Modele edukacji zdrowotnej

Cele edukacji zdrowotnej stanowią podwalinę tworzenia koncepcji, strategii i jej modeli. W literaturze przedmiotu ostatniej dekady opisano wiele modeli i paradygmatów edukacji zdrowotnej. Jeden z nich zorientowany jest na chorobę i jego głównym celem jest profilaktyka i zapobieganie chorobom, takim jak nowotwory czy choroby serca. Drugi model zwraca szczególną uwagę na czynniki ryzyka dla zdrowia, a jego celem jest niwelowanie czynników ryzyka, takich jak palenie tytoniu. Oba modele charakteryzują się biomedycznym podejściem do zagadnień zdrowia. Ostatni model scharakteryzowany przez A. Tannahill jest zorientowany na zdrowie. Skupia się on na edukacji zdrowotnej, podkreślając jej istotne znaczenie oraz zwraca uwagę na ochronę zdrowia oraz działania prewencyjne¹⁷¹.

169 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa 2017, s. 101-102.

170 E. Syrek, K. Borzucka-Sitkiewicz, Edukacja zdrowotna, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 106-108.

171 A. Tannahill, Health promotion: the Tannahill model revisited, „Public Health” nr 123, 2009, s. 396-399.

56

Rys. 2. Model promocji zdrowia wg. Andrew Tannahilla¹⁷².

Podobnie modele edukacji charakteryzuje Z. Słońska¹⁷³. Pierwszy z nich to model opierający się na eliminacji konkretnych, określonych jednostek chorobowych (disease oriented health education). Wszelkie działania podejmowane w tym modelu edukacji zdrowotnej mają za zadanie wyeliminować czynniki ryzyka poszczególnych jednostek chorobowych (np. czynnikiem ryzyka nowotworów płuc jest palenie, należy więc prowadzić działania edukacyjne mające na celu zachęcenie do rzucenia palenia tytoniu). Model ten jednak nie przynosi dużych efektów między innym ze względu na to, że ludzie najczęściej nie chcę zaniechać „czynności” i zachowań, które dają im przyjemność, nawet kosztem swojego zdrowia.

Drugi model jest zorientowany na usunięcie tych czynników ryzyka, które powodują zachorowanie na kilka jednostek chorobowych. Przynosi on nieco lepsze rezultaty aniżeli poprzedni, niemniej jednak jest on nadal skoncentrowany na „unikaniu zaburzeń zdrowotnych, a nie ma prezentacji korzyści płynących z posiadania zdrowia”¹⁷⁴.Trzeci model edukacji zdrowotnej skupia się na podejściu holistycznym i biopsychospołecznym do zdrowia. Działania podejmowane w ramach tej koncepcji „traktowane są jako najwłaściwsze z punktu widzenia promocji zdrowia i z największym prawdopodobieństwem prowadzą do trwałej zmiany

172 A. Tannahill, Health promotion: the Tannahill model revisited, „Public Health” nr 123, 2009, s. 396-399.

173 E. Syrek, K. Borzucka-Sitkiewicz, Edukacja zdrowotna, Wydawnictwo Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s.108-111.

174 Tamże, s.109.

Edukacja zdrowotna

Ochrona zdrowia Działania

prewencyjne

57 zachowań i postaw¹⁷⁵, ponieważ model ten zwraca szczególną uwagę na „budowanie i wdrażanie kompleksowych programów edukacyjnych, skierowanych do konkretnych środowisk społecznych (miejsce pracy) i adresowanych do konkretnych grup społecznych”¹⁷⁶. Edukacja zdrowotna osiaga najlepsze rezultaty, gdy swoje działania kieruje do dzieci i młodzieży, ponieważ jest to grupa odbiorców, u których dopiero kształtują się zachowania mające wpływ na zdrowie w jego wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym¹⁷⁷.

L. Ewles oraz I. Simnett w wyszczególniły aż pięć podejść, modeli edukacji zdrowotnej, które dla lepszej przejrzystości przedstawiono w poniższej tabeli (tab. 1).

Tabela 1. Podejścia w edukacji zdrowotnej i ich charakterystyka

Podejście Cel Kierunki działania

Medyczne Zapobieganie chorobom

Zorientowane na jednostkę Praca z poszczególnymi osobami, ukierunkowana na

175 E. Syrek, K. Borzucka-Sitkiewicz, Edukacja zdrowotna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 109.

176 Tamże, s. 110.

177 Tamże, s. 110.

58

Środowiskowe Zmiany w środowisku

fizycznym i społecznym umożliwiające prozdrowotny styl życia.

Zachęcanie do działań politycznych i społecznych w środowisku fizycznym i społecznym.

Źródło: cytat za L. Ewles, I. Simnett, Promoting health: a practical guide, New York: Baillière Tindall 2003;

cytat za: B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa 2010, s. 109.

Kolejną koncepcją edukacji zdrowotnej jest model przekonań zdrowotnych (Health Belife Model - HBM) opracowany przez I.M. Rosenstocka. W jego przekonaniu wszelkie działania podejmowane przez jednostkę w dużym stopniu zależą od jej przekonań na temat podatności na zachorowania, a także od jego wiary w to, że „zagrożenia dla zdrowia (wszelkie zachorowania) są poważne, że proponowane metody zapobiegania będą skuteczne dla zmniejszenia zagrożenia lub ciężkości przebiegu choroby, czy też, że działania te nie będą wiązały się z dużymi nakładami finansowymi, a zyski przewyższą trudności i koszty”¹⁷⁸.

Natomiast w modelu działań zdrowotnych (Health Action Model – HAM), określanym mianem modelu transteoretycznego (wykorzystującego podejście do problemu wielu teorii), wyszczególniono czynniki psychologiczne, społeczne oraz środowiskowe wpływające na działania związane ze zdrowiem. Wśród nich wymieniono dwie grupy czynników:

• „determinujące intencje zachowań: osobowość, system przekonań, motywacja i normy;

• determinujące prawdopodobieństwo, że intencje zachowań zostaną przełożone na działania dla zdrowia: wiedza i umiejętności człowieka do podjęcia działań, wspierające środowisko, w którym zdrowe wybory są łatwiejszymi wyborami”¹⁷⁹.

W modelu tym zakłada się, że np. „system norm wpływa na system przekonań i motywacji danego człowieka”¹⁸⁰. Jak pisze B. Woynarowska „model działań zdrowotnych pokazuje miejsce wiedzy i umiejętności w podejmowaniu działań dla zdrowia. Oddziaływanie na przekonania ludzi może uruchamiać ich motywację do podejmowania tych działań, ale motywacja również może wpływać na przekonania ludzi. Często jednak ludzi charakteryzuje myślenie „autystyczne” - wierzą w to, w co im jest wygodnie wierzyć. Jeśli stają wobec faktów lub doświadczeń, które sprawią im dyskomfort, selektywnie wybierają te informacje, które

178 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, WPWN, Warszawa 2010, s. 113-114.

179 Tamże, s. 114.

180 Tamże, s. 114-115.

59 potwierdzają ich uprzedzenia. Mogą reinterpretować informacje, przyjmować pozycję obronną lub zaprzeczać im”¹⁸¹.

Nieco inaczej modele edukacji zdrowotnej scharakteryzowała M. Cylkowska-Nowak wyszczególniając trzy zasadnicze podejścia w edukacji. Pierwszym jest podejście promocyjne wynikające z koncepcji promocji zdrowia, a jego punkt wyjścia stanowi zdrowie pozytywne i „działania edukacyjne postrzegane są w perspektywie zdrowia pozytywnego oraz potrzeby jego wzmacniania przez jednostki, grupy, społeczność”¹⁸². Drugim modelem jest podejście profilaktyczne łączące działania promocyjne zdrowia z profilaktyką, a jego celem jest pomoc w uniknięciu chorób oraz zapobieganie ich negatywnym skutkom. Trzecie podejście to edukacja terapeutyczna skupiona osobach chorych - jej celem jest pomoc pacjentom, a także ich rodzinom, w zrozumieniu choroby i radzeniu sobie z jej skutkami oraz umożliwienie samoopieki¹⁸³¹⁸⁴.

Literatura przedmiotu przedstawia wiele modeli edukacji zdrowotnej, w których brane są pod uwagę różne aspekty i zakresy jej działań. W swojej pracy przyjęłam model Health Belife Model – HAM opracowany przez I.M. Rosenstocka, który zakłada, że system przekonań wpływa na motywacje, jakimi kierują się ludzie w odniesieniu do zdrowia. Chciałabym zaznaczyć, iż należy wziąć pod uwagę przekonania kulturowe, ale w szczególności religijne.

W działaniach edukacji zdrowotenj nie można pominąć aspektu religii i kultury.