Katarzyna Karpińska-Szaj
NAUCZANIE JĘZYKÓW OBCYCH
2. Cele nauczania języka obcego uczniów z niepełnosprawnością w opiniach nauczycieli
W ankiecie przeprowadzonej od kwietnia do czerwca 2010 roku wypowiedziało się 71 nauczycieli języków obcych uczących w szkołach ogólnodostępnych na poziomie szkół podstawowych (30 nauczycieli), gimnazjów (23 nauczycieli) i liceów (18 nauczycieli). Oprócz pytań związanych z nauczaniem języka obcego uczniów z niepełnosprawnością przyjętych do szkół ogólnodostępnych, nauczyciele mieli także możliwość dodawania własnych komentarzy i uwag.
Najwięcej respondentów, bo aż 32 osoby, uczy języka angielskiego jako pierwszego języka obcego (w niektórych przypadkach uczniów z niepełnosprawnością, np. z głęboką wadą słuchu, uczniowie mogą być zwolnieni z nauki drugiego języka obcego). Pozostali nauczyciele to: nauczyciele języka niemieckiego (21 osób), nauczyciele języka francuskiego (15 osób) i nauczyciele języka hiszpańskiego (5 osób). Ankietowani nauczyciele mają doświadczenie pracy z jednym uczniem z niepełnosprawnością (26 osób), dziesięcioro miało w swojej klasie 2 do 3 uczniów z deficytami, a pozostali nauczyciele (35 osób) pracują równolegle z kilkorgiem uczniów z niepełnosprawnością (od 2 do 5) uczącymi się w różnych klasach (po jednym uczniu z niepełnosprawnością w klasie).
W sumie wypowiedzi dotyczyły 144 uczniów z niepełnosprawnością (oznacza to, że z grupy 71 ankietowanych nauczycieli, część z nich pracowała lub pracuje z więcej niż jednym uczniem z niepełnosprawnością – nauczyciele wypowiedzieli się na temat każdego ucznia w odrębnej ankiecie). Najwięcej uczniów posiadało orzeczenie poradni psychologiczno-pedagogicznej o dysleksji, pozostali uczniowie to uczniowie z deficytem słuchu (stopień ubytku średni i głęboki), uczniowie niedowidzący, z nadpobudliwością psychoruchową, niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim i kilka przypadków pojedynczych (anoreksja, niepełnosprawność ruchowa, zespół Aspergera, zespół Turnera). Ze względu na niewielką liczbę przypadków zakwalifikowanych jako „inne”, pominięto je w interpretacji uzyskanych odpowiedzi. Częstotliwość
3 Ankieta dotyczyła sposobów organizacji pracy z uczniem niepełnosprawnym oraz wartości terapeutycznej i poznawczej nauczania języka obcego uczniów z niepełnosprawnością w środowisku szkolnej integracji. Na potrzeby niniejszego artykułu wybrałam tylko te aspekty, które odnoszą się do postrzegania idei integracji przez nauczycieli języków obcych oraz do zgłaszanych przez nich trudności związanych z wdrażaniem do integracji na lekcji języka obcego w szkole ogólnodostępnej.
Uczniowie z niepełnosprawnością w szkołach ogólnodostępnych: nauczanie … występowania poszczególnych niepełnosprawności przedstawiam na Wykresie 1:
Wykres 1: Rodzaje niepełnosprawności w wypowiedziach nauczycieli języków obcych.
Nauczyciele wypowiedzieli się na temat korzyści, jakie wynikają dla ich uczniów z nauki języka obcego. Spośród wskazanych możliwości odpowiedzi odnośnie korzyści językowo-komunikacyjnych (rozwijanie kompetencji w języku obcym), poznawczych (rozwijanie wiedzy o świecie), terapeutycznych (usprawnianie zaburzonych funkcji, wartość motywacyjna), na wyraźnie silnej pozycji znalazły się podnoszenie samooceny i umacnianie wiary w swoje możliwości (66 odpowiedzi wskazujących na średnie i znaczne korzyści). Liczba odpowiedzi zebrana jest w Tabeli 1.
Ewentualne korzyści dla uczniów z niepełnosprawnością związane z nauką języka obcego
brak
korzyści nieznaczne
korzyści średnie
korzyści znaczne korzyści postępy w zakresie sprawności
językowo-komunikacyjnych 16 32 28 14
wykorzystanie nauki języka obcego w rozwijaniu kompetencji poznawczej ucznia
4 32 47 25
wykorzystanie nauki języka obcego w kompensowaniu/usprawnianiu zaburzonych funkcji
15 13 51 18
podnoszenie samooceny i umacnianie
wiary w swoje 31 14 33 33
Tabela 1: Korzyści wynikające z nauki języka obcego dla uczniów z niepełnosprawnością.
Dane liczbowe przedstawione w tabeli obrazują jedynie ogólną tendencję doceniania lub nie postępów uczniów w poszczególnych zakresach, szacowanych w każdym wymiarze w większości jako średnie. Jednak dopiero korelacja z poszczególnym rodzajem niepełnosprawności pozwala zaobserwować kształtowanie się poglądów na ten temat. Pozyskane dane zobrazowane są na kolejnych wykresach:
Katarzyna Karpińska-Szaj
74
Wykres 2: Postępy w zakresie sprawności językowo-komunikacyjnych zgodnie z przewidzianym dla ucznia niepełnosprawnego programem nauczania języka obcego (w przypadku braku takiego programu, zgodnie z podstawą programową).
Wykres 3: Wykorzystanie nauki języka obcego w rozwijaniu kompetencji poznawczej ucznia (wzbogacanie wiedzy o świecie: kulturze, literaturze, geografii, historii…).
Uczniowie z niepełnosprawnością w szkołach ogólnodostępnych: nauczanie … Wykres 4: Wykorzystanie nauki języka obcego w kompensowaniu/usprawnianiu
zaburzonych funkcji (np. rozwijanie ogólnych umiejętności komunikacyjnych, refleksja odnośnie funkcjonowania w języku polskim, rozwijanie świadomości metajęzykowej, itd.).
Wykres 5: Podnoszenie samooceny i umacnianie wiary w swoje możliwości.
Z powyższych danych wynika, że stosunkowo najwięcej korzyści terapeutycznych (usprawnianie zaburzonych funkcji, Wykres 4) zauważanych jest w przypadku nauki języka obcego przez uczniów z wadą słuchu i z niepełnosprawnością intelektualną. Jednocześnie w tych samych grupach obserwuje się stosunkowo niski przyrost kompetencji językowo-komunikacyjnych nabywanych w języku obcym (Wykres 2). Oczywiście postępy w nauce wśród uczniów z tymi rodzajami niepełnosprawności powinny być mierzone zawsze bardzo indywidualnie, cieszy jednak fakt, że coraz więcej nauczycieli docenia naukę języka obcego nie tylko w kategoriach przyrostu sprawności w tym języku, lecz także w osiąganiu tzw. wartości dodanych, jakimi są właśnie efekty terapeutyczne i umacnianie motywacji do nauki oraz wiary we własne możliwości.
Trudności uczniów niedowidzących zwyczajowo postrzegane są jako problemy z dotarciem do informacji wizualnych, co wiąże się z zapewnieniem odpowiednio dostosowanych materiałów dydaktycznych. Tymczasem w opiniach ankietowanych nauczycieli, nauka języka obcego spełnia także (obok dostrzegalnych postępów w rozwijaniu sprawności językowo-komunikacyjnych, Wykres 2 oraz podnoszenie wiary w swoje możliwości – Wykres 5), funkcję poznawczą (uwypuklone zostało zwłaszcza znaczenie zapewnienia dodatkowego źródła informacji o świecie, jakim jest nauka języka osadzona w kontekście kultury – na podstawie komentarzy do zaznaczonej odpowiedzi: wykorzystanie nauki języka obcego w kompensowaniu/usprawnianiu zaburzonych funkcji).
Opinie odnoszące się do nauki języka obcego przez uczniów z dysleksją nie wykazują wyraźnej tendencji ani w zakresie postępów dotyczących sprawności językowo-komunikacyjnych (Wykres 2), ani w zakresie tzw. wartości dodanych
Katarzyna Karpińska-Szaj
76
(Wykresy 3, 4, 5). Może to wynikać z deklarowanego w komentarzach ankietowanych nauczycieli takiego samego bądź podobnego sposobu nauczania uczniów z dysleksją jak uczniów bez niepełnosprawności, a „specjalne traktowanie” dotyczy przede wszystkim dostosowania kryteriów oceny prac pisemnych.
3. Trudności w realizacji idei integracji na lekcji języka obcego