Budżet gmin

Budżet jest odzwierciedleniem istniejącej sytuacji ekonomicznej danej jednostki samorządu terytorialnego, w tym przypadku gmin wiejskich i miejsko-wiejskich woje-wództwa wielkopolskiego. Jego analiza umożliwia pozyskanie niezbędnych informacji o źródłach finansowania działalności samorządu lokalnego oraz o kierunkach jego rozwoju (Miszczuk i in., 2007). Ponadto przyczynia się do poznania, ewaluacji i interpretacji zjawisk związanych z finansami gmin. Dane o sytuacji budżetowej służą organom wykonawczym jednostek samorządu lokalnego do racjonalnego gospodarowania zasobami finansowymi, w konsekwencji pozostałymi zasobami lokalnymi, w tym prowadzonymi inwestycjami.

Podczas analizy budżetów gmin w dłuższym okresie, w tym dochodów i wydatków, należy mieć na uwadze fakt zmieniającej się wartości nabywczej pieniądza w czasie (NPV, ang. net present value) oraz czynników na to wpływających takich jak np. inflacja. Nie mogą zatem dziwić znaczące wzrosty budżetów gmin w przeciągu 20 lat, bardziej istotna podczas wnioskowania staje się dynamika zmian.

Przedstawione dane statystyczne w układzie gmin, co również warto zaznaczyć, dotyczą w przypadku gmin miejsko-wiejskich budżetu całej gminy, bez niemożliwego do wykonania rozdzielenia na część miejską i wiejską. Wpływa to niewątpliwie na interpretacje wyników, stąd przedstawiona analiza finansowa jest ogólna i ma na celu jedynie przybliżenie skali zjawisk związanych z sytuacją budżetową obszarów wiejskich w województwie wielkopolskim.

W badanym zakresie czasowym tj. w latach 1995-2016 dochody gmin miejsko-wiejskich i miejsko-wiejskich znacząco wzrosły, sumarycznie ponad 10-krotnie, z wartości 874 mln zł do ponad 9 mld zł (ryc. 40). Lepszy wynik uzyskało w wartościach bezwzględnych jedynie województwo mazowieckie. Dynamika zmian zwłaszcza w latach 2006-2016 była impo-nująca. Łańcuchowy indeks dynamiki w 2016 r. w stosunku do roku poprzedniego wyniósł 121%.

134

Ryc. 40. Dochody gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie wielkopolskim w latach 1995-2016.

Źródło: dane GUS.

Dochody gmin miejsko-wiejskich i wiejskich w układzie przestrzennym w prze-liczeniu na mieszkańca (jeden ze wskaźników nazywanych również wskaźnikiem atra-kcyjności inwestycyjnej jednostek samorządu terytorialnego) analogicznie uległy znaczącemu wzrostowi (ryc. 41). Zarówno na początku, jak i na końcu badanego okresu największy wynik uzyskała część gmin położonych w powiecie poznańskim lub na północny wschód od Poznania oraz gminy leżące wzdłuż drogi krajowej nr 11 w centrum województwa oraz pojedyncze znajdujące się na wschodzie. W 1995 r. sytuacja wyglądała podobnie, ale najkorzystniejsze wyniki uzyskały także gminy z powiatów rawickiego czy konińskiego.

W 2016 r. najbogatsze gminy mające dochody w przeliczeniu na mieszkańca to Tarnowo Podgórne, Suchy Las i Przykona (powyżej 7 tys. zł/osobę) oraz Kleczew (nieco ponad 6 tys.

zł/osobę). Wśród pozostałych nie obserwowano znaczących różnic. Najwięcej gmin, bo ponad połowa, uzyskała dochód na mieszkańca w przedziale 3-4 tys. zł, podczas gdy w 1995 r.

jeszcze 41 gmin nie przekroczyło poziomu 300 zł/osobę.

Dochody własne obok subwencji i dotacji celowych składają się na dochody jedno-stek samorządu terytorialnego. Należą do nich wpływy z podatków i opłat lokalnych. Ich udział w dochodach ogółem gmin miejsko-wiejskich i wiejskich województwa wielko-polskiego od 1999 r. utrzymywał się na podobnym poziomie i wahał w granicach 44%-52%.

Jedynie w końcu lat 90. XX był on niższy niż 40% (ryc. 42). Dochody własne w całym

135

badanym przedziale czasowym rosły analogicznie do dochodów ogółem, by zgodnie ze sprawozdaniami z budżetów gmin w 2016 r. wyniosły ponad 4 mld zł.

Ryc. 41. Dochody gmin wiejskich i miejsko-wiejskich na mieszkańca w województwie wiel-kopolskim w latach 1995 i 2016.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Ryc. 42. Dochody własne gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie wielkopol-skim w latach 1995-2016.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000 4500

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

Dochody wlasne w mln zł

Udział dochodów własnych w dochodach ogółem

Lata

136

Wydatki budżetów analizowanych gmin w województwie wielkopolskim rosły regularnie, corocznie w całym badanym okresie z wyłączeniem lat 2012-2013 (ryc. 43).

Ryc. 43. Wydatki gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie wielkopolskim w la-tach 1995-2016.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

W wyniku analizy wydatków na mieszkańca w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa wielkopolskiego w latach 1995 i 2005 należy stwierdzić, że sytuacja kształtuje się podobnie do tej, która dotyczyła dochodów. Wszystkie badane gminy zanotowały wyraźny wzrost średnich wydatków na osobę. Jednocześnie zauważyć można podobne prawidłowości.

W 1995 r. największe wydatki ponosiły gminy położone w powiatach: poznańskim, go-styńskim, rawickim oraz konińskim, a także nieliczne, pojedyncze gminy w pozostałych częściach województwa (ryc. 44). Najmniej na mieszkańca wydawano w gminach południowo-wschodniej części województwa położonych w sąsiedztwie aglomeracji kalisko-ostrowskiej. W 2016 r. gminy o największych wydatkach to 15 spośród 21 gmin, które

„zarobiły” w tym samym roku najwięcej. Duże dochody budżetu wiązały się zazwyczaj z bilansującymi się z nimi wydatkami.

0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000 8000 9000 10000

Wydatki ogółem w mln zł

Lata

137

Ryc. 44. Wydatki gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie wielkopolskim w la-tach 1995-2016.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Wynik finansowy jednostki samorządu terytorialnego uwzględnia różnicę pomiędzy dochodami a wydatkami, a te drugie w badanym zakresie czasowym rosły w podobnym tempie, czego efektem był ujemny sumaryczny wynik budżetowy ogółem w większości badanych lat, największy w latach 2009-2011 (ryc. 45). Prawdopodobnie było to związane z wyższymi wydatkami inwestycyjnymi w tym okresie, determinowanymi w dużej mierze środkami pozyskanymi z Unii Europejskiej.

Jednym z podstawowych czynników rozwoju lokalnej infrastruktury społecznej i technicznej są podejmowane przez samorządy inwestycje. Służą one powiększaniu majątku gminy, a więc poniesione na nie wydatki uważane są za środki wpływające pozytywnie na rozwój danej jednostki terytorialnej. Wielkość inwestycji traktuje się, zatem jako istotny wskaźnik mówiący bezpośrednio o aktywności samorządu i jego kondycji finansowej.

138

Ryc. 45. Różnica pomiędzy dochodami a wydatkami gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie wielkopolskim w latach 1995-2016

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Realny poziom inwestycji jest powiązany z wysokością osiąganych przez gminę dochodów, przede wszystkim własnych. Planowe i strategiczne inwestycje mogą w przyszłości generować korzyści finansowe, społeczne i utylitarne – odpowiadają za zaspokajanie podstawowych potrzeb społeczeństwa, podmiotów gospodarczych, instytucji.

Stanowią ważny instrument wspierania przedsiębiorczości. Wydatki inwestycyjne są wreszcie indykatorem sytuacji finansowej samorządów, ich strategicznego podejścia do rozwoju, w tym także zagospodarowania przestrzennego. Poniesione koszty zubażają zasoby finansowe gminy, ale zwiększają fizyczny majątek – mienie gminne.

Wydatki inwestycyjne poniesione przez gminy wiejskie i miejsko-wiejskie w woje-wództwie wielkopolskim w okresie od 2007 r. wykazują charakter skokowy, nieregularny, w dłuższym przedziale czasowym przypominający sinusoidę (ryc. 46). Wynika to z faktu, że ponoszone jednego roku wydatki majątkowe na inwestycje skutkują okresem ich wprowadzania w kolejnych latach. Nie ma tu zatem jednego trendu, jak w przypadku dochodów i wydatków ogółem. Rekordowy wynik w analizowanym parametrze miał miejsce w 2011 r., wówczas środki przeznaczone na inwestycje na badanym obszarze wyniosły 1 400 mln zł. W kolejnych latach nastąpił wyraźny spadek prezentowanych wartości i kolejny wzrost w 2014 r. Średniorocznie gminy przeznaczają 10-20% wydatków ogółem na inwestycje. W 2016 r. było to około 11%.

-800 -600 -400 -200 0 200 400

Wynik ogółem w mln zł

Lata

139

Ryc. 46. Wydatki inwestycyjne gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w województwie wielko-polskim w latach 2007-2016.

Źródło: dane GUS.

W latach 1995-2016 wyraźnie spadł udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach budżetowych gmin (ryc. 47). Tendencja ta dotyczyła głównie części wschodniej województwa.

Sumarycznie największe wydatki majątkowe na inwestycje na poziomie powyżej 100 mln zł w latach 2007-2016 poniosły gminy:

a) miejsko-wiejskie (uwzględniony wynik miasta): Gostyń, Jarocin, Kępno, Kleczew, Śmigiel, Krotoszyn, Międzychód, Nowy Tomyśl, Oborniki, Pleszew, Kórnik, Mosina, Swarzędz, Rawicz, Szamotuły, Środa, Śrem i Września.

b) wiejskie: Kościan, Czerwonak, Dopiewo, Komorniki, Suchy Las, Tarnowo Podgórne, Wolsztyn, Złotów.

Zwłaszcza w przypadku pierwszej grupy widoczny jest wpływ miast odgrywających znaczącą rolę w województwie. W obydwóch natomiast najliczniej reprezentowany jest powiat poznański. Suchy Las, Swarzędz i Tarnowo Podgórne przeznaczyły w analizowanym okresie powyżej 300 mln zł na wydatki inwestycyjne.

Najmniej tj. poniżej 15 mln zł na inwestycje w latach 2007-2016 przeznaczono w gminach: Mieleszyn, Pogorzela, Rychtal, Chodów, Dąbie, Kuślin, Dominowo, Brodnica, Wapno, Kołaczkowo, Tarnówka, czyli gminach małych, często położonych na peryferiach województwa.

0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600

Wydatki majątkowe inwestycyjne w mln zł

Lata

140

Ryc. 47. Udział wydatków inwestycyjnych w wydatkach ogółem w gminach wiejskich i miej-sko-wiejskich w województwie wielkopolskim w latach 1995 i 2016.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.

Na podstawie przeprowadzonej analizy i charakterystyki społeczno-gospodarczej obszarów wiejskich województwa wielkopolskiego należy stwierdzić, że mimo poziomu rozwoju relatywnie wysokiego względem innych części kraju, są one zróżnicowane.

W zdecydowanej większości przypadków korzystne wskaźniki notowane były w gminach leżących w bezpośrednim sąsiedztwie Poznania (powiat poznański), poddane silnym procesom suburbanizacyjnym. Wyróżnić należy również obszary wiejskie w sąsiedztwie większych ośrodków miejskich o znaczeniu regionalnym, przede wszystkim Leszna.

Najmniej korzystnym wskaźnikami charakteryzują się gminy na północy i wschodzie województwa, przede wszystkim peryferyjne.

141