WPROWADZENIE
Dorobek z zakresu geografii rolnictwa śląskiego ośrodka naukowego jest sto-sunkowo niewielki, głównie z uwagi na krótki jego okres działalności. Poza tym przemysłowy charakter regionu oraz procesy urbanizacji obszarów wiejskich sprawiły, że rolnictwo nie było przedmiotem większego zainteresowania bada-czy. Z drugiej strony odmienne warunki rozwojowe rolnictwa stanowiły intere-sujący, pod względem poznawczym oraz pod względem osiąganych wyników, przedmiot rozważań. Stąd dorobek określony wymiarem regionalnym obejmuje również niektóre opracowania wykonane w innych ośrodkach naukowych.
Zamierzeniem autora było dokonanie w miarę wszechstronnego przeglądu i sporządzenie możliwie pełnego zestawienia literatury związanej z rolnictwem i obszarami wiejskimi regionu górnośląskiego. Jednakże wybór ma z natury charakter subiektywny i być może niepełny ze względu na duże rozproszenie publikacji w różnych wydawnictwach i czasopismach. Wiele pominiętych publi-kacji to opracowania niewielkich rozmiarów, często o charakterze informacyj-nym, bądź wykonane przy okazji realizacji innych tematów. Przedstawiony poniżej dorobek z zakresu geografii rolnictwa ma głównie charakter badań regionalnych, których zasięg przestrzenny obejmuje najczęściej aktualny w danym czasie obszar województwa.
Opracowania, które można zaklasyfikować do geografii rolnictwa, nie są jedynie udziałem geografów. Autorami byli również przedstawiciele pokrew-nych dyscyplin, w tym: nauk rolniczych, techniczpokrew-nych i ścisłych oraz ekonomi-cznych i społeekonomi-cznych., których dorobek wzbogaca literaturę geograficzną
(Problematyka rolnicza... 1983). Zagadnienia związane z uwarunkowaniami
zainteresowania badaczy i treść publikacji ukazujących się przeważnie w wyda-wnictwach regionalnych.
Prezentowane wyniki badań w zakresie geografii rolnictwa obejmują dorobek takich instytucji naukowo-badawczych jak: Komitet do Spraw Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Śląski Instytut Naukowy w Katowicach, Instytut Pod-staw Inżynierii Środowiska PAN w Zabrzu, Instytut Ekologii Terenów Prze-mysłowych w Katowicach oraz wyższe uczelnie: Akademia Ekonomiczna w Katowicach, Politechnika Śląska w Gliwicach i Uniwersytet Śląski w Katowi-cach z ośrodkiem geograficznym w Sosnowcu.
JEDNOSTKI BADAWCZE
Najstarsza placówka naukowo-badawcza to powołany do życia w 1934 roku Instytut Śląski, którego pionierski okres działalności do wybuchu II wojny świa-towej nie zaowocował opracowaniami o tematyce rolniczej, podobnie jak krótki okres działalności do 1949 roku. W reaktywowanym w 1957 roku w Śląskim Instytucie Naukowym utworzono Komisję Ekonomiczną, w której jako jeden z czterech powstał zespół do zagadnień rolnictwa. Jednak w dorobku naukowym ŚIN są tylko nieliczne prace poświęcone tematyce wiejskiej i rolniczej. Również w kilkunastu opublikowanych przez Instytut monografiach miast i powiatów problematyka rolnicza była traktowana marginalnie i obejmowała zazwyczaj 2 - 5 % całkowitej objętości. Podkreśla się zazwyczaj wpływ procesów industria-lizacji i urbanizacji na niski udział użytków rolnych, przemiany struktur agrar-nych i specyficzne dla regionu cechy produkcji rolnej. Ponadto autorzy ekspo-nują pozytywne zazwyczaj przeobrażenia w okresie po II wojnie światowej, a wyrażające się wzrostem intensywności produkcji, plonowania oraz nakładów finansowych i rzeczowych na rolnictwo.
Trudności związane z funkcjonowaniem zintegrowanego w powojennych gra-nicach Polski Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego wymagały podjęcia prac nad najważniejszymi problemami rozwojowymi. Wobec braku na tym terenie placówek naukowo-badawczych i akademickich, w 1954 roku powołano Komitet PAN do Spraw Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego pod przewodnictwem St. Leszczyckiego. Komitet zlecał wykonanie poszczególnych tematów różnym pla-cówkom naukowo-badawczym, zespołom i pojedynczym osobom, głównie z Krakowa i Warszawy. Jednocześnie utworzono siedem komisji, w tym Komisję do Spraw Rolnictwa. W latach 1955-1962 wydano 67 Biuletynów Komitetu dla
Spraw GOP-u na prawach rękopisów, z których 13 dotyczyło tematyki rolniczej.
Ogółem opublikowano w nich ponad 50 artykułów, które mają charakter opraco-wań inwentaryzacyjnych oraz w mniejszym stopniu metodycznych o dosyć zróż-nicowanej wartości poznawczej. Celem prowadzonych badań było dostarczenie informacji i wytycznych do rejonizacji produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz
I
Charakterystyka dorobku z zakresu geografii rolnictwa w ośrodku śląskim 151
wyznaczenie takich kierunków rozwoju rolnictwa, które umożliwią opracowanie perspektywicznego planu zagospodarowania rolniczego GOP-u.
Badania niekorzystnego wpływu działalności przemysłowej na środowisko zaczęto realizować na szerszą skalę w powołanym w 1961 roku Zakładzie Badań Naukowych Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego PAN, który w 1975 r. został przemianowany na Instytut Podstaw Inżynierii Środowiska PAN z siedzibą w Zabrzu. Wśród kilku działających zespołów badawczych, dwa zajmowały się problematyką z zakresu rekultywacji terenów poprzemysło-wych oraz wpływu zanieczyszczeń na rośliny. Zatrudnieni tam absolwenci geo-grafii zajmowali się między innymi badaniami nad użytkowaniem ziemi oraz negatywnym oddziaływaniem zanieczyszczeń przemysłowych na rolnictwo.
Podobny profil działalności miało utworzone w 1972 roku Centrum Ochrony Środowiska, które jako samodzielna jednostka w 1992 roku przyjęło nazwę Insty-tut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych. Początkowo placówka zajmowała się między innymi badaniami nad koncentracją zanieczyszczeń w glebach i rośli-nach, a zwłaszcza w warzywach uprawianych w pobliżu hut i innych zakładów przemysłowych. Od 1979 roku rozpoczęto systematyczne badania ogrodów działkowych, a następnie terenów rolniczych na obszarze całego regionu.
Historia badań naukowych w placówkach akademickich rozpoczęła się dosyć późno, gdyż założone dopiero po II wojnie światowej wyższe uczelnie miały początkowo trudności kadrowe i skupiały się na pracy dydaktycznej. Mimo zaj-mowanej pozycji na mapie zaludnienia w Polsce, region górnośląski stosunko-wo niedawno uzyskał bardziej znaczącą pozycję ośrodka naukostosunko-wo-badawczego, w tym również w zakresie geografii. Dopiero w 1973 r. utworzono Studium Geografii będące zalążkiem przyszłego Instytutu Geografii Uniwersytetu Śląskiego. W powstałym Zakładzie, przemianowanym po kilku latach na Kate-drę Geografii Ekonomicznej, przy istniejących problemach organizacyjnych oraz zadaniach związanych z pracą dydaktyczną, rozpoczęto badania w zakresie ograniczonym możliwościami kadrowymi młodej jednostki.
Ze względu na profil uczelni problematyka wiejska i rolnicza w niewielkim wymiarze interesowała urbanistów z Politechniki Śląskiej w Gliwicach oraz pra-cowników utworzonej w 1956 r. Katedry Geografii Ekonomicznej Akademii Ekonomicznej w Katowicach.
GŁÓWNE KIERUNKI BADAWCZE
UWARUNKOWANIA ROZWOJU ROLNICTWA
Uwaga licznego grona badaczy koncentrowała się na uwarunkowaniach śro-dowiskowych rozwoju rolnictwa. Region GOP-u stanowił bowiem po II wojnie światowej rodzaj poligonu badawczego, na którym podejmowano badania empi-ryczne nad negatywnym oddziaływaniem i zagrożeniami przemysłowymi dla człowieka i środowiska.
W pracach Komitetu do Spraw GOP-u dostrzegano potrzebę dodatkowego nawadniania upraw, z wykorzystaniem ścieków komunalnych i przemysłowych w procesie intensyfikacji produkcji roślinnej (Wierzbicki 1958). Nie uświada-miano sobie w pełni szkodliwości dla środowiska toksycznych związków che-micznych. Przeważał pogląd, że zawarte związki nie szkodzą roślinom upraw-nym ze względu na szybki rozkład w glebie lub niską ich koncentrację, która stanowi element nawożenia mikroelementami (Filipowicz, Mazur 1959; Mazur, Borys 1962; Mazur 1964), w tym nawet stawów rybnych (Wierzbicki 1959). Podjęto również badania nad wykorzystaniem w formie kompostu odpadów komunalnych (Boratyński 1958).
Problematyka warunków przyrodniczych, a zwłaszcza glebowych oraz rejo-nizacja i charakterystyka produkcji rolnej i leśnej jest treścią obszernego stu-dium J. Lazara (1962). Waloryzację rolniczej przestrzeni produkcyjnej według gmin przeprowadził L. Langhamer (1982, 1988, 1990).
W programach badawczych placówek działających w regionie znaczny udział miała problematyka ochrony terenów rolniczych przed negatywnymi skutkami zanieczyszczeń środowiska oraz zagrożenia dla zdrowia, zwłaszcza w przypa-dku rolniczego wykorzystania ziemi. Pod tym względem dorobek ośrodka śląskiego jest duży, lecz wydaje się słabo upowszechniony. Znaczące miejsce zajmowało zagadnienie skażenia gleb różnymi związkami chemicznymi o dzia-łaniu toksycznym dla roślin uprawnych (Szalonek, Warteresiewicz 1966; Warte-resiewicz 1978; Szalonek, WarteWarte-resiewicz 1979; WarteWarte-resiewicz 1979; Kuchar-ski, Marchwiska, Karpińska 1986; KucharKuchar-ski, Marchwiska 1988).
Badania prowadzone na obszarze województwa katowickiego wykazały, że wśród zanieczyszczających środowisko metali największe zagrożenie stanowi kadm i ołów (Karweta 1978; Marchwińska, Kucharski 1983; Kołczak 1989; Pie-sak 1991; Rostański 1997). Kadm jest bardziej toksyczny od ołowiu, gdyż jest pobierany zarówno z gleby, jak i z zanieczyszczeń przemysłowych zawartych w powietrzu (Piotrowska 1997). Cenny pod tym względem jest dorobek praco-wników Instytutu Ekologii Terenów Uprzemysłowionych. R. Kucharski (1988) przedstawił metody umożliwiające szybką identyfikację najważniejszych pro-blemów ekologicznych występujących na zagrożonych obszarach. Przedstawił możliwe do realizacji sposoby przeciwdziałania istniejącym zagrożeniom, które obejmują dobór roślin uprawnych, ich zmianowanie i sposoby wykorzystania oraz odpowiednie przygotowanie roślin do spożycia.