CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH RELIGII
Kultura jest jednym z podstawowych terminów humanistyki współczesnej i choć pojęcie to szeroko spopularyzowano dopiero w XX wieku, jego pochodzenie etymologiczne sięga starożytności185. Pojęcie „kultura” pochodzi od łacińskiego terminu cultura, które pierwotnie oznaczało uprawę roli, czyli przekształcanie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu zjawisk przyrody w stan bardziej pożądany, bardziej użyteczny dla człowieka186. Marcus
181 Tamże, s. 116.
182 M. Cylkowska-Nowak, Edukacja zdrowotna: możliwości, problemy, ograniczenia, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, Poznań 2008, s. 13.
183 Tamże, s. 13-15.
184 B. Woynarowska, Edukacja zdrowotna, PWN, Warszawa 2017, s. 99.
185 A. Kłoskowska, Kultura masowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1980, s. 9.
186 M. Filipiak, Socjologia kultury - zarys zagadnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2002, s. 9.
60 Tullius Cicero pojmował go jako cultura animi, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza uprawa umysłu187. W swoim dziele Rozprawy tuskulańskie pojęcie to „rozszerzył na zjawiska intelektualne, nazywając filozofię kulturą ducha”188. To filozofia Cycerona zapoczątkowała powiązanie terminu „kultura” z czynnościami ludzkimi, które mają na celu pielęgnowanie, kształcenie, doskonalenie. W tradycji greckiej odpowiednikiem dla cycerońskiego rozumienia cultura było pojęcie paideia, które oznaczało ukształtowanie w człowieku ideału człowieczeństwa189. Określano nim formy wychowania i kształtowania osobowości w oparciu o dobra kultury i jej wartości190.
Na przestrzeni wieków zakres stosowania oraz pojmowania tego terminu znacznie się poszerzył. „Kultura” to termin wieloznaczny, co w XVIII w. podkreślał Johann Gottfried Herder, twierdząc, że „nie ma nic bardziej nieokreślonego niż słowo kultura”191. Pojęcie to jest w różny sposób interpretowane przez przedstawicieli różnych nauk, ponieważ w inny sposób zdefiniuje je kulturoznawca, w inny psycholog, pedagog, a jeszcze inaczej zrobi to przeciętny człowiek. Kultura jest zjawiskiem niejednorodnym, dlatego też nie można jej sprowadzić tylko do jednej definicji, teorii czy koncepcji. Wszystkie funkcjonujące w nauce definicje tego pojęcia wzajemnie się uzupełniają.
W literaturze znajdujemy dziesiątki objaśnień terminu „kultura” - niejednokrotnie występują miedzy nimi znaczące różnice. Jedne z nich zwracają szczególną uwagę na dziedziczność, inne uwzględniają tylko to, co jest przekazywane z pokolenia na pokolenie.
Każda z definicji koncentruje się tylko na jednym aspekcie rozumienia tego terminu. Badacz R. Linton trafnie ujął ten problem, mówiąc, że „istotą wszelkiej definicji kultury jest to, że wybiera pewne aspekty całego pojęcia oznaczanego owym terminem i kładzie nacisk na nie kosztem innych aspektów. Nacisk ten, a w konsekwencji także wartość definicji, będą zależały od tego, jaki szczególny cel definiujący miał na uwadze. Istnieje wiele możliwości definiowania kultury, a każda jest użyteczna w powiązaniu z dociekaniami określonego rodzaju”192.
Pewne usystematyzowanie definiowania pojęcia „kultura” zaprezentowali A. Kroeber i C. Kluckhohn, jak również późniejsi badacze tacy jak J.W. Berry czy Y.H. Poortinga, analizując i wyszczególniając aż 168 określeń zastosowań tego terminu. Według nich można wyróżnić następujące rodzaje zastosowań: opisowe - kładą nacisk na rozmaite czynności
187 Tamże, s. 9.
188 A. Kłoskowska, Kultura masowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005, s. 9.
189 Tamże, s. 9.
190 J. Gajda, Pedagogika kultury w zarysie, Impuls, Kraków 2016, s. 15.
191 Tamże, s. 14.
192 M. Filipiak, Socjologia kultury - zarys zagadnień, Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996, s. 15.
61 i zachowania związane z kulturą; normatywne - opisują reguły i normy kulturowe. Ponadto pojęcie kultura stosuje się w opisach psychologicznych, gdzie kładzie się nacisk na uczenie się, rozwiązywanie problemów oraz inne podejścia behawioralne związane z kulturą, a w definicjach strukturalnych akcentuje się społeczne i organizacyjne elementy kultury.
Natomiast definicje historyczne odnoszą się do dziedzictwa i tradycji związanych z pewną grupą ludzi. Ponadto pojęcie to ma również zastosowanie genetyczne dotyczące pochodzenia kultury193.
Szczegółową analizę definiowania pojęcia „kultura” przeprowadziła również A. Kłoskowska, wyszczególniając sześć typów jej definiowania194. W pierwszym typie określonym jak opisowo-wyliczający lub nominalistyczny sprowadza się kulturę do zbioru wyraźnie określonych przedmiotów, natomiast jej definiowanie jest wyliczeniem jej poszczególnych składowych. Przykładem tego sposobu definiowania jest objaśnienie, które określa to pojęcie jako złożoną całość obejmującą zarówno wiedzę, wierzenia, moralność, prawo i obyczaje, jak również nawyki zdobyte przez członków społeczności195. W ten też
„przedmiotowy” sposób rozumieją te termin archeologowie i etnografowie w swoich pracach, skupiając się na opisach wytworów kulturowych takich jak język, wierzenia, obrzędy i zwyczaje196.
Historyczne definiowanie kultury charakteryzuje się zastosowaniem takich wyrażeń jak tradycja i dziedziczenie, kładąc szczególny naciski na czynnik tradycji, która stanowi mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego. Zatem kulturą określa się dobro zbiorowe i zbiorowy dorobek. Jest ona tworem twórczego i przetwórczego wysiłku wielu pokoleń, ale jednocześnie można o niej mówić dopiero, gdy dane odkrycie lub wynalazek jest zachowany i przekazywany z pokolenia na pokolenie i stanowi trwały dorobek społeczeństwa;
i nie jest to tylko przyzwyczajenie jednostki197198.
Kolejnym rodzajem definicji terminu „kultura” jest ujęcie normatywne, które podkreśla zależność ludzkich zachowań i postaw od określonych norm, wartości, wzorców oraz modeli.
Traktowane one są jako elementy konstruktywne kultury, która w tym ujęciu postrzegana jest
193 D. Matsumoto, L. Juang, Psychologia międzykulturowa, Gdańskie wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 21.
194 A. Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, PWN, Warszawa 1980,
195 M. Filipiak, Socjologia kultury - zarys zagadnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996, s. 15.
196 Tamże, s. 16.
197 Tamże, s. 17.
198 S. Czarnowski, Kultura, Żak, Warszawa 2005, s. 12.
62 jako „zespół norm obowiązujących członków danej zbiorowości ludzkiej i warunkujących jej trwanie”199. Reasumując, kultura to „przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idee inne symbolicznie znaczące systemy, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory stanowiące produkty zachowania”200.
Kolejnym kontekstem jej definiowania jest ujęcie psychologiczne, które skupia się na psychicznych mechanizmach tworzenia się kultury. Zwraca uwagę na mechanizmy uczenia się, kształtowanie się nawyków, internalizację norm i wartości obowiązujące w danej społeczności.
Ważnym aspektem psychologicznego definiowania kultury jest to, jaki wpływ ma ona na osobowość jednostki poprzez uczenie się i naśladownictwo, które jest procesem przyswajania kultury. Wszystkie te aspekty zawiera definicja zaproponowana przez S. Ossowskiego, która określa kulturę jako „zespół dyspozycji psychicznych przekazywanych na łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich”201. Kultura zarówno powstaje, jak i rozwija się wraz z człowiekiem i jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, a szczególne znaczenie w tym procesie odgrywa język, który jest sztuką wyrażania idei202. Sposób rozpatrywania terminu „kultura” jako wyniku działania mechanizmów psychologicznych znacznie poszerza jego zakres o zagadnienia filozofii społecznej oraz psychologii203.
Następny sposób definiowania kultury ma charakter strukturalistyczny, czyli koncentruje się na strukturze danej kultury i jej podstawowych elementach (materialno-technicznych, społecznych, ideologicznych i psychicznych), a także ich powiązaniach.
Definicje tego typu skupiają się na specyfice i strukturze konkretnej kultury204.
Definiowanie kultury skupiające swoją uwagę na jej genezie to typ definiowania genetycznego, w którym szczególny nacisk kładzie się na wyjaśnienie pochodzenia kultury.
W obrębie tego sposobu definiowania wyróżniamy dwie grupy. Pierwsza z nich koncentruje się na wewnętrznym rozwoju kultury, rozwoju jej form z niższych w wyższe. Druga z kolei dotyczy wyłaniania się kultury z natury, wyjaśniając związki i różnice pomiędzy kulturą
199 M. Filipiak, Socjologia kultury - zarys zagadnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996, s. 17-18.
200 A. Kłoskowska, Socjologia kultury, PWN, Warszawa 1983, s. 24.
201 S. Ossowski, Z zagadnień psychologii społecznej, Dzieła, t. 3, PWN, Warszawa 1967, s. 163.
202 M. Filipiak, Socjologia kultury - zarys zagadnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996, s. 18.
203 Tamże, s. 18.
204 Tamże, s. 19.
63 a naturą. Kultura jest tu traktowana jako suma zachowań i wytworów ludzkich, przy czym jedni podkreślają aktywność intelektualną i duchową, inni natomiast fizyczną jako pracę ludzką.
Wymienione rodzaje definicji kultury należy przyjmować jako idealne, pozwalające uporządkować ogromną ilość objaśnień tego pojęcia, choć „nie udałoby się sklasyfikować według tych typów wszystkich definicji, ponieważ rzadko spotyka się definicje odpowiadające ściśle tylko jednemu z typów”205. Ponadto nie stanowią one z pewnością wykazu wyczerpującego, ponieważ pojawiać się będą nowe definicje ukazujące nowe wymiary tego pojęcia206.
Badacze wyszczególnili, aż 79 aspektów życia, które wiążą się z pojęciem „kultura”, uporządkowanych w osiem kategorii zwracających uwagę na jej „charakterystykę ogólną, jedzenie i ubranie, warunki mieszkaniowe i technikę, gospodarkę i transport, aktywności indywidualne i rodzinne, społeczność lokalną i rząd, opiekę społeczną, religię i naukę, seks i cykl życiowy”207.
Ponadto wyszczególniono jeszcze cztery inne aspekty kulturowe, takie jak materialny (gdzie każde zjawisko kulturowe powstało dzięki istnieniu przedmiotów materialnych, a dzięki formie materialnej są „uchwytne”), behawioralny (zjawiska kulturowe są połączone z zachowaniami motorycznymi, zewnętrznymi, czyli czynnościami związanymi z tworzeniem i odbiorem kultury, a także z zachowaniami werbalnymi, czyli wypowiedzianymi). Kolejnym aspektem kultury jest jej wyraz psychologiczny (związany z wartościowaniem, ocenami, postawami, motywami, znaczeniami nadawanymi przez człowieka przedmiotom i zachowaniom) oraz aspekt aksjonormatywny (związany z przyjętymi normami i wartościami)208.
Kulturę definiuje się również jako ogół zjawisk, które demonstrują się w obyczajach, formach ustrojowych, wierzeniach, co tworzy swego rodzaju prototyp szerokich i opisowych definicji. Koncepcja definicji kultury G. Klemma oraz T. Waitza za pośrednictwem E. B. Taylora stała się podwaliną dla wielu późniejszych koncepcji zarówno etnologii, jak i antropologii kultury209.
205 M. Filipiak, Socjologia kultury - zarys zagadnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996, s. 20.
206 Tamże, s. 20.
207 D. Matsumoto, L. Juang, Psychologia międzykulturowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 22.
208 F. Adamski, hasło: Kultura, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Żak, Warszawa 2006, s. 953.
209 A. Kłoskowska, Kultura masowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1980, s. 19.
64 Pierwszą definicją „kultury”, jaka zyskała uznanie, jest ta przedstawiona w 1871 roku właśnie przez Edwarda B. Taylora, który stwierdził, że kultura jest zestawem zjawisk, łączących wiedzę, wierzenia, sztukę, zasady moralności, zwyczaje i inne zachowania, nawyki nabywane przez członków w określonej społeczności210. Późniejsi badacze rozszerzyli tę definicję o zróżnicowanie pojęcia społeczności i kultury. Według nich społeczność to grupa ludzi prowadzących wspólne życie, natomiast kultura obejmuje to, co ci ludzie kolektywnie wytwarzają oraz praktykują. Wynika więc z tego, że kultura nie jest po prostu grupą ludzi, ale podzielanym i praktykowanym przez nią stylem życia, religią, normami zachowań. Kultura może być też rozumiana jako zjawisko obejmujące wszelkie przejawy życia społecznego, takie jak sposób komunikowania się, obyczaje, tradycje lub zawężenie tego pojęcia stosownie do przyjmowanego punktu widzenia, co związane jest np. z wyznawaną religią. A. Kłoskowska definiuje kulturę jako „względnie zintegrowaną całość obejmującą zachowania ludzi, przebiegającą według wspólnych dla zbiorowości wzorów wykształconych i przyswojonych w toku interakcji i zawierającą wytwory takich zachowań”211.
Kultura stanowi pewną całość, jest zintegrowanym i harmonijnym systemem, w którym zależności pomiędzy poszczególnymi elementami mają charakter funkcjonalny. Służy ona dwóm celom: zaspokojeniu potrzeb oraz utrzymaniu tożsamości systemu kulturowego212. W literaturze z zakresu antropologii społecznej wyróżniamy tzw. „kulturę numer jeden” (jest ona utożsamiana z cywilizacją lub rozwojem intelektualnym, które przejawiają się przez wykształcenie, sztukę, literaturę) oraz „kulturę numer dwa” (obejmuje całą sferę zwykłych, codziennych zachowań, takich jak sposób odżywiania, okazywania uczuć, dbałość o higienę osobistą, kwestie, z którymi człowiek się utożsamia)213. Kultura to sposób postrzegania otaczającego nas świata, swego rodzaju przewodnik określający system wartości, przekonań i praktyk, które odnoszą się między innymi do zdrowia i choroby214.
D. Matsumoto definiuje kulturę jako dynamiczny system reguł zarówno jawnych, jak i ukrytych, które są określone przez grupy i mają zapewnić przetrwanie ich wartości, przekonań, norm oraz zachowań. Wartości i przekonania te podzielane są przez grupy, lecz w różnym stopniu uznawane są przez poszczególne jednostki danej społeczności. Reguły
210 M. Szopski, Komunikowanie międzykulturowe, WSiP, Warszawa 2005, s. 9.
211 A. Kłoskowska, Kultura masowa, krytyka i obrona, PWN, Warszawa 2005, s.40
212 F. Adamski, hasło: Kultura, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Żak, Warszawa 2006, s. 953.
213 G. Hofstede, Kultury i organizacje, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne Warszawa 2000,
214 M.M. Andrews, Theoretical Fundation of Transcultural Nursing, w: Transcultural Concepts in Nursing Care, Third edition, red. M.M. Andrews, J.S. Boyle, Lippincott, Philadelphia 1999, s. 7.
65 te przekazywane są z pokolenia na pokolenie, są stosunkowo trwałe, choć wraz z upływem czasu mogą się zmienić215.
Jest rzeczą wręcz niemożliwą, aby w jednej definicji zawrzeć całe bogactwo pojęcia
„kultura”, ponieważ gdy skupimy się na jednym jej aspekcie, znaczenie innych zostanie tym samym pomniejszone. Termin ten jest wielowymiarowy i należy rozpatrywać nie tylko jego podstawowe wątki, takie jak człowiek, społeczeństwo, powtarzalność oraz fakt, że kultura jest zjawiskiem wyuczonym. Ma ona także wymiar czasowy, przestrzenny i jest systemem, posiada własną logikę. Kulturę rozpatrujemy również w aspekcie płaszczyzn, tj. materialna, behawioralna, psychologiczna czy aksjonormatywna216.
Kultura charakteryzuje daną społeczność. Takie sformułowanie oznacza, że jest ona częścią osobowości każdego człowieka i każdy z nas jest „nosicielem” i reprezentantem swojej kultury. Jest ona jednym z czterech elementów osobowości społecznej, która została jakoby narzucona przez społeczeństwo w toku wychowania217. Ma ona wpływ na człowieka, począwszy od cech fizycznych i biologicznych, poprzez zachowania (w tym dotyczące zdrowia), jak również filozofię życia. Czynniki kulturowe kształtujące osobowość człowieka determinują zachowanie i styl życia, co z kolei ma wpływ na nasze zdrowie.
Warto podkreślić, że wartości kulturowe odnoszące się do zdrowia stanowią element złożonego systemu wierzeń i wiedzy z zakresu przyczyn chorób, ale również symboliki chorób, a system ten podyktowany jest doktrynami religijnymi. Kultura to rodzaj porządku ludzkiego życia, który ukształtował się na historycznych doświadczeniach grup społecznych218. Jak zauważa D. Matsumoto, ułatwia ona zarówno „grupom, jak i jednostkom przetrwanie, pomagając im wybierać zachowania, postawy, wartości i opinie, które mogą optymalizować wykorzystanie zasobów niezbędnych do zaspokojenia potrzeb związanych z przetrwaniem.
(…) kultura ułatwia ludziom skupienie się na kilku możliwościach, wybranych spośród niezliczonych zachowań wchodzących w skład ludzkiego repertuaru behawioralnego, aby zmaksymalizować skuteczność ich działań, zważywszy na zasoby i środowisko”219. Dlatego też „ludzie różnią się pod względem stopnia, w jaki przyjmują i wyznają postawy, wartości
215 D.R. Matsumoto, L. Juang, Psychologia międzykulturowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, cytat za: J. Zalewska-Puchała, A. Majda, Różnorodność kulturowa w opiece pielęgniarskiej, Wyd.
Małopolskiej Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych im. H. Chrzanowskiej, Kraków 2014, s. 22.
216 M. Filipiak, Socjologia kultury - zarys zagadnień, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1996, s. 28-45.
217 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa 1970, s. 9.
218 A. Kłoskowska, Kultura masowa, PWN, Warszawa 2005, s. 24-25.
219 D. Matsumoto, L. Juang, Psychologia międzykulturowa, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 28-29.
66 i przekonania oraz podejmują zachowania, które składają się na ich kulturę”220. Jest ona elementem osobowości każdego człowieka, dzięki niej życie nabiera sensu oraz znaczenia.
Kultura to uporządkowane stosunki, powiązania pomiędzy wszelkimi czynnościami ludzkimi, do których zalicza się między innymi religię, język, sztukę, zwyczaje i filozofię.
W celu przybliżenia fenomenu kultury kulturoznawcy wyjaśniają go na przykładzie modelu góry lodowej. Ukazuje on elementy, które tworzą kulturę, gdzie część z nich „jest wyraźnie widoczna/jawna, natomiast inne trudno odkryć”221, tak jak w przypadku góry lodowej, gdzie zobaczyć można tylko niewielką jej część ponad poziomem wody. To, co jest widoczne, opiera się na znacznie większej części, która stanowi fundament, a która jest niewidoczna na pierwszy rzut oka. To, co jest nad „wodą”, to praktyki obserwowane (np. literatura, taniec, kuchnia) i każdy członek danej kultury jest ich świadomy. Natomiast część „pod wodą” to wartości, przekonania i normy, jakimi się kierujemy, a także postawy czy rozumienie takich pojęć jak np. piękno, rodzina222.
W zakres kultury duchowej definiowanej przez humanistów wchodziły takie dziedziny jak filozofia, sztuka oraz religia. Obecność religii w kulturze potwierdzają również badania etnologów, którzy nie odkryli żadnego ludu pierwotnego, kultury bez jakiejkolwiek formy religijności. E. Fromm napisał, że „nie byłoby kultury w przeszłości i – jak się zdaje ˗ nie może być kultury w przyszłości, która by nie miała religii”223. Również Ch. Dawson zwrócił uwagę, że „przez większość dziejów ludzkości, we wszystkich wiekach i na wszystkich stopniach rozwoju społeczeństw, religia stanowiła w kulturze wielką, centralną siłę jednoczącą. Była strażnikiem tradycji, chroniła prawa moralne, wychowywała i uczyła mądrości”224.
Religia „jest instytucją opierającą się na kulturowych wzorcach interakcji ze złożonym kulturowo istnieniem bytów ponadludzkich”225. Podobnie jak kultura jest ona pojęciem wieloznacznymi i wydaje się jednym z najtrudniejszych do zdefiniowania, „gdyż w ciągu godziny można znaleźć bardzo wiele definicji religii, gdyż jest ich tak wiele jak ludzi, którzy je formułują”226. W historii badań nad religią sformułowano wiele definicji - zarówno tych
220 Tamże, s. 30.
221 J. Zalewska-Puchała, A. Majda, Różnorodność kulturowa w opiece pielęgniarskiej, Wydawnictwo Małopolskiej Okręgowej Izby Pielęgniarek i Położnych im. H. Chrzanowskiej, Kraków 2014, s. 22.
222 Tamże.
223 F. Adamski, hasło: Religia, w: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, Żak, Warszawa 2006, s. 218.
224 Tamże.
225 F. Bowie, Antropologia religii. Wprowadzenie, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2008, s. 22.
226 W. Piwowarski, Socjologia religii, Redakcja Wydawnicza Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1996, s. 25-27.
67 stojących w opozycji do siebie, jak również tych dopełniających się. Jednakże żadnej z nich nie przyjęto powszechnie. Uważa się wręcz, że niemożliwe jest zdefiniowanie jej tak, aby objęła ona wszystkie zjawiska uważane potocznie za religijne i jednocześnie była dostatecznie precyzyjna, aby umożliwić oddzielenie zjawisk religijnych od niereligijnych227.
Termin religia wziął swój początek od łacińskiego pojęcia religio. Na jego pojmowanie wpływ miała przede wszystkim filozofia Cycerona oraz jego interpretacja, ponieważ czerpał on znaczenie religio z relegere, co oznacza „ponownie odczytane, wybrane czy rozważane”, jak również „przestrzeganie tego” i ma to związek z oddawaniem czci bogom228. Również św.
Augustyn rozumiał i wiązał pojęcie religii z religere jako ponowny wybór „ponieważ człowiek wybiera Boga jako swój cel ostateczny”229.
Początkowo pojęcie „religia” odnosiło się prawie wyłącznie do chrześcijaństwa, natomiast inne wierzenia (religie) były określane jako pogańskie. W poszczególnych kulturach stosowano różne odpowiedniki i synonimy pojęcia „religia”. Starożytni Grecy używali określenia eusebei podkreślającego bojaźń wobec bóstw, natomiast w kulturze rzymskiej podkreślano kult uwielbienia i służbę - latreia. Izraelici z kolei używali jir’ath elohim oznaczające „bojaźń przed Bogiem”. Arabowie obok określenia islam, co oznacza „całkowicie się oddać” (w domyśle Allahowi), także terminu din, czyli „prawo, obyczaj, sposób życia według religii, posłuszeństwo”. Hindusi posługują się sanskryckim określeniem sanatana dharma („wieczna nauka, wieczna prawda i wieczne prawo”)230 231. Amerykański psycholog J. H. Leuba w 1912 roku wymienił 48 definicji religii, natomiast inny badacz wymienia ich jeszcze więcej, bo aż 150, co pokazuje, iż pojęcie „religia” jest terminem równie trudnym do zdefiniowania jak „kultura”232.
Podstawy socjologicznego rozpatrywania pojęcia „religia” stworzyli E. Durkheim i M. Weber. Pierwszy z nich chciał swoją definicją objąć wszystkie systemy uznawane za
„religijne”, ale jednocześnie zapewnić jej zwartość, bez względu na to, czy uwzględnia się wierzenia w Boga lub bogów. Nie chciał on wprowadzać bóstwa jako definiującej cechy religii.
Zwracał uwagę na to, aby sformułować definicję na tyle szeroką, by objęła ona swoim zakresem
227 G. Lanczakowski, hasło: Religia, w: Religie świata. Encyklopedia PWN, PWN, Warszawa 2006, s. 682.
228 E. Chat, Religia w życiu człowieka. Istota, geneza i funkcja religii, Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2009, s. 10.
229 Tamże.
230H. Hoffmann, Naukowa refleksja nad religiami w: Słownik wiedzy o religiach, M. Siwiec (red.), Park Edukacja, Bielsko-Biała 2007, s. 21.
231 E. Chat, Religia w życiu człowieka. Istota, geneza i funkcja religii, Wydawnictwo Diecezjalne i Drukarnia w Sandomierzu, Sandomierz 2009, s. 10.
232 Tamże.
68 teistyczne oraz nieteistyczne systemy wierzeń. Dlatego też definicja religii w ujęciu E. Durkheima mówi, że jest to „zintegrowany system wierzeń i praktyk odnoszący się do rzeczy świętych, tzn. rzeczy wyłączonych i zakazanych – wierzeń i praktyk łączących wszystkich, którzy uznają je za swoje w jedną wspólnotę moralną, zwaną Kościołem”233.
Natomiast M. Weber zwracał uwagę na zachowania społeczne, w tym również religijne, oraz
Natomiast M. Weber zwracał uwagę na zachowania społeczne, w tym również religijne, oraz