Abstract
Students with disabilities participating in various forms of education (special, integrative, inclusive) should primarily be able to develop their own potential despite the fact that they face a varying range of difficulties in the process of
learning and social functioning. Positive psychology, which is the science of hu-man happiness, health, strength and virtues, focuses on the constructive aspects of mental and social life. In this context, the rehabilitation of people with dis-abilities is primarily focused on possessed resources and supporting their de-velopment.Positive character traits, including signature strengths of students with disabilities, as well as generalized and detailed resources of their person-ality, constitute a development potential enabling the achievement of a higher quality of life. Therefore, it is important to determine the resources of students with disabilities and then appropriate stimulation of their development, also in the education process.
Keywords: positive psychology, personality resources, special educational needs
Wprowadzenie
P
sychologia pozytywna rozwija się w szybkim tempie od końca XX w., a dokładniej od 1998 r., kiedy M. Seligman wraz ze współpracowni-kami zapoczątkował w sposób formalny ten nowy nurt w nauce. Ogólnie rzecz biorąc, psychologia pozytywna zajmuje się zagadnieniami szczęścia, zdrowia, sił i cnót człowieka (Seligman, 2005). Wcześniej tematyka dodat-nich stron psychospołecznego funkcjonowania pojawiała się sporadycznie w publikacjach naukowych. Wyraźna była natomiast dominacja negatywnej problematyki, w tym głównie lęku, agresji i depresji. Było to zrozumiałe, gdyż wszelkie nieprawidłowości i zaburzenia zwracają uwagę otoczenia spo-łecznego, wzbudzają zainteresowanie i dążenie do poszukiwania remedium w celu przywrócenia funkcjonowania zgodnego z normą, zwłaszcza kultu-rową (społeczną), która jest najczęściej stosowana w życiu codziennym. Po-równywanie zachowania danej osoby z regułami, zasadami i normami życia społecznego jest najbardziej charakterystycznym, kontrolującym działaniem otoczenia społecznego, a dostrzegany dysonans jest natychmiast zauważa-ny i identyfikowazauważa-ny jako postępowanie odbiegające od normy. Psychologia, zabiegając o osiągnięcie poziomu narzuconego przez nauki przyrodnicze, pozbyła się ze swego instrumentarium wszystkiego, co nawiązywałoby do jej filozoficznych źródeł. Dlatego też na długi czas zarzucono zajmowanie się tak istotnymi zagadnieniami, jak np. wola życia, szczęście czy też nadzieja.Dodatkowym czynnikiem w XX w. uruchamiającym zainteresowanie nega-tywnymi aspektami życia były prawdopodobnie konsekwencje wojen świato-wych w postaci traumatycznych doświadczeń jej uczestników.
Koncentracja na wszelkich nieprawidłowościach w funkcjonowaniu z cza-sem utrwaliła się i w konsekwencji psychologia zaczęła kojarzyć się głównie z zaburzeniami, patologią oraz psychoterapią. Ukierunkowanie na negatyw-ne aspekty psychospołecznegatyw-nego funkcjonowania jest w wielu sytuacjach
za-sadne i niezbędne, ale warto uzupełnić je o zainteresowanie również pozy-tywną stronę ludzkiej psychiki.
To zainteresowanie zapoczątkowało na przełomie XX i XXI w. proces naukowej nobilitacji dodatnich stron psychicznego funkcjonowania czło-wieka. Z czasem zagadnienia szczęścia, dobrego życia czy też dobrostanu psychicznego stały się wyjątkowo popularnym przedmiotem badań i tema-tem rozpraw naukowych (por. Czapiński, 2017, s. 11). W spektrum zain-teresowania znalazły się w związku z tym emocje pozytywne, a także ich źródła w postaci charakteru pozytywnego oraz instytucji pozytywnych, w których może uzyskać wsparcie wspomniany charakter. Należy dodać, że emocje pozytywne rozpatrywane są na osi czasu i w związku z tym dotyczą zarówno przeszłości, jak i teraźniejszości oraz przyszłości. Emocje zwią-zane z przeszłością to zadowolenie, spełnienie, satysfakcja, spokój i duma.
Przyjemności natomiast oraz gratyfikacje konstytuują emocje dotyczące teraźniejszości. Wśród przyjemności można wyróżnić doznania cielesne oraz przyjemności wyższego rzędu, jak uciecha, radość, ekstaza. Z kolei gratyfikacje w istocie nie są uczuciami, ale czynnościami, które lubimy wykonywać tak bardzo, że angażują nas w pełni, pochłaniają naszą uwagę i absorbują świadomość. Zaliczamy do nich np. wspinaczkę górską, tań-czenie, lekturę interesującej książki. Dopiero ich efektem, z perspektywy czasu, są przyjemne emocje. Trzecim rodzajem pozytywnych emocji są te, które skierowane są na przyszłość, a więc nadzieja, optymizm, zaufanie (Seligman, 2005).
Głównym źródłem emocji pozytywnych są cnoty i zalety charakteru po-zytywnego. Cnoty mają charakter ogólny i uniwersalny. Prawdopodobnie zostały ukształtowane w toku ewolucji, ponieważ ich rola wiązała się z reali-zacją ważnych zadań niezbędnych do przetrwania gatunku. Siły charakteru to mechanizmy lub procesy psychologiczne, które konstytuują daną cno-tę i zarazem stanowią sposób jej manifestowania się. Klasyfikacja cnót i sił charakteru pozytywnego, tzw. Klasyfikacja VIA (Values In Action – wartości w działaniu) została opracowana przez zespół kierowany przez Ch. Peterso-na i zawiera sześć cnót (mądrość i wiedza, odwaga, miłość, sprawiedliwość, umiar/wstrzemięźliwość i transcendencja) oraz 24 siły, które wchodzą w ich skład (Peterson, Park, 2007). Systematyka cnót i sił charakteru pozytywnego zamieszczona została w tabeli 1.
„1. Mądrość i wiedza – siły poznawcze obejmujące gromadzenie i stosowa-nie wiedzy.
Kreatywność: Myślenie o nowych i produktywnych sposobach robienia pew-nych rzeczy; obejmuje osiągnięcia artystyczne, jednak nie ogranicza się tylko do nich.
Ciekawość: Zainteresowanie bieżącymi doświadczeniami; uznawanie wszystkich przedmiotów i tematów za fascynujące; eksplorowanie i od-krywanie.
Ocena/myślenie krytyczne: Zastanawianie się nad rzeczami i analizowanie ich ze wszystkich stron; unikanie pochopnych wniosków; umiejętność zmia-ny zdania pod wpływem dowodów; uczciwa ocena wszystkich dowodów.
Zamiłowanie do uczenia się: Doskonalenie nowych umiejętności, poszerza-nie swojej wiedzy na różne tematy oraz z różnych dziedzin, samodzielposzerza-nie lub formalnie w instytucjach edukacyjnych. Cecha ta w oczywisty sposób jest związana z ciekawością, ale wykracza poza nią, opisuje tendencje do systematycznego poszerzania wiedzy.
Perspektywa: Zdolność do oferowania mądrej rady innym; sensowne patrze-nie na świat.
2. Odwaga – siły emocjonalne obejmujące ćwiczenia woli ukierunkowane na osiągnięcie celu na przekór zewnętrznym lub wewnętrznym barierom.
Dzielność: Niewycofywanie się pod wpływem gróźb, wyzwań, trudności lub bólu; opowiadanie się za tym, co dobre, nawet jeśli wywołuje to sprzeciw;
działania zgodne z własnymi przekonaniami, nawet jeśli są niepopularne;
obejmuje dzielność fizyczną, ale nie ogranicza się do niej.
Pilność/wytrwałość: Kończenie tego, co się zaczęło; trwanie przy obranym kursie działań mimo przeszkód; załatwianie rzeczy tak, aby «mieć je z głowy»; znajdowanie przyjemności w kończeniu zadań.
Tabela 1. Klasyfikacja sił charakteru VIA
Mądrość i wiedza Odwaga Miłość Źródło: opracowanie własne na podstawie: Peterson, Park (2007, s. 270–271).
Autentyczność: Mówienie prawdy, a szerzej – prezentowanie siebie w auten-tyczny sposób; bycie bezpretensjonalnym; przyjmowanie odpowiedzial-ności za swoje uczucia i działania.
Zapał: Podchodzenie do życia z ekscytacją i energią; nierobienie rzeczy po-łowicznie lub bez pełnego zaangażowania; traktowanie życia jako przygo-dy; poczucie ożywienia i pobudzenia.
3. Miłość – siły interpersonalne obejmujące «opiekowanie się» i «obdarzanie sympatią» innych osób (Taylor i in., 2000).
Intymność: Cenienie bliskich relacji z innymi, w szczególności tych, w któ-rych dzielenie się i troska są odwzajemniane; bycie blisko ludzi.
Życzliwość: Świadczenie przysług i dobrych uczynków innym; pomaganie im; troszczenie się o nich.
Inteligencja społeczna: Bycie świadomym motywów i uczuć własnych oraz innych ludzi; wiedza na temat tego, co należy robić, aby dostosować się do różnych sytuacji społecznych; wiedza na temat tego, co kieruje zacho-waniem innych.
4. Sprawiedliwość – siły obywatelskie leżące u podstaw zdrowego życia spo-łeczności.
Postawa obywatelska/praca zespołowa: Dobra praca jako członka grupy lub zespołu; bycie lojalnym wobec grupy; wykonywanie przydzielonych za-Uczciwość: Traktowanie wszystkich ludzi tak samo, zgodnie z normą uczci-dań.
wości i sprawiedliwości; niepozwalanie, aby uczucia osobiste wpływały zniekształcająco na decyzje wobec innych; dawanie każdemu uczciwej szansy.
Przywództwo: Zachęcanie grupy, której jest się członkiem, aby wykony-wała swoje zadania i jednocześnie utrzymywykony-wała dobre relacje wewnątrz grupy, organizowanie działań grupowych i pilnowanie, aby zostały one wykonane.
5. Umiar – siły chroniące przed nadmiarem.
Przebaczenie/miłosierdzie: Wybaczanie tym, którzy postąpili źle; dawanie ludziom drugiej szansy; niebycie mściwym.
Skromność/pokora: Pozwalanie, aby własne osiągnięcia mówiły same za sie-bie; nieposzukiwanie poklasku; nieuznawanie siebie za bardziej wyjątko-wego niż się jest.
Roztropność: Bycie ostrożnym w swoich wyborach; niepodejmowanie nad-miernego ryzyka; niemówienie i nierobienie rzeczy, których można póź-niej żałować.
Samokontrola/samoregulacja: Regulowanie tego, co się czuje i robi; bycie zdyscyplinowanym; kontrolowanie swoich apetytów i emocji.
6. Transcendencja – siły wytwarzające związki z szerszym uniwersum i na-dające sens.
Szacunek/docenienie piękna i doskonałości: Zauważanie i docenianie pięk-na, doskonałości i/lub wprawnego wykonawstwa we wszystkich obszarach życia, od natury, przez sztukę, matematykę i nauki ścisłe, po codzienne doświadczenie.
Wdzięczność: Bycie świadomym dobrych rzeczy, które się przydarzają i by-cie wdzięcznym za nie; poświęcanie czasu na wyrażenie podziękowań.
Nadzieja: Oczekiwanie nadejścia w przyszłości tego, co najlepsze i praca nad tym, aby to osiągnąć; wiara, że dobra przyszłość jest czymś, co można osiągnąć.
Pogoda ducha: Zamiłowanie do śmiechu i przekomarzania; uśmiechanie się do innych ludzi; widzenie jasnej strony; robienie (niekoniecznie opowia-danie) żartów.
Duchowość: Spójne przekonania dotyczące wyższego celu i znaczenia wszechświata; wiedza na temat swojego miejsca w szerszym planie; prze-konania na temat sensu życia, które kształtują zachowanie i dają poczucie komfortu” (Peterson, Park, 2007, s. 270–271).
Spośród sił charakteru pozytywnego największą rangę przypisuje się za-letom sygnaturowym, a więc tym, które są dla danego człowieka najbardziej charakterystyczne, najsilniej ukształtowane i są przyczyną doświadczania autentyczności własnego życia. Stanowią trwałe i naturalne źródło gratyfika-cji i czerpania emogratyfika-cji pozytywnych.
Poza emocjami oraz charakterem pozytywnym istotnym elementem oma-wianej orientacji są również instytucje pozytywne oraz cnoty obywatelskie.
Odnoszą się one m.in. do obowiązków społecznych, tolerancji, etyki pracy oraz wszelkich innych właściwości, które przyczyniają się do rozwoju spo-łeczności (por. Seligman, Csíkszentmihályi, 2000).
Tak więc psychologia pozytywna zainicjowała intensywny rozwój badań dodatnich aspektów psychospołecznego funkcjonowania człowieka, który trwa już ponad dwadzieścia lat. Należy zaznaczyć, że trend ten zaznaczył się również w obszarze badań nad niepełnosprawnością. Pomimo tego, że nadal jest to obszar budzący ograniczone zainteresowanie badawcze, to można od-naleźć wśród publikacji z tego zakresu pewien odsetek doniesień. Na przy-kład wśród 162 artykułów z zakresu psychologii pozytywnej opublikowanych w The Journal of Positive Psychology w latach 2006–2011 ok. 4% dotyczyło funkcjonowania osób z niepełnosprawnością fizyczną, głównie związaną
z przewlekłymi chorobami (Shogren, 2013). Na wyraźny wzrost publikacji w tym zakresie wskazują analizy artykułów naukowych o funkcjonowaniu osób z niepełnosprawnością intelektualną, dokonane na przestrzeni 30 lat, począwszy od 1975 r. (Shogren, Wehmeyer, Buchanan, Lopez, 2006, s. 341).
Ogólnie można stwierdzić, że w kolejnych 10-letnich okresach następował sukcesywny wzrost odsetka publikacji naukowych dotyczących dodatnich aspektów psychospołecznego funkcjonowania osób z niepełnosprawnością intelektualną. I tak w latach 1975–1984 publikacji tych było 27%, w kolej-nym 10-letnim okresie było to już ponad 30%, a w latach 1995–2004 aż 50%.
Można więc mówić o równoważeniu zainteresowania negatywnymi i po-zytywnymi stronami życia osób z niepełnosprawnością. Jest to zresztą jeden z celów pozytywnej orientacji. W istocie nie chodzi o zdominowanie badań przez dodatnie aspekty funkcjonowania, ale właśnie o osiągnięcie zrówno-ważenia dotychczasowego zainteresowania deficytami poprzez dostrzeżenie mocnych stron osób z niepełnosprawnością (por. Dunn, Dougherty, 2005;
Kulesza, 2006). Uwzględnienie zatem w badaniach naukowych pozytyw-nych aspektów psychospołecznego funkcjonowania, które w istocie składają się na potencjał rozwojowy osób z niepełnosprawnością, jest podstawowym zadaniem na drodze do osiągnięcia zrównoważonego, w większym stopniu obiektywnego i pełnego opisu możliwości rozwojowych, a nie jedynie ogra-niczeń oraz trudności wspomnianej grupy osób. Jest to również element praktycznej realizacji paradygmatu pozytywnego ukierunkowania, obecnego w pedagogice specjalnej od długiego już czasu (por. Majewicz, 2015).