3. Charakterystyka obszarów wiejskich w województwie wielkopolskim
3.1. Ludność
Liczba ludności według faktycznego miejsca zamieszkania na obszarach wiejskich województwa wielopolskiego w 2016 r. wynosiła 1 577 995 osób, co stanowiło około 45%
mieszkańców całego województwa. Więcej osób zameldowanych było na wsi jedynie w województwach małopolskim i mazowieckim.
Liczba ludności na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego zwiększyła się od 1995 r. o ponad 163 tys. osób, czyli około 11,5% (ryc. 11). Po reformie administracyjnej z 1999 r., która wprowadziła zmiany w podziale terytorialnym Polski, był to regularny, coroczny wzrost, który wynikał z dodatniego przyrostu rzeczywistego, za który w dużej
99
mierze odpowiedzialny był nieujemny wskaźnik przyrostu naturalnego oraz salda migracji.
Na początku drugiej dekady XXI w. liczba ludności na wsi w województwie przekroczyła pierwszy raz w historii 1,5 mln osób.
Ryc. 11. Ludność na obszarach wiejskich w województwie wielkopolskim w latach 1995-2016.
Źródło: dane GUS.
Najwięcej jednostek samorządu terytorialnego, w skład których wchodzą obszary wiejskie, zamieszkiwało w 2016 r. pomiędzy 5 000 a 10 000 osób (tab. 6). O połowę mniej było gmin wiejskich i części wiejskich gmin miejsko-wiejskich, w których liczba ludności nie przekraczała 5 000 mieszkańców. Wśród nich najmniejszą liczbą ludności w województwie wielkopolskim charakteryzowały się obszary wiejskie w gminach: Powidz (2300 mieszkańców), Przedecz (2 527), Krzyż (2 542). Najmniej z kolei jest gmin o dużym udziale ludności wiejskiej powyżej 15 000 osób. Do największych należą: Czerwonak, Dopiewo, Komorniki, Tarnowo Podgórne, gdzie liczba ludności przekraczała na obszarach wiejskich 25 000 osób, co wynika bezpośrednio z sąsiedztwa i oddziaływania Poznania. Ponadto znaczącą liczbą ludności, w przedziale 15-20 tys. mieszkańców charakteryzowały się części wiejskie gmin miejsko-wiejskich takich jak Jarocin, Września, Wolsztyn, Oborniki, Kórnik,
1200 1250 1300 1350 1400 1450 1500 1550 1600 1650
Liczba ludności [w tys.]
Lata
100
czy też gminy wiejskie okalające ważniejsze w województwie miasta takie jak Ostrów Wielkopolski czy Kościan.
Tab. 6. Liczba ludności na obszarach wiejskich w województwie wielkopolskim w 2016 r.
Liczba ludności Gmina wiejska – liczba jednostek
Część wiejska gminy miejsko-wiejskiej – liczba jednostek
do 5000 27 24
5001-10000 67 52
10001-15000 12 10
powyżej 15000 9 6
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Rozmieszczenie ludności na obszarze województwa wielkopolskiego jest nierównomierne. Decydują o tym przede wszystkim czynniki społeczno-gospodarcze, w tym silny wpływ aglomeracji poznańskiej, oraz uwarunkowania przyrodnicze. Średnia gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego wynosiła w 2016 r.
61 osób/km2, przy czym ten sam wskaźnik dla całego kraju wynosi 52 osoby/km2.
Największą gęstością zaludnienia, powyżej 150 osób/km2 charakteryzują się wsie w obrębie powiatu poznańskiego, poddane silnym procesom suburbanizacyjnym (Kołodziej-czak, 2008). Należą do nich obszary gmin wiejskich: Komorniki (405 osób/km2), Czerwonak (331), Tarnowo Podgórne (250), Dopiewo (227) oraz część wiejska gminy miejsko-wiejskiej Swarzędz (191; ryc. 12). Gęstość zaludnienia na poziomie 100-150 osób/km2 występuje również na obszarach wiejskich położonych w bliskiej odległości od Kalisza, Konina, Jarocina czy Kępna. Wsie podmiejskie są szczególnym przypadkiem obszarów wiejskich, na których stopniowo zanika funkcja rolnicza. Bliskość rynku pracy i udogodnień jest przyczyną znaczących przekształceń w zagospodarowaniu przestrzennym, przemianą charakteru wiejskiego w miejski (Liszewski, 1985). J. Bański (2008a) stwierdza wręcz, że tereny te nie powinny być wprost klasyfikowane jako obszary wiejskie, a odrębnie jako strefa podmiejska, a ciągłość pomiędzy tym, co nazywamy miastem, a tym co opisujemy jednoznacznie jako wieś, wskazuje nazywać terminem „kontinuum miejsko-wiejskie”.
Najmniejszą gęstością zaludnienia charakteryzują się z kolei tereny wiejskie na obszarach peryferyjnych województwa, zwłaszcza w części północnej, tj. w powiatach:
złotowskim, czarnkowsko-trzcianeckim, pilskim czy wągrowieckim.
101
Ryc. 12. Gęstość zaludnienia na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w ukła-dzie gmin w 2016 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Od początku lat 90. XX wieku zauważalne były wyraźne zmiany liczby ludności, a tym samym gęstości zaludnienia na obszarach wiejskich w województwie wielkopolskim.
Najkorzystniejsze wyniki, czyli wzrost wskaźników w przeciągu 20 lat, notowano w powiecie poznańskim i bezpośrednio z nim sąsiadujących (ryc. 13). Wyraźne spadki liczby ludności i gęstości zaludnienia dotyczyły wiejskich obszarów peryferyjnych na południu, w części północnej i wschodniej. Niepokojące tendencje dotyczą jednak mniejszej liczby gmin. Poznań oraz Kalisz i Ostrów Wlkp. (duże dynamicznie rozwijające się ośrodki miejskie), a także mniejszym stopniu Konin (ośrodek przemysłowy) jawią się jako bieguny wzrostu
102
oddziałujące pozytywnie na obszary sąsiednie i przyczyniające się do rosnącej liczby ludności.
Ryc. 13. Zmiany liczby ludności na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w układzie gmin w latach 1995-2016.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Przyczyn wzrostu liczby ludności na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego należy upatrywać m.in. w utrzymującym się w latach 1995-2016 dodatnim współczynniku przyrostu naturalnego, który w badanym okresie nie spadał poniżej 1,91‰,
103
podczas gdy w kraju parametr ten oscylował w granicach 0. Dodatni współczynnik dynamiki demograficznej na poziomie powyżej wartości 1 pozwalał na minimalną rozszerzoną reprodukcję ludności (ryc. 14).
Ryc. 14. Współczynnik przyrostu naturalnego na obszarach wiejskich województwa wielko-polskiego w latach 1995-2016.
Źródło: dane GUS.
W badanym okresie najwyższe współczynniki przyrostu naturalnego w układzie gmin odnotowano w 1995 r. (ryc. 15). Wówczas w kilku powiatach, zwłaszcza w części zachodniej, obserwowano na obszarach wiejskich przyrost naturalny na 1000 osób na poziomie powyżej 4,1, co było wynikiem bardzo korzystnym. W porównaniu do tego okresu w 2016 r.
współczynnik przyrostu naturalnego dla wielu gmin obniżył się, co odzwierciedla trendy ogólnopolskie z XXI w. Stopniowy spadek widoczny jest zwłaszcza w części wschodniej województwa. W 2016 r. najwyższe wskaźniki miały obszary wiejskie w powiecie poznańskim (5 gmin powyżej 10‰) oraz części południowo-zachodniej województwa, m.in.
gminy Wielichowo, Nowy Tomyśl - 7,5‰.
0,00 0,50 1,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 4,00 4,50
Współczynnik przyrostu naturalnego [‰]
Lata
104
Ryc. 15. Współczynnik przyrostu naturalnego na obszarach wiejskich województwa wielko-polskiego w latach 1995, 2005 i 2016.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
105
Na początku transformacji ustrojowej trudna sytuacja gospodarcza obszarów wiejskich wywołana między innymi wysokim bezrobociem skutkowała licznymi emigracjami z tych terenów do miast, czego bezpośrednim rezultatem było ujemne saldo migracji. Dopiero od 2000 r. notowany był regularnie dodatni wynik – imigracja przewyższała liczbę wymeldowań.
Wartości te stopniowo rosły, by w latach 2006-2016 ustabilizować się na poziomie 6-7 tys.
osób (ryc. 16). Wpłynęło to na wzrost liczby ludności obszarów wiejskich. Wyraźny skok ilościowy obserwowany był po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Korzystne przemiany, jakie zaczęły następować na wsi miały swoje odzwierciedlenie w wynikach salda migracji.
W rekordowym 2007 r. było to prawie 8 tys. osób. Odnotowane statystycznie emigracje zagraniczne stanowiły w zestawieniu wartości marginalne, wbrew ówczesnym obiegowym opiniom na temat odpływu ludności do krajów zachodnich po otwarciu granic w związku z członkostwem Polski w UE.
Ryc. 16. Migracje na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w latach 1995-2016.
* brak danych dla 2015 roku
**kolorem czerwonym oznaczono ujemne saldo migracji, kolorem zielonym dodatnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
-30 000 -20 000 -10 000 0 10 000 20 000 30 000 40 000
Liczba osób
Lata
Napływ - imigracja Odpływ - emigracja Saldo migracji
106
Ryc. 17. Współczynnik salda migracji na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w latach 1995, 2005 i 2016.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
107
Porównując saldo migracji na 1000 osób w układzie gmin w latach 1995, 2005 i 2016 należy stwierdzić, że rozmieszczenie wskaźnika ma układ mozaikowaty (ryc. 17).
Najsilniejsze ruchy nastąpiły w obrębie aglomeracji poznańskiej. Można zaobserwować stopniowy napływ ludności na obszary wiejskie (podmiejskie) powiatu poznańskiego, a z czasem również powiatów ościennych oraz konińskiego (wzdłuż trasy autostrady A2), ostrowskiego i kaliskiego. W 2016 r. wysoki wynik salda migracji zanotowały obszary wiejskie gmin powiatu leszczyńskiego. Najniższymi wynikami charakteryzowały się we wszystkich badanych latach wsie w gminach graniczących z sąsiednimi województwami oraz leżące na przechodzącej przez centrum województwa linii północ-południe.
Przyrost rzeczywisty jest realną miarą zmian liczby ludności danego terytorium w badanym okresie. Obejmuje on zarówno statystykę dotyczącą migracji, jak i przyrostu naturalnego, czyli zmiennych bezpośrednio wpływających na dynamikę stanu ludności.
Dzięki wysokiemu przyrostowi naturalnemu w całym badanym przedziale czasowym (ryc.
18) notowano dodatni przyrost rzeczywisty (nawet mimo ujemnego salda migracji w początkowym okresie), co z kolei skutkowało wzrostem liczby ludności obszarów wiejskich. Stopniowe zwiększanie się wartości przyrostu rzeczywistego od 2000 r.
zakończyło się rekordowymi poziomami w latach 2008 i 2010 – około 25 tys. osób.
Ryc. 18. Przyrost rzeczywisty na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w latach 1995-2016.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
-5000 0 5000 10000 15000 20000 25000 30000
Liczba osób
Lata
Przyrost naturalny Saldo migracji Przyrost rzeczywisty
108
Od 2002 r. wskaźnik feminizacji (maskulinizacji) na obszarach wiejskich wojewódz-twa wielkopolskiego wynosił dokładnie 100, co w przybliżeniu oznaczało równowagę w licz-bie kolicz-biet i mężczyzn – na 100 kolicz-biet przypadało średnio 100 mężczyzn. W latach 1995-2016 w układzie gmin należy stwierdzić, że wskaźnik ten nie ulegał znaczącym zmianom (ryc. 19). Najbardziej sfeminizowane populacje znajdują się na obszarach wiejskich powia-tów: poznańskiego, jarocińskiego, kaliskiego, najmniej natomiast w części północnej woje-wództwa.
Ryc. 19. Wskaźnik feminizacji na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w la-tach 1995 i 2016.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Według piramidy wieku mieszkańców obszarów wiejskich województwa wielkopolskiego w 2016 r. najwięcej osób reprezentuje przedział wiekowy 30-39 lat (ryc. 20).
Wykres jest charakterystyczny dla zastojowej (stacjonarnej) struktury wiekowej populacji, ale mogącej stopniowo przeradzać się w model regresywny, w którym wydłuża się długość życia, a maleje liczba urodzeń. Widoczne są uwypuklenia będące odzwierciedleniem wyżów demograficznych (lat 60. i 80. XX w.) oraz wklęśnięcia oznaczające niże demograficzne (powojenny lat 50. XX w. oraz lat 70. XX w.).
109
Ryc. 20. Ludność wg płci i wieku na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w 2016 r.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Zauważalna jest przewaga płci żeńskiej w starszych grupach wiekowych, która wynika z dłuższej przeciętnej długości życia kobiet. W pierwszej dekadzie XXI w. odnotowano wzrost liczby urodzeń, co jednocześnie miało wpływ na dodatni przyrost naturalny, a dzięki dodatniemu saldu migracji również na rosnącą liczbę ludności. W drugiej dekadzie XXI w.
w wiek reprodukcyjny z kolei wchodzą stopniowo roczniki wyżu demograficznego przełomu lat 80. i 90. XX w., a także obecne są programy socjalne, które mogą powodować w perspektywie najbliższych lat 20. XXI w. stopniową odbudowę zagrożonej regresją struktury demograficznej.
W badanym okresie malała liczba ludności w wieku przedprodukcyjnym na rzecz rosnącej liczby osób w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym (ryc. 21). Jest to niekorzystny trend wskazujący na stopniowe starzenie się społeczeństwa w analizowanym przedziale czasowym. Choć dodatni, to wciąż zbyt niski przyrost naturalny zakłócił zastępowalność pokoleń.
80000 60000 40000 20000 0 20000 40000 60000 80000
0-4
110
Ryc. 21. Struktura ludności wg ekonomicznych grup wieku na obszarach wiejskich woje-wództwa wielkopolskiego w latach 1995-2016.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
Według Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań z 2002 r.
odnotowano na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego najwięcej osób z ukończonym wykształceniem zasadniczym zawodowym (33%) i podstawowym (39%), a najmniej z wyższym (4%), a także osób bez wykształcenia (4%). Stosunkowo duża grupa osób deklarowała wykształcenie średnie, w tym zawodowe, ogólnokształcące i policealne (20%; ryc. 22). Przedstawione dane uległy najpewniej dezaktualizacji, jednak Spis Powszechny Ludności i Mieszkań z 2002 r. jest podstawowym, wiarygodnym, ogólno-dostępnym źródłem informacji na temat struktury wykształcenia mieszkańców gmin.
Przyglądając się trendom ogólnopolskim po 2000 r. można domniemać, że znacząco zwiększyła się liczba ludności w grupie z wykształceniem wyższym oraz średnim w stosunku do danych z 2002 r. Zwłaszcza, jeżeli zwróci się uwagę na: wzrost popularności kształcenia na uczelniach wyższych, powstanie w tym okresie licznych filii szkół wyższych oraz okres kończenia edukacji po 2000 r. przez roczniki wyżu demograficznego lat 80. i początku 90.
XX w.
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
100%
Lata
Wiek poprodukcyjny (kobiety 60 lat i więcej; mężczyźni 65 lat i więcej) Wiek produkcyjny (kobiety 15-59 lat; mężczyźni 15-64 lata)
Wiek przedprodukcyjny (0-14 lat)
111
Ryc. 22. Ludność wg poziomu wykształcenia na obszarach wiejskich województwa wielko-polskiego w 2002 r.
Źródło: dane GUS.
Stopa bezrobocia na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w latach 2005-2008 odznaczała się wyraźnym, lawinowym wręcz spadkiem z poziomu około 16-17%
do około 6% na koniec badanego okresu (ryc. 23). W kolejnych latach wskaźnik ten ustabilizował się i oscylował w zakresie wartości 7-10%.
Ryc. 23. Stopa bezrobocia na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego w latach 2005-2016.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
0
I kwartał II kwartał III kwartał IV kwartał
112
W statystyce dotyczącej liczby bezrobotnych zaznacza się wyraźna sezonowość. W III kwartale w związku z prowadzonymi na obszarach wiejskich, w tym czasie wzmożonymi pracami polowymi podczas, których znajdują zatrudnienie mieszkańcy oraz okresem korzystnym dla budownictwa, stopa bezrobocia jest wyraźnie niższa niż w miesiącach zimowych, zwłaszcza I kwartału roku.
Zgodnie z informacjami dotyczącymi udziału liczby bezrobotnych w grupie ludności w wieku produkcyjnym w gminach wiejskich i miejsko-wiejskich województwa wielkopolskiego w 2005 r. zauważalne były wyraźnie obszary wykazujące duże problemy z bezrobociem (ryc. 24). Należały do nich przede wszystkim gminy powiatu konińskiego, w dużej mierze uzależnione od Konińskiego Okręgu Przemysłowego, powiaty pleszewski i jarociński oraz północna część województwa. Skutki transformacji gospodarczej były łagodzone stopniowo w okresie późniejszym. Rozwój wielofunkcyjny wsi, ustabilizowana sytuacja gospodarcza czy wsparcie Unii Europejskiej zaowocowały znaczącą obniżką liczby bezrobotnych w kolejnych latach. W zdecydowanej większości gmin w 2016 r. notowano w regionie liczbę bezrobotnych wśród osób w wieku produkcyjnym na poziomie poniżej 5%.
Ryc. 24. Udział bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym w gminach wiej-skich i miejsko-wiejwiej-skich województwa wielkopolskiego w latach 2005 i 2016.
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS.
113
Wyniki analizy sytuacji demograficznej na obszarach wiejskich województwa wielkopolskiego pozwalają na formułowanie wniosków co do przyszłości struktury ludności.
Zauważane tendencje są w wielu przypadkach korzystniejsze od ogólnopolskich trendów.
Utrzymujący się na dodatnim, choć niskim poziomie przyrost naturalny, w połączeniu z dodatnim saldem migracji gwarantuje przyrost rzeczywisty wpływający na rosnącą liczbę ludności. Zauważalny jest jednak wzrost przeciętnej długości życia, który w konsekwencji rodzi problemy związane ze starzejącym się społeczeństwem. Szansą na odbudowę struktury demograficznej należy upatrywać w wejściu w wiek reprodukcyjny roczników wyżów demograficznych końca lat 80. i początku lat 90. oraz sytuacji materialnej mieszkańców związanej ze wzrostem dobrobytu mieszkańców kraju i korzystną koniunkturą gospodarczą.
Są to jednak czynniki silnie zmienne w czasie, stąd wszelkie prognozy obarczone są wysokim ryzykiem. Największa szansą na wzrost liczby ludności należy upatrywać w rozwoju istniejących i powstawaniu nowych zakładów pracy, co mogłoby wpłynąć na dodatni wynik salda migracji i odmłodzenie społeczeństwa.
W analizie danych demograficznych w układzie gmin wyraźnie zarysowują się obszary, które od początku transformacji gospodarczej i ustrojowej nie wykazywały problemów strukturalnych typowych dla obszarów wiejskich w tym okresie i charakteryzują się korzystnymi wynikami, tj. rosnącą liczbą ludności, niskim bezrobociem. Należą do nich przede wszystkim gminy powiatu poznańskiego, w którym zasadniczą rolę odgrywał proces suburbanizacji. Korzystna sytuacja demograficzna w tym wypadku doprowadziła niestety do problemów m.in. w zakresie zagospodarowania przestrzeni czy nienadążającym rozwojem infrastruktury technicznej. W analizie danych w układzie przestrzennym można zaobserwować również wpływ rozwoju sieci komunikacyjnej, w tym przede wszystkim rozwój gmin przy trasie autostrady A2. Największe trudności w utrzymaniu korzystnej struktury demograficznej mają obszary peryferyjne województwa, zwłaszcza w części północnej oraz położone przy granicy z województwem łódzkim.