W tej części artykułu zastosowano odmienną metodę badawczą niż w opracowanej wyżej części charakteryzującej badany obszar pod względem demograficznym i gospo-darczym (w zarysie). Dane statystyczne, które zebrano wg możliwości ich agregacji do jednostek administracyjnych w swojej warstwie informacyjnej, nakreśliły tło odbywają-cego się procesu osiedlania ludności polskiej na terenach niemieckich przy granicy ze
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 99 Szczecinem. Ich analiza po części dostarczyła informacji o uwarunkowaniach demogra-ficznych (potencjał demograficzny) i gospodarczych tego procesu. Poznanie indywidual-nych motywów osiedlania się ludności polskiej na terenach przygraniczindywidual-nych wymagało zastosowania metod surveyowych. Ze względu na ograniczone możliwości dostępu do osób uczestniczących w procesie osiedlania się, zdecydowano się na wykorzystanie in-formacji wtórnych, studiów przypadków. Informacje wtórne pochodzą z internetowych wersji gazet ukazujących się w rożnych latach (2007–2012; „Deutsche Welle”, „Gazeta Wyborcza”) w okresie największego zainteresowania prasy opisywanymi zjawiskami. Informacje prasowe zawierały nieusystematyzowane wywiady, jednak wraz kontekstem opisywanym w tekstach artykułów prasowych w łatwy sposób zbudować można obraz zbiorowy osób decydujących się zamieszkać po stronie niemieckiej. Dla dopełnienia opi-su problemów i zjawisk związanych z osiedlaniem się Polaków po stronie niemieckiej posłużono się cytatami. Podsumowanie kwerendy zawiera tabela 2.
Tab. 2. Wyniki kwerendy prasowej na temat motywów osiedlania się ludności polskiej po stronie niemieckiej obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin, generalizacja
Wiek osób 30–40 lat
Pochodzenie (miejsce) Szczecin (głównie), powroty z innych landów Liczba osób w rodzinie 3–4
Status rodzinny Małżeństwa
Zawód Różne zawody i profesje – wolne zawody Status materialny
badanych osób Średni stan majątkowy
Motyw Zakup nieruchomości, niższe koszty życia, oddalenie od wielkiego miasta, edukacja dzieci (rozwinięcie w tab. 3)
Zadowolenie Zadowolenie z podjętej decyzji 5 (skala 1–5) Opis Aktywne uczestnictwo w życiu społeczności lokalnej Nabyta nieruchomość Duże domy i mieszkania często z ziemią (100 i więcej m2)
Cena nieruchomości Ceny dużo atrakcyjniejsze niż w Polsce, niższe od cen szczecińskich 50–60%
Rok badania Czas największego zainteresowania mediów 2007–2012 Miejscowość Miejscowości w odległości 20 min od Szczecina
Język – znajomość Słaba znajomość języka niemieckiego, przy ogólnym braku fobii językowej
Źródło: opracowanie własne
W wyniku analizy tekstów (dostępnych w internecie) natrafiono na 20 przypadków wywiadów lub opisów sytuacji danych osób, w tym łącznie 26 osób (z 6 parami). Generali-zując, większość osób była między 30 a 40 rokiem życia. Przeważały osoby żyjące w rodzi-nie (małżeństwa i pary wg deklaracji), były także osoby deklarujące się jako single. Osoby te reprezentowały różne profesje i zawody, jednak dało się zauważyć, że były to osoby ze średnim i wysokim statusem materialnym. Osoby udzielające wywiadów pracowały głów-nie w Szczecigłów-nie, w czterech przypadkach prowadziły działalność gospodarczą na teregłów-nie Niemiec. Na szczególną uwagę zasługuje fakt zakupu przez osoby dużych nieruchomości w dużo atrakcyjniejszych cenach niż w Szczecinie i w otaczających gminach miejskich oraz miastach. Nieruchomości po stronie niemieckiej często są wielokrotnie tańsze niż
100 jacek ruDewicZ w Szczecinie. Cena domu jest porównywalna z małym mieszkaniem w śródmieściu Szcze-cina. Do tego domy mają często ceniony wśród Polaków charakter wiejski dzięki poło-żeniu i dodatkowemu zapleczu w postaci budynków gospodarczych, ogrodów i sadów. Przykładowo dom w Grambow o powierzchni 260 m2 nabyć można w cenie 133 tys. zł (2016). Często nabywane są domy do remontu, dla Niemców posiadające małą wartość ze względu na duże koszty prac remontowo-budowlanych. Osoby, z którymi dziennikarze przeprowadzali rozmowy, podkreślały bliskość Szczecina jako warunek podjęcia decy-zji o przeprowadzce. Wśród powodów wymieniane byłyby także możliwość uzyskania wsparcia socjalnego ze strony władz lokalnych i landu. Podstawową pomocą dla rodzin z dziećmi jest kindergeld, świadczenie w wysokości 185 euro dla dzieci chodzących do szkoły w Niemczech. Wśród innych świadczeń wymienić można wohnungeld – wsparcie dla osób, dla których koszt wynajmu lub utrzymania mieszkania albo domu jest relatywnie wysoki. Osoby udzielające wywiadów, szczególnie rodzice, podkreślali szansę na edukację dzieci w niemieckich szkołach i możliwość nauki języka niemieckiego, która to w Polsce jest kosztowna. Osoby pytane przez dziennikarzy niemal w każdym z artykułów o zado-wolenie z podjętej decyzji wypowiadały się w sposób sugerujący, iż są z niej zadowolone.
Na podstawie analizy zawartości artykułów prasowych, własnych obserwacji oraz do-kumentu Znikająca granica (Łada, Segeš Frelak, 2012), w którym prezentowano wyniki badań ankietowych przeprowadzonych na podobnym obszarze, wytypowano najistot-niejsze motywy oraz bariery osiedlania się po stronie niemieckiej. Proces osiedlania się będzie więc wypadkową pewnego układu sił czynników wypychających – push – i przy-ciągających – pull. Do pełni obrazu potrzebne byłyby też badania ludności po stronie polskiej, służące odpowiedzi na pytanie, na ile silna jest jeszcze bariera mentalna, która powoduje powstrzymanie się przed migracją na stronę niemiecką (Wiśniewska, 2013). Aspektem wartym zbadania jest też konkurencja na rynku nieruchomości w nieco od-leglejszych od Szczecina miejscowościach po stronie polskiej. Bariera językowa dla osób obecnych w wywiadach prasowych wydaje się, mimo deklarowanego braku znajomości języka niemieckiego, nie mieć dużego znaczenia. Obecnie w wielu urzędach niemieckich pracują osoby znające język polski, gotowe pomóc w kwestiach formalnych.
Jedną z barier stojących na przeszkodzie osiedlania się ludności polskiej po stronie niemieckiej jest nieuzasadniony strach przed ruchami neonazistowskimi. Dzieje się tak mimo tego, że dotychczasowe incydenty, np. w miejscowości Löcknitz, miały bardzo znikome konsekwencje dla mieszkańców; zainteresowały się nimi w dużym stopniu me-dia w Polsce. Ponadto mieszkanie w Niemczech nie jest dla każdego, działa tu filtrowa-nie przestrzenne. Obszary te będą chętfiltrowa-niej wybierały osoby odważne, otwarte, zaradne i przedsiębiorcze, zwłaszcza że znalezienie dobrze płatnej pracy na omawianych terenach przygranicznych jest trudne ze względu na wysoką stopę bezrobocia. Praca w handlu i tu-rystyce oraz usługach nie jest dobrze płatna. Stąd zdecydowana większość osób dojeżdża do pracy do Szczecina i okolic. Bliskość Szczecina to także dostęp do dóbr kultury, wyda-rzeń kulturalnych i sportowych oraz obiektów infrastruktury społecznej, które rozwijają się w tym mieście dzięki środkom z Unii Europejskiej oraz inicjatywie władz i miesz-kańców. Oferta kulturalna i handlowa Szczecina jest atrakcyjna także dla Niemców.
Wśród argumentów za osiedlaniem się po stronie niemieckiej jest też możliwość życia dwusystemowego, co oznacza korzystanie z praw obywatela Niemiec, np. do emerytury i świadczeń socjalnych, a konsumpcję i życie w Polsce. Wśród wymienianych korzyści z zamieszkania po stronie niemieckiej bardzo ważne są walory środowiska naturalnego
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 101
i krajobraz wschodniej Meklemburgi, podkreślane są też cisza, spokój oraz sielskość tych terenów. Korzyści z osiedlania się Polaków uzyskują nie tylko oni sami, lecz także lokalne społeczności gmin niemieckich. Polacy wnoszą w te obszary pewien rodzaj dynamizmu, bardzo potrzebny w często opustoszałych i sennych miejscowościach Meklemburgi.
Korzyści nie ograniczają się tylko do tych kwestii, ale także mają wymiar materialny. Polacy kupują w niemieckich sklepach oraz zakładają w Niemczech własną działalność gospodarczą, w żaden sposób nie konkurują na lokalnym niemieckim rynku pracy. Stkać można takie opinie: „Niemniej dla przybyszów z Polski oznaczają one istotną po-prawę jakości życia. Korzystają także na tym niemieccy mieszkańcy. Obecność polskich lokatorów zapobiega bowiem rozbiórce zamieszkanych nierzadko tylko w połowie do-mów. Korzystają na tym miejscowe sklepy i sieci handlowe, w których zakupów dokonują również mieszkańcy polscy. W samym Löcknitz na 3 200 mieszkańców około 220 sta-nowią obywatele polscy, na obszarze administracyjnym Löcknitz-Penkun jest ich ponad 500” (Stankiewicz, 2008). Według innego źródła w Löcknitz na ogółem 800 mieszkań 110 zamieszkanych jest przez Polaków (Stach, 2013).
Powoli lokalne społeczności coraz przychylniej patrzą na Polaków i pozbywają się ste-reotypów. „Wszystko zależy od kontaktów. Jeśli ktoś osobiście poznał Polaków, to inaczej o nich myśli, bez stereotypów. Można się spotkać z takimi sytuacjami, że ktoś miejscowy mówi: »A wiesz, jacy są Polacy«. I zaraz dodaje: »Ale akurat ten mój sąsiad Polak, co koło mnie mieszka, jest inny, porządny« (Adamowska, 2013). Polscy mieszkańcy omawianych w artykule obszarów starają się aktywnie uczestniczyć w życiu lokalnych społeczności mimo pewnych różnic kulturowych i religijnych. „Meklemburczyków potrafimy też Tab. 3. Motywy – argumenty za oraz przeciw osiedlaniu się w niemieckiej strefie przygranicznej będącej w zasięgu oddziaływania miasta Szczecin
Argumenty za osiedlaniem się w MOF
Szczecina po stronie niemieckiej Bariery i trudności w osiedlaniu się w MOF po stronie niemieckiej
– Atrakcyjne tereny wiejskie i rekreacyjne – Świadczenia socjalne (kindergeld) i pomoc
komunalna (wohngeld)
– Infrastruktura społeczna – przedszkola, szkoły dwujęzyczne
– Lepsza infrastruktura transportowa – Bezpośrednia bliskość dużego miasta –
Szczecina i Berlina
– Reemigracja z Niemiec Zachodnich bez utraty obywatelstwa i korzyści z bliskości Polski
– Pomoc i postawa władz lokalnych
– W większości brak problemów z integracją i stereotypami – normalność
– Korzyści z życia w dwóch systemach gospodarczych: zakupy, handel, edukacja dzieci
– Usługi finansowe i in. dla Polaków – Praca zdalna. Moda na życie z dala
od miasta i korporacji
– Bariera językowa – Duże bezrobocie
– Najbiedniejsza część Niemiec – Zły odbiór u osób bezrobotnych
i biedniejszych – Polacy stanowią konkurencję na rynku pracy
– Większe wymagania dotyczące organizacji własnego życia w innym otoczeniu – Tlące się ruchy neonazistowskie
102 jacek ruDewicZ zaskoczyć inicjatywą pro publico bono. Jak 16 polskich rodzin z Blankensee, które rozpo-częły akcję ratowania XVIII-wiecznego kościółka. Świątynia jest tak silnie zagrzybiona, że służby sanitarne zakazały jej użytkowania. Miejscowi ewangelicy muszą na nabożeństwa jeździć do okolicznych wiosek. Polacy z własnej inicjatywy postanowili zebrać pieniądze na renowację zabytku. Potrzeba 100 tys. euro, ale są dobrej myśli. Zorganizowali chary-tatywny koncert i pierwszy tysiąc już mają. Do akcji przyłączyły się niemieckie władze samorządowe i kościelne” (Kotomski, 2016).
Studium przypadku miejscowości Löcknitz
Miasteczko Löcknitz oddalone jest od centrum Szczecina o około 30–35 min drogi samochodem, od osiedli położonych bliżej granic miasta o około 20–25 min. Miasteczko liczy obecnie 3 192 mieszkańców, z czego 10% stanowią Polacy. W dwu gminach całego związku gmin Löcknitz i Penkum w 2011 r. mieszkało 936 Polaków (Jędroszczyk, 2011). Löcknitz to typowa miejscowość Meklemburgi, mała i nieco senna. Nie ma tam dużej aktywności przemysłowej i gospodarczej. Bliskość Szczecina, atrakcyjne jezioro oraz trasy rowerowe sprawiają, że jest to miejscowość nie tylko zamieszkiwana, lecz także chętnie odwiedzana przez Polaków. Podobnie jak inne miejscowości regionu i to miasteczko do-tyka zmniejszanie się liczby ludności. Postępuje ono od wielu lat i było znane również w czasach NRD. Od 2004 r. trend spadkowy odwrócił się, a życie mieszkańców zaczęło się zmieniać. Warto tu zacytować opinię jednego z mieszkańców „Całe miasto było do nie-dawna jednym wielkim domem spokojnej starości – mówi Krzysztof P. – aż pojawiliśmy się my, Polacy” (Połowniak, Rabenda, Kuehl, 2008). Na rycinie 12 zaprezentowano zmia-ny liczby ludności miasteczka od 1862 r. Trend spadkowy w 2004 r. odwrócił się i chociaż mieszkańcy dalej migrują do zachodniej części Niemiec, napływ Polaków do miasteczka powstrzymuje wieloletni proces wyludniania.
Miasteczko Löcknitz zasłynęło w Polsce i w Niemczech za sprawą drobnych incy-dentów o zabarwieniu nacjonalistycznym. W skrzynkach pocztowych mieszkańcy mia-steczka mogli znaleźć ulotki o treści „Działki i budynki, prywatne i komunalne, są za bezcen sprzedawane Polakom. To łatwo zarobione pieniądze dla podłych geszefciarzy. A Niemcy stoją w kolejce po mieszkania” (Połowniak, Rabenda, Kuehl, 2008). Innym Ryc. 12. Liczba ludności miejscowości Löcknitz – zmiana w czasie
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 103 razem uszkodzono kilka samochodów z polską rejestracją. Pojawiały się także antypol-skie plakaty przedwyborcze. O te incydenty oskarżani byli członkowie NPD – Narodowo- socjalistycznej Partii Niemiec. Incydenty miały miejsce w 2008 i 2016 r. Związane były z agitacją wyborczą i chuligaństwem. Skala tych incydentów była jednak nikła, a rozgłos niewspółmierny do rangi zdarzenia. Reagują na nie dość stanowczo władze lokalne, sprzy-jające Polakom i pomagające im w kwestiach formalnych przy osiedlaniu się. W miastecz-ku i Szczecinie działa punkt kontaktowo-doradczy Euroregionu Pomerania, partnerami są Związek Komunalny Europaregion Pomerania oraz gmina Szczecin (Urząd Miasta Szczecin). Społeczność lokalna również stanowczo reaguje na poczynania skrajnej prawi-cy. Podczas ostatnich wyborów samorządowych w 2014 r. partia NPD uzyskała w Löck-nitz 13% głosów i 2 miejsca w piętnastoosobowej radzie (Statistiches Amt MV).
Mieszkający w Löcknitz Polacy stanowią grupę mieszkańców przejawiających aktyw-ność na polu kulturalnym i biznesowym. W sklepie prowadzonym przez Polkę Małgo-rzatę G. zatrudnienie znalazła osoba z Niemiec, Niemcy są też klientami dwóch salonów fryzjerskich, nie jest problem znalezienie polskiego lekarza. W Löcknitz działa np. apteka, która realizuje polskie recepty, a w sklepach, urzędach czy kawiarniach nietrudno o pol-ską obsługę. Na szczególna uwagę zasługuje Europejskie Polsko-Niemieckie Gimnazjum (a także liceum – brak podziału w systemie edukacyjnym w MV, nauka trwa 6 lat) oraz nowo powstałe przedszkole. Gimnazjum obchodzi 20-lecie istnienia. Uczęszczające do niego dzieci uczą się w klasach mieszanych, a część dzieci i młodzieży niemieckiej wybiera naukę języka polskiego. Duża część uczniów jest też dowożona z terenu Polski specjalny-mi busaspecjalny-mi. Są to dzieci głównie z specjalny-miejscowości Police i ze Szczecina. W 2014 r. było ich 126. Dzieci w szkole siedzą w ławkach w parach: jedno dziecko z Polski, drugie z Niemiec. Corocznie szkołę opuszcza liczna grupa maturzystów zdająca polsko-niemiecką maturę.
Zakończenie i wnioski
Obszar funkcjonalny Szczecina po wejściu Polski do UE rozszerza się nieformalnie na tereny po stronie niemieckiej, co skutkuje m.in. pojawieniem się tam ludności polskiej. Proces ten rozpoczął się niedawno i jego skala jest jeszcze stosunkowo niewielka. Dzięki rozwojowi gospodarczemu obszaru funkcjonalnego i zmniejszającym się barierom pro-ces ma duże szanse nasilać się w przyszłości. Rośnie spójność terytorialna tego obszaru. Regionalne Biuro Gospodarki Przestrzennej dla całego obszaru metropolitalnego Szczecina opracowało koncepcję TRMSZ – Transgranicznego Obszaru Metropolitalnego. Dzięki jej założeniom, czyli inwestycjom infrastrukturalnym, wzrosnąć ma spójność tych obszarów. Obszary przygraniczne po stronie niemieckiej charakteryzuje szereg problemów, do których należą depopulacja, niski przyrost naturalny (starzenie się społeczeństwa) i re-latywnie gorsza sytuacja ekonomiczna (marginalizacja). Sytuacja jest tam gorsza w od-niesieniu do Meklemburgii i Brandenburgii oraz całych Niemiec Zachodnich. Po stronie polskiej obserwowany jest relatywnie dynamiczny wzrost gospodarczy, a stosunkowo jeszcze lepsza sytuacja ludnościowa świadczy o stale zwiększającym się potencjale demo-graficznym. Ciągle jakość życia i dochody są jednak niższe niż po stronie niemieckiej. W obserwowanym procesie i na badanym obszarze dochodzi do zjawiska „filtrowania przestrzennego”. Polacy decydujący się zamieszkać po stronie niemieckiej to ludzie przed-siębiorczy, młodzi, wykształceni i pełni energii. Odznaczają się oni otwartością i chęcią uczestnictwa w lokalnym życiu społecznym. Wykazują zdolność do pokonywania barier,
104 jacek ruDewicZ można nazwać ich „pionierami”. Dla władz gmin i powiatów wschodnich Niemiec lud-ność pochodzenia polskiego stanowi szansę na pobudzenie lub zatrzymanie depopulacji, oraz marginalizacji a także stwarza możliwość pobudzenia lokalnej gospodarki.
Przykładem relacji polsko-niemieckich jest miasteczko Löcknitz, gdzie dochodzi do ścierania się polskiej i niemieckiej mentalności, jednak proces ten przebiega łagod-nie. Istniejące niegdyś stereotypy i uprzedzenia dotyczące Niemców i Polaków znikają, a codzienne życie obok siebie dwóch nacji normalnieje. Normalność nie oznacza jed-nak braku problemów i korzyści dla obu stron. Życie Polaków po stronie niemieckiej to ciągłe jeszcze silne więzi z Polską i Szczecinem. Miasto Szczecin powoli odzyskuje część dawnego zasięgu oddziaływania i pomimo że nie należy do czołówki polskich miast, siła nabywcza mieszkańców i ludności na pograniczu wzrasta, a wraz z różnicami w cenach, pojawiają się korzyści hybrydowego (dwusystemowego) sposobu życia.
Literatura References
Adamowska, M. (2013; 2016, 22 października). Blankensee i Stolec – dwie wsie obok siebie. Jak UE zmieniła ich życie? Pozyskano z: https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start
http://www.laiv-mv.de/Statistik/
Jędroszczyk P. (2016, 25 października). Löcknitz nadal czeka na Polaków. Pozyskano z: http://www.rp.pl/ artykul/708424-Locknitz-nadal-czeka-na-Polakow.html#ap-1
Kotomski, R. (2016, 23 października). Polski desant na Niemcy. Pozyskano z: http://www.uwazamrze.pl/ artykul/969315/polski-desant-na-niemcy/3
Łada, A. Segeš Frelak, J. (red..). (2012). Znikająca granica. Nowa polska migracja do Niemiec – perspekty -wa lokalna. Warsza-wa: Instytut Spraw Publicznych.
Połowniak, J., Rabenda M., Kuehl, A. (2008; 2016, 23 października). Za mało dziewczyn, za dużo Polaków. Pozyskano z: http://wyborcza.pl/1,87648,4883031.html
Stach, A. (2013; 2016, 22 października). Polsko-niemiecki „go west”. Deutsche Welle. Pozyskano z: http:// www.dw.com/pl/polsko-niemiecki-go-west/a-5832573
Stankiewicz, S. (2008; 2016, 10 października). Co Polaków przyciąga do niemieckiego Loecknitz. Pozyskano z: http://szczecin.wyborcza.pl/szczecin/1,34939,5481619
Statistische Jahrbücher Mecklenburg-Vorpommern 2016. Pozyskano z: http://www.laiv-mv.de/static/ LAIV/Statistik/Dateien/Publikationen/Statistisches%20Jahrbuch/Z011%202016%2000.pdf Stein, M., Henz, S., Friedrich, B. (2016.20.10). Bez Polaka w kasie pustki. Pozyskano z: http://reportage.
mdr.de/polak#656
Śleszyński, P. (2013). Delimitacja Miejskich Obszarów Funkcjonalnych stolic województw. Przegląd Geograficzny. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. Warszawa.
Urząd Miasta Szczecin. (2016, 7 listopada). Współpraca transgraniczna miasta Szczecin. Pozyskano z: http://www.szczecin.pl/chapter_59239.asp
Wiśniewska, M. (2016; 2016, 22 października). Migracja: z Gumieniec do Niemiec?. Pozyskano z: http:// www.gumience24.pl/print.php?news.442
Jacek Rudewicz, dr inż., Uniwersytet Szczeciński, Wydział Nauk o Ziemi. Jest adiunktem
w Kate-drze Badań Miast i Regionów. Ukończył kierunek geografia ze specjalnością geografia społeczno- -ekonomiczna, kierunek zarządzanie i marketing oraz ekonomia. Obronił doktorat pt. Rozwój zrównoważony wielkich miast w Polsce. W pracy naukowej zajmuje się studiami miejskimi, roz-wojem zrównoważonym, rozroz-wojem regionalnym, teorią systemów i ekonomicznymi aspektami turystyki.
Motywy osiedlania się Polaków w niemieckiej części obszaru funkcjonalnego miasta Szczecin… 105 Jacek Rudewicz, PhD, Eng., University of Szczecin, Faculty of Geosciences. He has graduated from
geography with a specialisation in socioeconomic geography, also holds a degree in management and marketing and economics. He is an assistant professor in the Regional and Urban Studies Unit. He defended PhD thesis entitled Sustainable development of the Polish major cities. His research interests focus on urban studies, sustainable development, regional development, systems theory and economic aspects of tourism.
Adres/Address:
Uniwersytet Szczeciński Katedra Badań Miast i Regionów ul. Adama Mickiewicza 18 70-383 Szczecin, Polska
PRZEDSIĘBIORCZOŚĆ – EDUKACJA
ENTREPRENEURSHIP – EDUCATION ISSN 2083-329613 2017 10.24917/20833296.13.8
r
afałb
ieleckiUniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, Polska Pedagogical University of Cracow, Poland