2. Wychowanie fizyczne w procesie edukacji szkolnej
2.1. Cele i formy realizacji wychowania fizycznego
Wychowanie fizyczne pełni w społeczeństwie ważne funkcje edukacyjne, rozwojowe i zdrowotne. Wspiera rozwój fizyczny, psychiczny i społeczny oraz zdrowie uczniów i kształtuje obyczaj aktywności fizycznej i troski o zdrowie w okresie całego życia. Wychowanie fizyczne nie może ograniczać się do zwiększania sprawności fizycznej, jako że ma na celu znacznie szerszy zakres funkcji, w tym emocjonalnych, społecznych, uwzględnia procesy ko-gnitywne, motywację i wartości ze sfery etycznej (Derbich, Nałęcz 2014; Ko-misja Europejska/EACEA/Eurydice, 2013). Wychowanie fizyczne pełni wio-dącą rolę w edukacji zdrowotnej uczniów. Odpowiedzialni za to są w głów-nej mierze nauczyciele wychowania fizycznego, ale również całe środowisko szkolne, którego obowiązkiem jest dobre przygotowanie warunków do rea-lizacji tych celów. Celem nadrzędnym działań środowiska szkolnego po-winno być budowanie nawyku codziennej aktywności fizycznej przez zain-teresowanie uczniów rekreacją, sportem i turystyką (Wróblewski 2015).
Cele wychowania fizycznego są różne na każdym etapie nauczania. Osiń-ski (2011) podaje różne koncepcje i szczegółowe rozwiązania w zakresie formułowania celów wychowania fizycznego na gruncie teorii wychowania fizycznego. Warto jednak zaznaczyć, iż specyfika edukacji fizycznej polega na tym, że niezależnie od poziomu kształcenia można formułować ogólne cele kształcenia i wychowania fizycznego, które powinny wyznaczać kieru-nek pracy nauczyciela wychowania fizycznego. Można określić uniwersalne cele procesu wychowania fizycznego, dzieląc je na grupę celów perspekty-wicznych (autotelicznych), do których należą cele aksjologiczne i zdrowotne oraz grupę celów bieżących (instrumentalnych), do których zalicza się cele kondycyjne (sprawnościowo-motoryczne), poznawcze i diagnostyczne.
Cele aksjologiczne – do których należy między innymi kształtowanie aktywnej postawy do aktywności fizycznej w szkole i poza jej obszarem, roz-wój świadomości celu i efektów ćwiczeń, wspieranie motywacji do aktyw-nego i świadomego uczestnictwa w zajęciach ruchowych, utrwalanie dobrych nawyków oraz stylu życia, w którym aktywność fizyczna zajmuje kluczowe miejsce tak jak nauka spędzania wolnego czasu w sposób aktywny.
Cele zdrowotne – hartowanie i adaptacja organizmu, kształtowanie zdro-wego stylu życia i właścizdro-wego doboru stroju sportozdro-wego, kształtowanie na-wyku aktywności ruchowej poza salą gimnastyczną, w różnych warunkach atmosferycznych.
Cele sprawnościowo-motoryczne (kondycyjne) – kształtowanie zdolno-ści motorycznych, nauczanie i doskonalenie umiejętnozdolno-ści ruchowych w in-dywidualnych oraz zespołowych formach aktywności fizycznej, kształtowa-nie wydolności fizycznej organizmu, implementacja plenerowej aktywności ruchowej.
Cele poznawcze – przekazywanie wszechstronnej wiedzy o rozwoju fi-zycznym człowieka, nauczanie metod i form związanych z kształtowaniem
sprawności fizycznej, doskonalenie umiejętności ruchowych, zapoznawanie z tradycją sportową szkoły i najbliższego środowiska, zapoznawanie z pod-stawową terminologią i pojęciami występującymi w procesie wychowania fizycznego, nauczanie zasad, reguł i przepisów konkurencji sportowych.
Cele diagnostyczne – zapoznanie uczniów z testami do oceny indywidu-alnej sprawności fizycznej, przygotowanie do przeprowadzenia dowolnej próby oceny wydolności fizycznej, demonstracja sposobów diagnozy wła-snej aktywności fizycznej (Warchoł 2014).
Strzyżewski (2013) z kolei, dokonując klasyfikacji celów wychowania fizycznego wyróżnia pięć kategorii, które ujmuje w układzie hierarchicznym w następujący sposób:
1. Cel naczelny – przygotowanie do udziału w kulturze fizycznej.
2. Cele kierunkowe (wychowawcze) – kształtowanie głębokich, trwałych i pozytywnych postaw wobec własnego ciała i jego potrzeb, kształtowa-nie kompetencji aksjologicznych.
3. Cele instrumentalne (kształcenia) – kształtowanie sprawności fizycznej, umiejętności ruchowych, wiedzy oraz kompetencji technologicznych.
4. Cele etapowe – cele kierunkowe i instrumentalne w odniesieniu do ko-lejnych etapów edukacyjnych.
5. Cele operacyjne – dalsze uszczegółowienie celów kierunkowych i in-strumentalnych odnoszących się do konkretnej jednostki lekcyjnej czy zadań praktycznych.
Podobny podział celów wychowania fizycznego proponuje Bielski (2005b) umieszczając najwyżej ideał wychowania fizycznego, następnie niżej – cele ogólne, swoiste oraz cele etapowe i położone najniżej – cele operacyjne.
Zdaniem Osińskiego (2011) cele wychowania fizycznego można podzielić na: cel nadrzędny (jak najlepsze przygotowanie ucznia do życia w każdym jego aspekcie, przede wszystkim jednakże w odniesieniu do uczestnictwa
w aktywności fizycznej będącej wyrazem troski o własne ciało) oraz cele szczegółowe (związane z biologiczną i społeczną naturą środków i czynników wychowania fizycznego dotyczących postaw i motywacji, wiedzy i zrozumienia, umiejętności doskonalenia i władania ciałem, sprawności i kondycji fizycznej).
W obowiązującej podstawie kształcenia ogólnego cele kształcenia na II etapie edukacyjnym, obejmującym klasy IV-VIII sformułowano następująco:
„I. Kształtowanie umiejętności rozpoznawania i oceny własnego rozwoju fizycznego oraz sprawności fizycznej.
II. Zachęcanie do uczestnictwa w rekreacyjnych i sportowych formach aktywności fizycznej.
III. Poznawanie i stosowanie zasad bezpieczeństwa podczas aktywności fizycznej.
IV. Kształtowanie umiejętności rozumienia związku aktywności fizycznej ze zdrowiem oraz praktykowania zachowań prozdrowotnych.
V. Kształtowanie umiejętności osobistych i społecznych sprzyjających całożyciowej aktywności fizycznej”3.
Uznając pozytywną rolę wychowania fizycznego w szkole, ustawodawca zapewnił, że przedmiot ten jest nauczany w wymiarze 3 lub 4 godzin lekcyj-nych tygodniowo. Należy w tym miejscu podkreślić, iż czwarta godzina wy-chowania fizycznego może być organizowana w formie zajęć lekcyjnych, po-zalekcyjnych lub pozaszkolnych. Zgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi wychowanie fizyczne może być realizowane równolegle na dwa
3 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 lutego 2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy
programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, w tym dla uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły I stopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej. (Dz. U. 2017, poz. 356).
sposoby, czyli w oparciu o tak zwaną „strategię mieszaną”. Polega ona na po-łączeniu dwóch strategii: wymuszania (obejmującej obowiązkowe zajęcia w systemie klasowo-lekcyjnym, które są takie same dla wszystkich uczniów) i oferowania (zawierającej obowiązkowe zajęcia do wyboru przez ucznia).
Na skutek takiego systemu zajęć uczeń jest traktowany, jako współorganiza-tor procesu uczenia się, powinien on mieć stworzone warunki do samodziel-nego i świadomego doboru form aktywności fizycznej dopasowanych do jego zainteresowań, potrzeb rozwojowych i możliwości psychofizycznych.
Twierdzi się, że zajęcia wychowania fizycznego, na każdym etapie edukacji winny odbywać się po części w grupach zainteresowań, zgodnie z dokona-nym wyborem. Narzuca to szkołom konieczność tworzenia własnej oferty uwzględniającej różnorakie rodzaje aktywności fizycznej do wyboru (Białek, Fila, Zielonka 2015). Zajęcia takie mogą odbywać się w grupach składających się z różnych oddziałów tej samej klasy, rocznika lub w grupach, w których skład wchodzą uczniowie z różnych klas, roczników. Może się to odbywać w systemie lekcyjnym, pozalekcyjnym lub pozaszkolnym. W szkole podsta-wowej proponuje się model 2 + 2, czyli 2 godziny obowiązkowe w systemie klasowo-lekcyjnym i 2 godziny obowiązkowe do wyboru, natomiast w szko-łach średnich model 1 + 2, czyli 1 godzinę obowiązkową w systemie kla-sowo-lekcyjnym i 2 godziny obowiązkowe do wyboru. Takie połączenie może okazać się dla uczniów atrakcyjne i spowodować zmniejszenie się od-setka uczniów niećwiczących.