Cele i zadania współczesnej edukacji zdrowotnej

Edukacja zdrowotna to jedno z podstawowych narzędzi promocji zdrowia, ponieważ jej warunkiem jest, ażeby „ludzie uczestniczyli w działaniach promocyjnych, dokonywali zmian w swoim stylu życia, środowisku, a także posiadanie przez nich odpowiednich kompetencji, które uzyskują w procesie edukacji”¹⁴⁹. W literaturze odnaleźć można wiele definicji terminu

„promocja zdrowia”, jednak E. Syrek zwraca uwagę, iż promocja zdrowia jest „połączeniem działań edukacyjnych, które sprzyjają zdrowiu, oraz różnego rodzaju wsparcia społecznego, środowiskowego, ekonomicznego, politycznego, prawnego”¹⁵⁰.

Określając cele edukacji zdrowotnej i patrząc przez pryzmat promocji zdrowia, wyszczególniamy cele nadrzędne oraz ich zadania ˗ cele operacyjne. Ponadto każdy z celów posiada również wskaźniki skuteczności, dzięki którym możliwa jest ocena podjętych działań.

Ponadto ma ona na celu kształtowanie osobowości poprzez takie działania jak:

• „wykształcenie nawyków bezpośrednio lub pośrednio związanych z ochroną i doskonaleniem zdrowia fizycznego i psychicznego,

• wyrabianie odpowiednich sprawności,

• nastawienie woli i kształtowanie postaw umożliwiających stosowanie zasad higieny, skutecznej pielęgnacji, zapobiegania chorobom i leczenie,

148 E. Syrek, K. Borzycka-Sitkiewicz, Edukacja zdrowotna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 27.

149 Tamże, s. 106.

150 E. Syrek E., Zdrowie i wychowanie a jakość życia. Perspektywy i humanistyczne orientacje poznawcze, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2008, s. 173.

51

• pobudzanie pozytywnego zainteresowania sprawami zdrowia w wyniku epizodycznego i systematycznego wzbogacania i pogłębiania wiedzy o sobie oraz o prawach rządzących zdrowiem publicznym”¹⁵¹.

W koncepcji behawioralnej celem nadrzędnym jest zdrowy styl życia, a cel ten osiągany jest dzięki takim działaniom jak:

• zdobywanie lub korygowanie wiedzy o zdrowiu, czynnikach zwiększających jego potencjał i stwarzających ryzyko dla zdrowia,

• przyjmowanie postaw prozdrowotnych wobec siebie oraz innych,

• zdobywanie umiejętności niezbędnych dla kształtowania zachowań sprzyjających zdrowiu i radzenia sobie z nowymi sytuacjami oraz podejmowanie właściwych decyzji¹⁵².

Zarówno cele, jak i oczekiwania względem edukacji zdrowotnej zmieniały się wraz ze zmieniającymi się modelami zdrowia. Są one także „efektem powiązań edukacji zdrowotnej z promocją zdrowia”¹⁵³.

Tradycyjny model edukacji zdrowotnej przyjmuje, że głównym celem i jednocześnie efektem działań edukacji zdrowotnej powinna być zmiana zachowań w kierunku prozdrowotnym, a jest to możliwe poprzez:

• zdobycie nowej wiedzy choćby poprzez poznanie czynników mających wpływ na zdrowie, poznanie siebie i zidentyfikowanie własnych problemów zdrowotnych;

• weryfikację przekonań i postaw wobec zdrowia i choroby, ukształtowanie odpowiedzialności za zdrowie swoje i innych;

• weryfikacja systemu wartości;

• dbanie o ciało, czyli rozwijanie umiejętności w zakresie zdrowia fizycznego oraz umiejętności psychospołecznych;

• „rozwijanie kompetencji do działania na rzecz zdrowia własnego i innych;

• zdolność do pełnienia roli rzecznika na rzecz zdrowia własnego, rodziny i społeczeństwa (jest ona jednym z narodowych standardów szkolnej edukacji zdrowotnej w USA);

• zwiększenie alfabetyzacji zdrowotnej;

151 M. Demel, Pedagogika zdrowia, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1980, s. 69.

152 B. Woynarowska (red.), Zdrowie i szkoła, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2000, s. 419.

153 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa 2017, s. 97.

52

• upodmiotowienie jednostek i społeczność”¹⁵⁴.

Określenie dodatkowych, nowych celów i zadań stawianych przed edukacją zdrowotną spowodowało konieczność tworzenia zarówno jej nowych koncepcji i strategii, jak również metod, technik czy wskaźników ewaluacji wyników¹⁵⁵. Wynika to z faktu, iż „programy edukacji zdrowotnej powinny uwzględniać wiele różnorodnych celów, zależnych od potrzeb danej jednostki lub grup. Do osiągnięcia tych celów należy wykorzystywać różne metody i techniki”¹⁵⁶. Obecnie istnieje potrzeba ukierunkowania edukacji zdrowotnej również na potrzeby społeczeństwa wielokulturowego i wieloreligijnego. Nie tylko kraje europejskie, ale państwa na całym świecie zwracają uwagę na potrzebę poszerzania wiedzy na temat wielokulturowości i niezbędności jej elementów w edukacji zdrowotnej.

B.B. Jensen przyjął za cel edukacji zdrowotnej przygotowanie ucznia do roli aktywnego członka demokratycznego społeczeństwa, który sam lub z grupą innych ludzi może podjąć działania w celu tworzenia zdrowego życia i środowiska. Cel ten jest osiągany poprzez rozwijanie w uczniach chęci, zdolności i kompetencji do działania, czyli:

• wiedzy (specyficznej) i umiejętności „wglądu” w siebie,

• zaangażowania i motywacji,

• wizji przyszłości,

• doświadczeń zdobytych w konkretnych działaniach w praktyce.

Skuteczność podejmowanych działań jest oceniana na podstawie zmian, jakie ludzie wprowadzają w życie własne i społeczności, w której żyją¹⁵⁷.

Inne ważne cele stawiane przed edukacją zdrowotną to:

• „uświadamianie ludziom, że to oni podejmują decyzje i dokonują wyborów w sprawach swojego zdrowia i stylu życia, a tym samym ponoszą odpowiedzialność za własne zdrowie i oddziałują na zdrowie innych;

• oddziaływanie na decydentów z różnych sektorów publicznych, aby byli świadomi swojej roli w tworzeniu warunków wspierających zmiany społeczne, ekonomiczne i organizacyjne służące poprawie zdrowia ludności”¹⁵⁸.

154 Tamże.

155 Tamże, s. 97.

156 Tamże, s. 97.

157 E. Syrek, K. Borzucka-Sitkiewicz, Edukacja zdrowotna, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s.107.

158 Tamże, s. 106.

53 Ważnym zadaniem stawianym przed edukacją zdrowotną, a tym samym przed promocją zdrowia, jest rozwijanie wiedzy związanej z ciągle powiększającą się pulą zarówno nowych zagrożeń, jak i metod ochrony zdrowia.

Dlatego też w literaturze pojawił się termin „alfabetyzm zdrowotny” (health literacy).

Wyrażenie to nie jest trafnie przetłumaczone na język polski i w literaturze można spotkać jego różne tłumaczenia, począwszy od „umiejętności/sprawności w zakresie zdrowia”¹⁵⁹,

„odczytywania zdrowia”¹⁶⁰, aż do „efektywnego uczenia zdrowia”¹⁶¹. Według Z. Słońskiej najtrafniejszym tłumaczeniem jest określenie „kompetencje zdrowotne”¹⁶². Niemniej jednak B. Woynarowska uważa, że tłumaczenie „alfabetyzm zdrowotny” w pełni oddaje sens tego terminu¹⁶³. Początkowo używano go w opiece zdrowotnej, następnie w zdrowiu publicznym, a obecnie w odniesieniu do promocji zdrowia. Wysoki wskaźnik alfabetyzmu zdrowotnego jest korzystny dla jednostki, ponieważ stwarza to szansę, że podejmie ona prozdrowotne wybory, a także lepiej i efektywniej wykorzysta świadczenia opieki zdrowotnej.

Według wielu badaczy niski poziom alfabetyzmu zdrowotnego może być przyczyną tego, że wielu ludzi nie potrafi zastosować sprzyjających zdrowiu zmian w stylu życia, jak również prawidłowo korzystać z opieki zdrowotnej. Dlatego też „efektem tego jest utrzymująca się niekorzystna sytuacja zdrowotna ludności oraz jej skutki społeczne i ekonomiczne”¹⁶⁴. Z tego względu alfabetyzm zdrowotny jest ważnym celem stawianym przed edukacją zdrowotną. Międzynarodowe konsorcjum Health Literacy Project European (HLS-EU) zaproponowało definicję mówiącą, że alfabetyzm zdrowotny „oznacza wiedzę, motywację i kompetencje ludzi niezbędne do zdobywania, zrozumienia, oceniania i wykorzystywania informacji dotyczących zdrowia. Dzięki temu ludzie mogą w codziennym życiu dokonywać oceny i podejmować decyzje dotyczące leczenia (opieki zdrowotnej), profilaktyki chorób oraz promocji zdrowia pozwalające utrzymać lub poprawić jakość życia we wszystkich jego okresach”¹⁶⁵. Przyjęta definicja odnosi się do opieki zdrowotnej, profilaktyki oraz promocji

159 M. Charzyńska-Gula, Szkolna edukacja zdrowotna jako element strategii działań na rzecz zdrowia publicznego, Akademia Medyczna w Lublinie, Lublin 2001.

160 J.B. Karski, Praktyka i teoria promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia, CeDeWu, Warszawa 2003.

161 B. Bik, L. Przewoźniak, Historia profesji promotora (edukatora) zdrowia, w: W. Piątkowski, W.A. Brodniak (red), Zdrowie i choroba. Perspektywa socjologiczna, Wyższa Szkoła Społeczno-Gospodarcza w Tyczynie, Tyczyn 2005, s. 145-164.

162 Z. Słońska, Kompetencje zdrowotne (health literacy) i ich znaczenie dla zdrowia, w: J. Jasiewicz, E.B. Zybert (red), Czas przemiany- czas wyzwań. Rola bibliotek i ośrodków informacji w procesie kształtowania kompetencji współczesnego człowieka, Wydawnictwo Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Warszawa 2014, s. 340-353.

163 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa 2017, s. 100-101.

164 Tamże, s.100.

165 K. Sørensen, S. Van den Broucke, J. Fullam, G. Doyle, J. Pelikan, Z. Slonska, H. Brand, BMC Publik Health 2012 https://bmcpublichealth.biomedcentral.com/articles/10.1186/1471-2458-12-80 (dostęp z dnia 4.07.2018),

54 zdrowia i na jej podstawie opracowano zintegrowany model czynników mających wpływ na alfabetyzm, tj. czynniki osobiste, sytuacyjne oraz środowiskowe. Definicja określa również jego efekty, czyli korzystanie z opieki zdrowotnej, równość. Model łączy zrozumienie alfabetyzmu zdrowotnego w aspekcie medycznym oraz zdrowia publicznego¹⁶⁶.

Badacze L. Paakkari oraz O. Paakkari wyszczególnili pięć komponentów alfabetyzmu:

Ø „teoretyczna wiedza o zdrowiu (znajomość podstawowych nazw, pojęć oraz zjawisk związanych ze zdrowiem i zainteresowanie nim);

Ø praktyczna wiedza (stosowanie zasad higieny, udzielania pierwszej pomocy, korzystanie z pomocy opieki medycznej);

Ø krytyczne myślenie (zdolność rozumienia kwestii związanych ze zdrowiem w pogłębiony sposób, ocena prawidłowości informacji oraz rozróżnienie czynników korzystnych i niekorzystnych dla zdrowia);

Ø samoświadomość (zdolność do refleksji, ocena swoich myśli, emocji, zachowań, uczenia się, rozpatrywanie zdrowia ze swojej perspektywy oraz planowanie procesu uczenia się);

Ø obywatelskość (zdolność do brania społecznej odpowiedzialności za swoje zdrowie, znajomość praw i obowiązków)”¹⁶⁷.

Ponadto alfabetyzm zdrowotny obejmuje działania takie jak:

• „informacje i wiedzę o zdrowiu,

• zrozumienie społecznych uwarunkowań zdrowia,

• umiejętność negocjacji,

• rozumienie znaczenia ryzykownych zachowań indywidualnych i społecznych,

• zdolność do samokontroli, samoopieki oraz radzenia sobie w zdrowiu i chorobie,

• umiejętność korzystania ze świadczeń zdrowotnych,

• wykorzystywanie wiedzy o zdrowiu dla zmiany fatalistycznego postrzegania problemów zdrowotnych.”¹⁶⁸.

Wyróżniono trzy poziomy alfabetyzmu zdrowotnego: funkcjonalny (podstawowy, przekazywanie informacji), interaktywny (komunikatywny, rozwijanie umiejętności osobistych) oraz krytyczny (upodmiotowienie jednostek i społeczności). W zależności od

166 Tamże

167 Cytat za: B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa 2017, s. 101-102.

168 Tamże, s. 106-108.

55 poziomu, na którym jest realizowany, podejmowane są odpowiednie działania. Na poziomie funkcjonalnym jest to przekazywanie informacji poprzez edukację pacjenta, przekazywanie materiałów edukacyjnych, takich jak ulotki, broszury, lub też programy edukacyjne mające na celu podniesienie świadomości całego społeczeństwa. Na poziomie interaktywnym przekazywanie wiedzy dotyczącej zdrowia skierowane jest już do konkretnych grup społecznych, np. grupy wsparcia dla kobiet z rakiem piersi, chorzy na mukowiscydozę czy inne jednostki chorobowe. Ostatni poziom alfabetyzmu zdrowotnego odnosi się do działań polityków i grup rządzących na rzecz zdrowia¹⁶⁹.

Działania podejmowane w ramach edukacji zdrowotnej muszą przebiegać dwukierunkowo. Pierwszym kierunkiem działań jest szerzenie wiedzy (zarówno z dziedziny medycyny, jak i psychologii socjologii i pedagogiki). Natomiast drugie bardzo ważne podejmowane działanie to kształtowanie umiejętności życiowych i postaw prozdrowotnych¹⁷⁰, pobudzanie i motywowanie do zmian stylu życia zarówno jednostki, jak i całe grupy społeczne.

Odpowiedzialność za edukację zdrowotną spoczywa zarówno na rodzinie, najbliższej grupie społecznej, jak i na środowisku (w tym grupie religijnej), do której należy jednostka.