wydzieleniem jej jako samodzielnej nauki oraz

W dokumencie Teoria bibliografii w II Rzeczypospolitej (Stron 94-107)