Zasięg oddziaływania miasta Szczecin, w przeszłości ograniczony przez przepro-wadzenie granic między PRL a NRD po ustaleniach konferencji w Jałcie i Poczdamie, obecnie powoli powraca do stanu pierwotnego. W Unii Europejskiej, gdzie dla większo-ści jej państw członkowskich istnieje swoboda przemieszczania się ludnowiększo-ści i wymiany towarów oraz usług, granice nie stanowią już istotnej bariery. Pozostały jeszcze ograni-czenia wynikające z innego języka, kultury, systemu prawnego, jednak z biegiem czasu wydają się tracić na znaczeniu. Obszarem badań od strony administracyjnej jest Land-kreis Vorpommern-Greifswald (238 tys. mieszkańców w 2015 r.) utworzony w 2011 r. Część danych statystycznych dotyczy Landkreis Uecker-Randow, który obecnie nie ist-nieje w podziale administracyjnym Landu Meklemburgii-Pomorza Przedniego (Mec-klenburg-Vorpommern), lecz część danych statystycznych jest jeszcze agregowana do jego granic. Należy pamiętać, że system podziału administracyjnego Mecklenburg-Vor-pommern (MV) jest inny niż Polski, ma swoją specyfikę i od 2011 r. zachodzą w nim ciągłe zmiany, w szczególności na poziomie gmin (Gemainde). Sprawia to, że analizy na tym poziomie jednostek administracyjnych są utrudnione. Poziom Landkreis jest Ryc. 1. Landkreis Vorpommern-Greifswald i były Landkreis Uecker-Randow
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 89 odpowiednikiem polskiego powiatu, jednak powierzchnią bardziej zbliżony jest do po-ziomu NTS3, czyli podregionu.
Charakterystyczną cechą położenia Szczecina jest jego nadgraniczność, gdzie od-ległość granic administracyjnych liczącego ponad 400 tys. mieszkańców miasta od granicy państwowej z Niemcami wynosi zaledwie 7 km. Odległość ta przy obecnych w polskich miastach procesach suburbanizacji jest praktycznie niezauważalna. Morfo-logia miasta Szczecin wynikająca z położenia fizjograficznego oraz wcześniejsze decy-zje urbanistyczne ukształtowały miasto rozłożone na dwóch brzegach rozwidlającej się rzeki Odry, gdzie pomiędzy Odrą Zachodnią a Odrą Wschodnią (Regalica) oraz jezio-rem Dąbie mieści się tzw. Międzyodrze, dzielące miasto na część lewo i prawobrzeżną. Taki podział miasta pomimo dużego zainwestowania infrastrukturalnego w większą jego spójność (mosty, trasa szybkiego ruchu, szybki tramwaj) sprawia, że komunika-cja pomiędzy jego dwoma częściami jest utrudniona. Analizując dostępność czasową z centrum miasta (lewobrzeże) na zewnątrz granic wzdłuż szlaków komunikacyjnych, zauważyć można ww. problem w przebiegu izochron (ryc. 2). Choć dostępność ko-munikacyjna miasta poprawia się dzięki inwestycjom drogowym ostatnich lat (droga krajowa S3 i S6), ciągle widoczna jest jej asymetryczność (zasięgu miasta). Po stronie
Źródło: Regionalne Biuro Gospodarki Przestrzennej Województwa Zachodniopomorskiego
90 jacek ruDewicZ niemieckiej widoczne jest to w przebiegu autostrady A11 w kierunku Berlina i oddzia-ływaniu autostrady A20 – kierunek Rostock.
Na większy zasięg komunikacji drogowej po stronie niemieckiej wpływają także droga B104 oraz dwie linie kolejowe: w kierunku Rostocku i Berlina. Linia w kierunku Berlina, niegdyś dwutorowa, nie jest zelektryfikowana i podróż do Berlina z przesiadką w miej-scowości Angermünde (pol. hist. Dobrzyniec) trwa około 2,5 godz. Obecnie trwają roz-mowy na temat usprawnienia tego połączenia. Nadmienić należy, że stan infrastruktury drogowej jest po stronie niemieckiej dobry i bardzo dobry, nie obserwuje się także dużego zatłoczenia dróg. Zasięg oddziaływania miasta badano, m.in. tworząc delimitację Miej-skiego SzczecińMiej-skiego Obszaru Funkcjonalnego (MOF) przeprowadzoną przez IGiPZ PAN na podstawie sześciu wskaźników, w tym dojazdów do pracy (Śleszyński, 2013). Wspomniane autostrady niemieckie i lokalne drogi, brak kontroli granicznych powodują rozszerzenie tej dostępności w kierunku Berlina i Rostocku. Po wstąpieniu Polski do UE i strefy Schengen (2007 r.), dzięki którym zaniechano odprawy granicznej, a następnie otwarto siedem przejść, tereny te – niegdyś w zasięgu oddziaływania miasta – stały się jeszcze bardziej dostępne. W zaprezentowanym na rycinie 3 zasięgu drogowym w limicie 30 min podróży samochodem od centrum znalazły się gminy w landzie Mecklemburg--Vorpommern (MV) i niewielka część w landzie Brandenburg (związana bardziej z mia-stem Gryfino).
W wyznaczonym zasięgu (ryc. 3) znalazły się małe wsie i miasteczka, m.in.: Krackow, Penkun, Löcknitz, Ramin, Glasow, Bismarck, Gellin, Blankensee. W małych miejsco-wościach do 20 tys. mieszkańców mieszka 60% ludności landu Meklemburgii-Pomorze Przednie. Największym miastem jest Rostock z 206 tys. mieszkańców, pozostałe miasta nie przekraczają 100 tys. mieszkańców. Są to miejscowości, które, podobnie jak większość Ryc. 3. Zasięg oddziaływania miasta Szczecin – miejski obszar funkcjonalny (MOF), szacowany zasięg po stronie niemieckiej (linia kreskowana) – 30 min podróży samochodem
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 91
miast z terenu Meklemburgi, od czasu zjednoczenia Niemiec notują ubytek liczby ludno-ści. W odniesieniu do skali zjawiska można tu mówić o depopulacji. Skala tego zjawiska zobrazowana została na rycinie 4. Od 1991 do 2015 r. (stan na 31 grudnia) zarejestrowano ubytek liczby ludności wynoszący 279 tys. osób. Z 1 817 tys. mieszkańców do 1 612 tys. mieszkańców w roku 2015. Na uwagę zasługuje fakt selektywności tego ubytku, a miano-wicie dotyczył on osób młodych i osób w wieku produkcyjnym. Taka sama sytuacja doty-ka wszystkich landów byłej NRD. Od 1991 w MV obserwuje się ujemny przyrost natural-ny. Poprawy sytuacji upatruje się w zwiększeniu liczby obcokrajowców – wśród ludności MV udział ich wzrósł z 0,5% (w 1991 r.) do 4% w roku 2015. Ostatnie lata charakteryzuje dynamiczny napływ ludności spoza Niemiec. Liczba obcokrajowców wynosiła w 2015 r. 65 tys. osób. Dzięki korzystnemu bilansowi migracyjnemu, przez napływ obcokrajowców oraz samych Niemców, trend spadkowy liczby ludności ogółem przez ostatnie dwa lata się zmienił (ryc. 4).
Depopulacja działa selektywnie przez naturalne skłonności młodych osób do migra-cji. Suburbanizujący Szczecin i emigracja Polaków w poszukiwaniu pracy oraz niski przy-rost naturalny w Polsce również rzutują na sytuację demograficzną badanego obszaru, a w szczególności na strukturę wieku. Wybrane jednostki administracyjne z Polski i Nie-miec położone przygranicznie (ryc. 6) porównano w tabeli 1.
Z danych zestawionych w tabeli wynika, że podregion szczeciński, miasto Szczecin i gminy wiejskie położone w obszarze funkcjonalnym Szczecina charakteryzuje relatyw-nie młodsza populacja mieszkańców. W szczególności dwie gminy położone na zachód od Szczecina, Dobra i Kołbaskowo, co widoczne jest w większym odsetku osób w wieku Ryc. 4. Liczba ludności i obcokrajowców od 1991 r. dla landu Mecklenburg-Vorpommern
Źródło: opracowanie własne na podstawie: Statistische Jahrbücher Mecklenburg-Vorpommern 2016 (2017: 29–33) 0 200 400 600 800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 19 91 19 92 19 93 19 94 19 95 19 96 19 97 19 98 19 99 20 00 20 01 20 02 20 03 20 04 20 05 20 06 20 07 20 08 20 09 20 10 20 11 20 12 20 13 20 14 20 15 l. lu dn oś ci w ty si ąc ac h
92 jacek ruDewicZ 0–20 i 20–55 lat oraz niewielkim udziale (4%) ludności starszej, w wieku powyżej 70 roku życia. Wymienione gminy stanowią przykład typowych obszarów suburbanizacyjnych. Tab. 1. Porównanie wybranych jednostek administracyjnych w nawiązaniu do obszaru badań pod względem ludności w grupach wiekowych. Dane za 2015 r.
Obszary Jednostka administracyjna 0–20 20–55Grupy wiekowe (lata)> 55 > 70 0–15
PL
Podregion szczeciński 20% 50% 30% 8% 15%
Pow. miasto Szczecin 17% 48% 34% 12% 13%
Dobra (Szcz.) gm. wiejska 26% 54% 20% 4% 20% Kołbaskowo gm. wiejska 25% 57% 18% 4% 19% DE Mecklenburg-Vorpommern 16% 44% 40% 18% 12% Vorpommern-Greifswald 16% 44% 41% 18% 12% Löcknitz (Gemainde) 19% 38% 43% 20% 15%
Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS i Statistisches Amt Mecklenburg-Vorpommern (2017)
Z drugiej strony granicy gmina Löcknitz (Łęknica – nazwa słowiańska) ma mniejszy udział ludności w wieku 20–55 lat nawet o 19% w porównaniu z Kołbaskowem. Udział osób starszych w wieku powyżej 70 lat jest wyraźnie wyższy niż w sąsiednich gminach, wynosi bowiem 20%. Zarówno podregion szczeciński, jak i gminy wiejskie po stronie polskiej wykazują przewagę nad terenami po stronie niemieckiej w strukturze wieku osób młodszych.
Liczba obcokrajowców w poszczególnych sześciu landkreis Meklemburgi-Pomorza Przedniego i miastach na prawach landkreis (Rostock i Schwerin) kształtuje się różnie. Największa jest w graniczącym z Polską Vorpommern-Greifswald, gdzie wynosi 10,9 tys. W tej liczbie duży jest udział Polaków – 3 270 osób (ryc. 5). W całej Meklemburgii w 2015 r. bilans napływu Polaków wyniósł 1 300 osób przy napływie 3 594 i odpływie 2 295 osób. W 2015 r. zameldowanych w tym landzie było 9,5 tys. Polaków. Stanowią oni wg danych statystycznych najliczniejszą grupę obcokrajowców pochodzenia euro-pejskiego, przed Ukraińcami (4 096), Rosjanami (3 848) i Rumunami (2 169).
Sytuacja demograficzna po polskiej stronie w odniesieniu do miasta Szczecin i jego obszaru funkcjonalnego jest relatywnie lepsza. Samo miasto Szczecin podobnie jak wie-le innych miast w Polsce traci ludność na rzecz obszarów otaczających. W stosunku do 1995 r. w 2015 r. wg danych GUS miasto liczyło blisko 11 tys. osób mniej, czyli 407 tys. mieszkańców, przy stałym łagodnym trendzie spadkowym. Przyległe gminy i miasta w obszarze funkcjonalnym w tym samym czasie odnotowały łącznie wzrost liczby ludno-ści o 30 500 osób, z 123 600 do 154 100 mieszkańców. Przyrost ten miał miejsce głównie na obszarach wiejskich (ryc. 6), szczególnie w gminach Dobra i Kołbaskowo, natomiast miasta obszaru funkcjonalnego odnotowały zmniejszenie liczby mieszkańców nawet o 16%. Na rycinie 6 ukazano także zmiany liczby ludności po stronie niemieckiej – ob-szar byłego Landkreis Uecker-Randow, gdzie widoczny jest ubytek liczby ludności nawet o 33%. Liczba ludności w granicach Landkreis Uecker-Randow skurczyła się z 90 550 osób w 1995 r. do 67 470 w roku 2015. Relatywnie mniejszy ubytek liczby ludności za lata 1995–2015 charakteryzuje przyległe do granicy Polski i obszaru funkcjonalnego Szczeci-na tereny związku gmin Löcknitz-Penkun.
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 93 3,27 3,12 4,36 0 2 4 6 8 10 12 Ro st oc k Sc hw er in M ec kle nb ur gi sc he See npl at te La nd kr eis Ro st oc k Vo rp om m er n--R üg en No rdw es t--M ec kle nu br g Vo rp om m er n--G re ifs w ald Lu dw ig slu st --P ar ch im l. lu dn oś ci w ty s.
Polacy pozostali Europejczycy pozostali obcokrajowcy
Ryc. 5. Obcokrajowcy wg poszczególnych jednostek administracyjnych NTS2 – Landkreis Mecklen-burg-Vorpommern, stan na 31.12.2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie baz danych urzędu statystycznego landu Meklemburgia-Pomorze Przednie (Statistisches Amt Mecklenburg-Vorpommern)
Ryc. 6. Obszar funkcjonalny Szczecina i Landkreis Uecker-Randow, względna zmiana liczby ludno-ści w latach 1995–2015
Źródło: opracowanie własne na podstawie baz danych urzędu statystycznego landu Meklemburgia-Pomorze Przednie (Statistisches Amt Mecklenburg-Vorpommern) oraz BDL GUS
94 jacek ruDewicZ Dane przedstawione na rycinie 6 ukazują znaczną dynamikę wzrostu liczby ludności polskiej przy granicy z Niemcami oraz proces suburbanizacji miasta Szczecin i pozosta-łych miast jego obszaru funkcjonalnego (z wyjątkiem Goleniowa – nieznaczny wzrost liczby mieszkańców). Jednocześnie wyraźnie ubywa mieszkańców z terenów sąsiadują-cych z MOF po stronie niemieckiej. Naturalnym wydaje się, że postępować będzie dalsze osiedlanie się ludności polskiej na terenach niemieckich i „przenikanie” jej przez granicę ze względu na różnice potencjału demograficznego.
Obok demografii istotnym czynnikiem wpływającym na procesy osiedlania się ludno-ści polskiej po stronie niemieckiej obszaru funkcjonalnego Szczecina jest rozwój gospo-darczy, a w szczególności rynek pracy i dochody ludności. Mecklenburg-Vorpommern oraz pozostałe landy byłej NRD należą do słabiej prosperujących landów niemieckich. Szczególnie jednostki administracyjne położone peryferyjnie, tj. Landkreis Vorpom-mern-Greifswald, wyróżnia wysoki jak na Niemcy poziom stopy bezrobocia – w połowie 2016 r. było to 11,3%. Według danych statystycznych występujące tam bezrobocie wyka-zuje tendencję spadkową. Pod koniec 2015 r. wynosiło bowiem 13,3% (ryc. 7). Pomorze Zachodnie, podobne do Meklemburgi fizjograficznie, również jest pod względem gospo-darczym regionem peryferyjnym. Stopa bezrobocia rejestrowanego w wielu powiatach – szczególnie w części pojezierzy – np. w podregionie szczecinecko-pyrzyckim jest bardzo wysoka. W 2015 r. wynosiła dla tego podregionu 19,8% (dane GUS). Pocieszająca jest jednak wyraźna tendencja spadkowa, gdyż w 2010 r. stopa rejestrowanego bezrobocia wynosiła tam 24,5%. W pasie pobrzeża i okolic Szczecina sytuacja na rynku pracy jest relatywnie lepsza niż w innych częściach województwa zachodniopomorskiego. W Szcze-cinie stopa bezrobocia wynosi aktualnie 6,8% (5,3% we wrześniu 2016). Choć bezrobocie Ryc. 7. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Polsce i Niemczech w 2015 r. – porównanie
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 95
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z: http://www.laiv-mv.de/Statistik
Ryc. 8. Produkt krajowy brutto na pracującego w Mecklenburg-Vorpommern w 2014 r.
jest tu relatywnie wysokie, to jednak niższe niż średnia krajowa, czyli 9,8% (8,7% w po-łowie 2016) i niższe niż w okolicznych powiatach. Zmniejszyło się ono także w sposób intensywny w stosunku do 2012 r., kiedy to wynosiło 11%.
Otaczające Szczecin powiaty mają ten wskaźnik wyższy, jednak rozpoczęte na ich tere-nie inwestycje (magazyny Amazon, Zalando i in.) skutecztere-nie przyczyniają się do zmtere-niej- zmniej-szenia tam bezrobocia.
Porównanie stopy bezrobocia w analizowanym w artykule obszarze nadgranicznym ukazuje względnie lepszą sytuację po stronie polskiej, ale mimo to Niemcy są zamoż-niejsi. Wschodnia część Landu Mecklenburg-Vorpommern charakteryzuje także w re-lacji do części zachodniej i dużych miast (Rostock, Schwerin) niższy poziom dochodów ludności. Podstawowy dochód gospodarstw domowych per capita w Landkreis Vorpo-mmern-Greisfwald wyniósł w 2013 r. 15 956 euro, co stanowiło proporcję 91,6 (nie-zmienne od 2000 roku) średniej dochodu per capita dla landu oraz 65,1 w odniesieniu do całych Niemiec (Niemcy = 100). Od 2000 r. udział ten wzrósł o 5 punktów. Produkt krajowy brutto przeliczony na pracującego w tym roku dla Landkreis Vorpommern-Greifswald wyniósł 46 899 euro, natomiast w przeliczeniu na mieszkańca 20 733 euro, co świadczyć może o dużym obciążeniu demograficznym (proporcja 86,3, MV = 100). Wschodnia część landu (ryc. 8) okazuje się być mniej aktywna gospodarczo i o mniej-szym dochodzie niż część zachodnia.
W porównywalnym momencie produkt krajowy brutto w cenach bieżących w Szczeci-nie wyniósł 50 396 zł (około 11 500 euro) na osobę, co stanowiło poziom 117 w odw Szczeci-niesieniu
96 jacek ruDewicZ do poziomu Polski = 100 i 140 w odniesieniu do poziomu 100 w województwie zachodnio- pomorskim. Według danych Eurostatu, produkt krajowy brutto na mieszkańca w ujęciu parytetu siły nabywczej w 2014 r. dla MV do średniej unijnej wyniósł 84,4%, dla woje-wództwa zachodniopomorskiego 56,6%. Schodząc niżej – na poziom lokalny, z uwzględ-nieniem wyżej przedstawionych proporcji, obszary nadgraniczne po stronie niemieckiej mogą mieć udział do średniej unijnej niższy, wynoszący około 75–80%, z kolei Szczecin wyższy niż województwo zachodniopomorskie, około 60–65%. Według wskaźnika Pri-mary income of private households relative to population size wyznaczonego przez Eu-rostat (podstawowy dochód rozporządzalny gospodarstw domowych na mieszkańca wg parytetu siły nabywczej) w 2013 r. w Mecklenburgi było to 17 294 euro (12 034 w 2000 r.), w woj. zachodniopomorskim 10 827 euro.
Obok dochodów uzyskiwanych z pracy dużą część dochodów w Niemczech stano-wią transfery socjalne ze strony państwa i landu. Na kolejnej rycinie ukazano przestrzen-ny rozkład tej pomocy w Meklemburgii (ryc. 9). Ponad 41,5% gospodarstw domowych w Landkreis Vorpommern-Greifswald wg danych z 2014 r. otrzymuje tego rodzaju po-moc, przy średnim poziomie dla Niemiec 29,6%.
Charakteryzując pokrótce gospodarkę obszaru Vorpommern-Greifswald w struktu-rze wielkościowej pw struktu-rzedsiębiorstw wg liczby zatrudnionych w nich osób, należy zauważyć, Ryc. 9. Odsetek gospodarstw domowych korzystających z pomocy socjalnej w 2014 r. wg Landkreis Mecklenburg-Vorpommern
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z: http://www.laiv-mv.de/Statistik poniżej 35,0%
35,0%–37,4% 37,5%–41,4% 41,5% i więcej
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 97
że podmioty małe, zatrudniające do 10 osób, stanowią aż 90% wszystkich podmiotów go-spodarczych. Przedsiębiorstwa o liczbie zatrudnionych pomiędzy 10 a 49 osób stanowiły w 2013 r. 7,8%, z kolei podmioty większe 2,2% (ryc. 10).
Analizując strukturę zatrudnienia w Vorpommern-Greifswald wg sekcji gospodar-czych (ryc. 11), zaobserwować można duży łączny udział w niej sekcji sektora usług – około 70%. Głównie chodzi tu o działalność handlową, turystykę, zdrowie, opiekę spo-łeczną oraz nieruchomości. Sekcja budownictwa uzyskała 18% udziału, pozostałe, w tym rolnictwo oraz nie mają już większego udziału. Należy jednak nadmienić, że rolnictwo w Mecklenburg-Vorpommern jest wysokotowarowe i wielkopowierzchniowe.
Struktura podmiotów prywatnych w Szczecinie i podregionie szczecińskim (21 sekcji PKD w 2007 wg GUS) w 2013 w odniesieniu do ukazanej wyżej struktury podmiotów gospodarczych dla Meklemburgi jest podobna. Handel, konserwacja i naprawa pojazdów zajęły w obu porównywanych jednostkach administracyjnych 24%, budownictwo, od-powiednio 12% i 15%. Mniejszy udział miała sekcja związana z turystyką, za to więk-szy – sekcja związana z przetwórstwem przemysłowym, szczególnie w Szczecinie – 11% (6% w podregionie szczecińskim). W podregionie większy udział miała sekcja związana z zakwaterowaniem i gastronomią – w Szczecinie 3%, w podregionie szczecińskim 7%. Podsumowując, podmioty gospodarcze pod względem struktury wielkościowej oraz ro-dzajowej (sekcji) graniczących ze sobą części Polski i Niemiec badanych w artykule cha-rakteryzuje podobieństwo. Wynika to z podobnego znaczenia regionów dla gospodarek obu państw, peryferyjności, warunków przyrodniczych, walorów turystycznych, bazy su-rowcowej i gęstości zaludnienia.
Ryc. 10. Podmioty gospodarcze Landkreis Vorpommern-Greifswald
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z: http://www.laiv-mv.de/Statistik
8478 744 132 25
98 jacek ruDewicZ Ryc. 11. Przedsiębiorstwa prywatne (spółki) wg sekcji gospodarczych w 2013 r. w Vorpommern-Greifswald
Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%
Górnictwo i kopalnictwo oraz poszukiwania Dostawa wody; wywóz odpadów ciekłych i odpady stałe; rekultywacja
Produkcja energii Informacja i komunikacja Świadczenie usług finansowych i ubezpieczeniowych
Edukacja, wychowanie Kultura, rozrywka i rekreacja Transport i magazynowanie Produkcja i manufaktura
Świadczenie innych usług biznesowych Nieruchomosci i mieszkalnictwo Inne usługi
Świadczenie usług profesjonalnych, naukowych i technicznych
Zdrowie i opieka społeczna Turystyka
Budownictwo
Handel, konserwacja i naprawy pojazdów mechanicznych