Cel opracowania i metoda jego realizacji

3. Cel opracowania i metoda jego realizacji

Analizę przesłanek ekonomicznych, które określają zdolności konkuren-cyjne różnych grup polskich gospodarstw rolnych oceniono na tle danych odno-szących się do gospodarstw niemieckich i węgierskich. Rolnictwa wszystkich tych trzech krajów cechuje zbliżona struktura produkcji, więc są one konkuren-cyjne względem siebie, a poza tym warunki przyrodnicze w Niemczech i na

Dla celów analitycznych wykorzystano podział gospodarstw stosowany w krajach unijnych, który polega na wyodrębnianiu typów rolniczych i na okreś-laniu ich ekonomicznej wielkości. Używane są w tym celu terminy nadwyżki bezpośredniej i standardowej nadwyżki bezpośredniej. Pierwsze z pojęć określa różnicę między wartością produkcji i dopłat a kosztami zmiennymi. Standar-dowa nadwyżka bezpośrednia zaś to nadwyżka bezpośrednia obliczona dla każ-dego z regionów kraju i dla danego okresu uwzględniająca lokalne ceny, plony, wydajności jednostkowe oraz koszty. Dla poszczególnych rodzajów produkcji (pszenica, żywiec wieprzowy itd.) istnieją odpowiednie współczynniki standar-dowej nadwyżki bezpośredniej SNB. W połączeniu z obszarem poszczególnych upraw oraz z liczebnością pogłowia poszczególnych gatunków i grup wieko-wych zwierząt pozwala to obliczyć wartość tej nadwyżki dla każdego z gospodarstw.

Typy gospodarstw ustalane są na podstawie struktury wartości SNB. Gos-podarstwa, w których udział danego rodzaju produkcji przekracza ⅔ całkowitej jej wartości nazywane są gospodarstwami specjalistycznymi (ogrodnicze, sa-downicze, z produkcją mleka itd.), w innych przypadkach jest mowa o typach mieszanych (mieszana produkcja roślinno-zwierzęca itp.).

Wielkość gospodarstw jest określana łączną kwotą wartości SNB. Jest ona wyrażana w ESU (European Size Unit), przy czym 1 ESU odpowiada kwocie 1200 euro kwoty SNB. Tak mierzona wielkość uwzględnia zaangażowanie w procesie produkcji wszystkich trzech materialnych czynników produkcji (praca, kapitał, ziemia) i dlatego zwięźlej i trafniej informuje o wielkości gospodarstw niż częściej używany w naszym kraju miernik, jakim jest obszar użytków rolnych.

W opracowaniu wykorzystano dane empiryczne zaczerpnięte z wyników monitoringu ogólnounijnego FADN, które odnoszą się do 2004 roku. Są co prawda w kraju dostępne dane zgromadzone w polskich gospodarstwach w 2005 roku, ale nadal brakuje danych empirycznych z tego samego roku, które zostały zgromadzone w innych krajach unijnych.

Porównywano gospodarstwa z grup występujących we wszystkich trzech analizowanych krajach. Ze zbioru tych grup gospodarstw wyeliminowano jednak 3 grupy gospodarstw węgierskich (sadownicze, z trzodą i drobiem oraz z mie-szaną roślinno-zwierzęcą produkcją) o wielkości 4-8 ESU, w których dopatrzono się błędów. Wszystkie wielkości wyrażone w pieniądzu podane zostały w euro.

Z wnioskami formułowanymi na podstawie jednorocznych danych empi-rycznych wiążą się określone problemy. Różna jest bowiem wiarygodność usta-leń dotyczących poszczególnych grup gospodarstw. Wskaźnik zmienności do-chodów⁹ w gospodarstwach duńskich i niemieckich obliczony dla trzylecia 2002-2004 wahał się np. znacząco w zależności od struktury (typu) produkcji.

9 Wyrażona w procentach relacja średniego odchylenia do średniej arytmetycznej obliczonej dla danego okresu.

Największe wahania wystąpiły w gospodarstwach ukierunkowanych na produk-cję roślinną (gospodarstwa: zbożowe, z typową polową produkcją roślinną i łą-czące typową polową produkcję roślinną z uprawami trwałymi), w których wskaźnik ten wyniósł około 107%. Najmniejszą wielkością wskaźnika docho-dów wyróżniały się natomiast gospodarstwa warzywnicze i specjalizujące się w chowie bydła mlecznego (odpowiednio 11,8% i 12,9%), zaś pośrednimi wiel-kościami (53,0-55,5%) – gospodarstwa trzodą chlewną lub drobiem, z domi-nacją mieszanej produkcji zwierzęcej bądź z mieszaną roślinno-zwierzęcą pro-dukcją. Na tej podstawie można nawet sformułować tezę, że jednoroczne dane empiryczne są bardziej wiarygodne dla gospodarstw o częściowo izolowanej od warunków przyrodniczych produkcji, tj. produkcji warzyw i mleka. W tym ostatnim przypadku są to zarazem gospodarstwa o szczególnie chronionych w Unii Europejskiej ekonomicznych warunkach produkcji. Ostrożniej natomiast należy podchodzić do ustaleń odnoszących się do innych grup gospodarstw.

Produkcja na otwartej przestrzeni i kilkuletnie cykle produkcyjne (np. w chowie trzody chlewnej) są bowiem przyczyną dużej corocznej zmienności dochodów.

Tabela 1 Przyjęte umownie koszty pracy własnej (w euro za 1 godzinę) rolników

i członków ich rodzin w gospodarstwach w 2004 roku

Wyszczególnienie Polska Węgry Niemcy ^a Koszty pracy rolników w gospodarstwach o wielkości (ESU)

2 – 4 1,18 1,17 -

4 – 8 1,22 1,21 -

8 – 16 1,26 1,25 -

16 – 40 1,38 1,37 9,08

40 – 100 1,67 1,66 11,33

100 i więcej 2,46 2,44 17,43

Koszty pozostałej części pracy własnej 1,07 1,06 6,89 ^a Niemiecki FADN nie monitoruje dochodów w gospodarstwach o wielkości poniżej 8 ESU Źródło: obliczenia własne sporządzone na podstawie opracowań: (a) Europe in figures Eurostat Yearbook 2006-2007, European Commision; (b) Statistical report, Hungarian Central Statistical Office 3/2004, Budapest; (c) Wynagrodzenia w nowych państwach UE na tle krajów dawnej piętnastki, http://praca.wp.pl i (d) W. Józwiak: Przyczyny zmian strukturalnych zachodzących w polskim rolnictwie, Warszawa 2007, artykuł przyjęty do druku w periodyku Wieś Jutra.

Wykorzystane w analizach wyniki monitoringu FADN dostarczają danych o dochodzie gospodarstw, nakładach pracy własnej i wartości własnego kapitału.

Dla ustalenia rentowności tego kapitału należy zatem uprzednio oszacować koszty pracy własnej rolników i członków ich rodzin (patrz tabela 1). W tym celu przyjęto na podstawie analizy systemu wynagrodzeń w analizowanych krajach następujące założenia:

• koszty pracy własnej członków rodzin rolników (bez kosztów pracy samych rolników) wyceniono na poziomie o 18% większym od płacy minimalnej i nie różnicowano w zależności od wielkości gospodarstwa,

• jednostkowe koszty pracy własnej rolników¹⁰ zostały zróżnicowane zależ-nie od wielkości gospodarstw wyrażonych w ESU¹¹. Przyjęto, że w naj-mniejszych (2-4 ESU) są one o 10%, zaś w największych (100 i więcej ESU) o 230% większe od jednostkowych kosztów pracy własnej człon-ków rodzin rolniczłon-ków. Koszty pracy własnej rolniczłon-ków w gospodarstwach pozostałych grup wielkościowych zostały natomiast ustalone proporcjo-nalnie do wielkości gospodarstw.

4. Analiza zmiennych wykorzystanych w rachunku rentowności kapitału