A) Budowa czaszki.
a) M ę ż c z y ź n i .
Polacy Królestwa w porównaniu z pokrewnymi ludami we
dług głównych wymiarów czaszki, t. j. długości, szerokości naj
większej i obwodu poziomego, tak się przedstawiają:
Szerokość Obwód
Długość poziomy
u 857 Polaków Król. Polskiego . . . . 187"54 mm. 1 5 1 3 0 mm. 553 0 mm.
(1607220:857) (129663:857) (439043:794) n 1078 Polaków galic. (K o p e r n i c k i) . 180'5 mm. 152-2 mm. 543 3 mm.
CA 1055 Ukraińców | ( T a l k o H r y n - 184 2 „ 153 5 „ 546 n a
K
vO
251 Podolan ) c e w i c z ) 1 8 4 9 „ 151-9 „ 538-6 „
0 5 870 galicyjsk. | 1 8 3 4 „ 153-2 „ 547-6 „
C i
0 3 188 górali rusk.j( K o p e r n ic k i ) .
153-2 „ 548 „
3 135 Hucułów (W o w k) . . . 1 8 1 7 „ 154-5 „ — R a z e m ... ...183-8 „ 153-3 „ 546 n u 961 Białorusinów ... 1 8 2 8 „ 152-1 „ 544'4 „ n 476 Litw ino-łotyszów ... 188-3 „ 151-8 „ 548-3 n
V 226 W ielkorosyan . ...187-5 „ 153-8 „ 558 0 „
Polacy Królestwa Polskiego mają czaszkę w trzech głównych wymiarach znaczniej rozwiniętą niż Polacy galicyjscy według
Ko-1-81] POLACY KRÓL. PO L. W ŚW 1KTLK B A D A Ń ANTR OPOL. 4 1
p e r n i c k i e g o i inne pokrewne ludy, szczególnie co do długości i obwodu poziomego, którymi najbardziej się zbliżają do Wielko- rosyan a następnie do Litwino-łotyszów, różnią się zaś od Rusinów i Białorusinów, wykazujących mniejsze rozmiary i pod tym wzglę
dem do siebie podobnych.
Według gubernii przeciętne główne wymiary tak się przed
stawiają:
gub. warszawska .
„ piotrkowska
„ kaliska . . .
„ kielecka . .
„ radomska *) .
„ płocka . . .
„ łom żyńska .
„ lubelska . .
„ siedlecka . .
mm D ługość mm Szerokość . 1 8 6 5 (48494:260) 150 9 (39226:260) . 187-6 (3002:16) 1 5 0 9 (2415:16) . 189-7 (1 2 1 4 4 :6 4 ) 153 7 (9837:64) .1 8 9 1 (1 324:7) 150 (1 0 5 0 :7 ) . 183-9 (25569:139) 153 7 (2 1 3 6 7 :1 3 9 ) . 190-3 (5 5 1 7 7 :2 9 0 ) 149 7 (434280:290) . 1 8 4 4 (1198744:65) 1 5 2 2 (989300.-65) . 184-2 (921:5) 152-2 (7 6 1 :5 ) . 187-5 (2 0 6 3 :1 1 ) 153 3 (16 8 6 :1 1 )
mm Obw. poziomy 558 1 (97116:174) 565-7 (9 0 5 2 :1 6 ) 562-2 (22488:40) 564-6 (3 952:7) 541-9 (69362:128) 557 9 (1 1 5 4 8 7 :2 0 7 ) 550-3 (7 0 4423:128)
548 (44938:82) 564-2 (6206:11)
Z tych, co prawda, skąpo na niektóre gubernie przypadają
cych spostrzeżeń, możemy jednak wyprowadzić wniosek, że Polacy Królestwa, podobnie jak Polacy wogóle, mają czaszki znacznie roz
winięte we wszystkich trzech wymiarach i że wymiary te silniej są wyrażone w gub. kaliskiej, kieleckiej, piotrkowskiej, warszaw
skiej, a w części w płockiej i siedleckiej niż w radomskiej, łom
żyńskiej i lubelskiej. Ponieważ wskaźniki głowy nie dają jeszcze należytego pojęcia o kształcie czaszki, przeto w osobnych wyka
zach przedstawiamy częstość spotykanych wymiarów długości, a na
stępnie szerokości czaszki:
i) W Smardzewicach (pow. opoczyn.) L e n c e w i c i znalazł przeciętnie-w ięk
sze wym iary: długość 189"2 mm, szerokość 155'4 mm, obwód poziomy 5 5 /-1 mm.
4 2 J . T A L K O - H K Y N C K W I C Z [282]
N £ Z'W K. E
o > w
arszaw ska piotrkow ska kaliska kielecka 0<$
M 00
Długość czaszki u Polaków z Królestwa waha się pomiędzy 162 i 212 mm. t. j. w granicach 50 mm. Najczęstsze rozmiary długości przypadają na liczby od 184 do 192 mm.
Szerokości czaszki spotykały się następne:
[288] PO L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 4 3
A c « £
° g 'O
'o £ warszaw ska piotrkow ska kaliska kielecka radomska — płocka ______
so
r*^H lubelska siedlecka — Razem
Sierot szki
I 1 e r a y
131 _ 1 _ — _ 1 — 1
6 2 — — — — — — — 2
7 1 — — —
1 1 1 — — — 3
8 1 — — — — — 1
140 3 _ — — 2 — — 5
1 1 _ _ — — 2 — — — 3
2 1 3 _ _ — 1 i 1 — — 6
3 11 2 __ — 1 i — — — 15
4 5 — — — 2 8 2 — ' — 17
5 19 2 1 4 8 1 — 1 36
6 18 1 2 — — 2 2 — 1 26
7 11 _ 6 — 4 4 4 1 — 30
8 16 _ 2 — 5 8 7 — — 38
9 14 6 — 2 6 3 — — 31
150 21 4 3 4 15 16 6 1 70
1 26 3 3 — 9 13 — 1 — 55
2 19 1 (i 1 10 17 4 1 2 61
3 13 2 1 1 12 19 5 1 1 55
4 12 — 4 _ 17 13 2 — — 48
5 12 1 4 — 7 22 9 — 1 56
6 12 1 6 6 18 2 — 1 46
7 10 _ 5 — 7 23 1 5 — 1 51
8 6 _ 6 — 5 16 4 1 1 39
9 5 2 — 7 18 1 — — 33
160 5 2 8 12 1 — — 28
1 1 1 1 — 6 17 1 — — 27
2 2 — — — 1 13 — — 1 17
3 4 • — 2 — 5 10 3 — — 24
4 2 — — — — 5 — — — 7
5 __ 1 — — 7 — — — 8
6 3 — — —
1 3 — — — 7
7 1 — — — 2 6 — — — 9
8 1 —
1 ~ ” 1
171 — — — — — 1 — — 1
4 4 J . T A L K O -H U Y N C E W 1 C Z [284}
Szerokość czaszki waha się od 131 do 171 mm. w granicach 41 mm. Najwięcej liczb przypada na wymiary od 150 do 157 mim Wahania wogóle są znaczniejsze w długości niż w szerokości czaszki.
Wskaźnik główny, czyli stosunek największej szerokości do długości czaszki u 882 Polaków z Królestwa wynosi 8011 (7071821:882), stoi więc według kraniologicznej klasyfikacji B r o c a na granicy pośrednio- a krótkogłowością. Włączywszy do tych obli
czeń 106 spostrzeżeń niektórych autorów, którzy nie ogłosili bez
względnych długości i szerokości czaszki, a tylko ich stosunek, otrzymamy wskaźnik nieco bardziej posunięty ku krótkogłowości 81'6t (8068448:988). W porównaniu z Polakami z Królestwa prze
ciętne liczby wskaźników u innych pokrewnych grup ludności tak się przedstawiają:
u 1078 Polaków galicyjsk ich ( K o p e r n i c k i ) . . 1055 Ukraińców |
251 Podolan / (T a l k o - H r y n c e wi c z ) 870 galicyjsk ich ( K o p e r n i c k i ) . . . . 188 górali ruskich ( K o p e r n i c k i ) . . . 135 H ucułów ( W o w k ) ...
razem . . . .
a £
0 5 ‘ O
O
u 961 Białorusinów . . }
" 476 Litw ino-łotyszów (T a l k o - H r y n o e w i c z) ,, 226 W ielkorosyan . 1
84-4
83- 2
8 2 1 8 3 3 8 3 6
84- 7
8 3 4 83-2 80-6 8 3 1 0 U i e b o l d znalazł u Ukraińców (gub. kijowskiej) wyższy niż my w ska
źnik czaszki (84-53); robił on pomiary na mniejszej liczbie (200) i w jednej tylko m iejscow ości; K o ż u c h ó w na jeszcze mniejszej (48) na W ołyniu znalazł 4 9 7 8 (? ).
Na lewo-brzeżnej Ukrainie wskaz'niki wahają się bardzo znacznie i wynoszą w gub.
połtawskiej 8 0 6 6 ( I k o w) , w charkowskiej 8 3 ’2 ( E r c k e r t ) , w ezernihowskiej 8.) 61 ( B i e ł o d i e d ) , w woroneskiej 8 1 0 7 ( K o ż u c h ó w ) , u kubańskich Kozaków 8 2 1 ( H i l c z e n k o ) .
U wschodnich Białorusinów (gub. smoleńska) wskaźnik znaczniej się też obniża w porównaniu z zachodnimi i w y n o si: 8U 05 ( E i c h g o l z ) i 80'22 ( S z c z e - d r o w i c k i j).
U W ielkorosyan środkowych gubernii Rosyi, według G a ł a j a , I k o wa , Ł u ki na, W o r o b j e w a i innych, wskaźniki czaszki wahają się znacznie i są w yż
sze np. w gub. twerskiej i tulskiej ( 8 3 0 4 — 8 3 5 7 ) niż w ponzeńskicj i wiatskiej (82 7), a bardziej znowu spadają w kurskiej, jarosław skiej, riazańskiej, u emigran
tów na Kaukazie, Krymie i w innych guberniach (82'7— 8 1 3 2 ).
1 ak niestały przeciętny wskaźnik czaszki u w szystkich trzech odłamów ruskich Słowian, zamieszkujących później kolonizowane ziemie, i okazujący zna
czn iejszą tendencyę ku długogłow ośei, należy przypisywać większej lub mniejszej domieszce typu autochtonów.
Przeciętne w skaźniki dla Litwinów B r e n n s o h n podaje blizkie naszym :
[285] P O L A C Y KRÓL.' L O L . W Ś W JR T L K B A D A Ń A N T R O P O L . 4 5
Polacy Królestwa wogóle zdają się przeciętnym wskaźnikiem głowy najbardziej zbliżać się do pośredniogłowych Litwinołotyszów, a różnić się od krótkogłowych Polaków galicyjskich, również od Rusinów. Białorusinów i Wielkorosyan, prawie nie różniących się między sobą wskaźnikami.
Według gubernii wskaźniki przedstawiają się, jak następuje:
gub. warszawska
„ piotrkowska kaliska .
„ kielecka .
„ radomska*)
„ płocka. . .
„ łomżyńska
„ lubelska . ,, siedlecka .
80-80 (2100948:260) 80-52 (128829: 16) 80- 99 (518322:64) 79-37 (55561: 7) 83-03 (1154078: 139) 81- 56 (2365315:290) 82- 13 (1051315: 128) 82-04 (598867 : 73) 81-75 (89925: 11).
Jeszcze wyraźniej występuje rozmieszczenie wskaźników cza
szki w dziewięciu guberniach Królestwa na załączonej mapce, na które] niższe i nieco bardziej przechodzące w pośredniogłowość
^79-37—80-99) oznaczono liniami pionowemi. krótkawogłowe (81-56—
8205) poziomemi, a czaszki ze wskaźnikami powyżej 83 kratkami.
Widzimy z mapki, że według przeciętnych wskaźników w guber
niach Królestwo Polskie można podzielić na dwie części, połu
dniowo-zachodnią z niższymi nieco wskaźnikami i północno-wscho
dnią z wyższymi, a pomiędzy nie jakby klinem wchodzi od po
łudnia, od Galicyi, gub. radomska, ze znaczniejszą krótkogłowością.
Wogóle zauważyć się daje poza granicami południowemi Królestwa wzmożenie się krótkogłowości, idącej ze wschodu na zachód przez Ukrainę i Galicyę na Śląsk. Przeciętnymi wskaźnikami Polacy poł- nocno-wschódniej części Królestwa zlewają się z sąsiedmemi ple
mionami: Białorusinami zachodnimi o przeciętnym wskaźniku głowy 82-1 (na wyższy bowiem wskaźnik Białorusinów wogóle, podany w tabelce 832, wpływa wysoki wskaźnik Poleszuków: 85*1) i na
81-78. K a r o n a s 82'7S, O l e c h n o w i c z 8 0 —81, dla Łotyszów W a e b e r 80-50.
Podobne w skaźniki dla Liwów podaje W a l d h a u e r (7 9 9 ), a dla Estończyków G r u b e (79"26).
») W Smardzewicach L e n c e w i c z znalazł wskaźnik głowy nieco nizszy.
82-67.
4 8 J. TALKO-H RYNCEWICZ [286] północ od nich z Litwinami właściwymi (82), u których do obniże
nia przeciętnego wskaźnika przyczynili się znowu Łotysze ze swym wskaźnikiem pośredniogłowym: 78 5.
Pojedyncze miary wskaźników czaszkowych, począwszy od
najniższego do najwyższego, wykazuje tabela następująca: (Patrz t&b. str. 287).
Z przytoczonych liczb widzimy, że wskaźniki wahają się w dra
nicach bardzo szerokich '27: od 68 do 95, t. j. od najbardziej dtu- gogłowego do wyraźnie krótkogłowego, co wykazuje znaczne zmie
szanie typów. Przytem średnie wskaźniki od 77 do 86 powtarzają się 799 razy (80'8°/o), a najwięcej z nich, bo 129 wypadków (13fO°/0)
i m P O L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 4 7
przypada na wskaźnik krótkawogłowy 82. Chociaż pojedynczym liczbom pomiarów i ich stosunkom przypisujemy większe znaczenie niż sztucznym podziałom i scisłym granicom na zasadzie liczb, ule
gając jednak zwyczajowi, podajemy podział kraniologiczny podług systemu Br o c a , używanego przez większość francuskich i rosyj
skich antropologów, co nam daje możność porównania Polaków Kró
lestwa z innemi pokrewnemi grupami:
* r
P O L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 4 9
{289]
U Polaków Królestwa, podobnie jak u wszystkich przytoczo
nych ludów, przeważnie występuje typ krótkogłowy (64°/0), częściej w podtypie krótkawogłowym (34,2°/0) niż w wyraźnie krótkogło- wym (29,8°/0); obok niego spotyka się częściej pośredniogłowy (219°/0) niż długogłowy (14°/0). Takie zasadnicze rozmieszczenie ty
pów widzimy we wszystkich guberniach, tylko w radomskiej typ krótkogłowy występuje stałej (82%) przy rzadszym pośrednio- (12-2%) i długogłowym (5’7°/0)- w gub. kieleckiej, z powodu na
zbyt małej ilości spostrzeżeń (7), zaznaczyć tylko możemy wystę
pujący wyraźnie typ długogłowy (42-6°/0).
Co do innych grup ludności w porównaniu z naszymi Pola
kami. to u Polaków galicyjskich krótkogłowość występuje, podobnie jak w gub. radomskiej, stałej (83-40/0)5 przy rzadszym typie po
średnio- ( l l -4%) i długogłowym (5%). U Rusinów, Wielkorosyan, Białorusinów i Litwino-łotyszów rozmieszczenie typów zbliżone jest do rozmieszczenia u Polaków Królestwa (typ krótkogłowy: 6 5 9 — 72,5°/o, pośredniogłowy: 21*7—25'2°/0, długogłowy: 5-8—8-7%);
różnica zachodzi tylko w mniejszej lub większej stałości typu krót- kogłowego. .Tednem słowem typ krótkogłowy występuje najsłabiej u Polaków Królestwa, przy najznaczniejszym procencie długogło- wych. Od najwyższej do najniższej krótkogłowości idą grupy na
rodowości w następnym porządku: Polacy galicyjscy, rody połu- dniowo-ruskie, Wielkorosyanie, Białorusini, Litwino-łotysze i Polacy
Królestwax).
Połączenia u Polaków typów głowy z rozmaitemi wysoko
ściami wzrostu przedstawia następująca tabelka korelacyi: (Patrz tab. str. 289).
Występujące u Polaków w poprzedniej tabelce największe liczby na średnie miary wzrostu i jednocześnie na średnie wska- * i
i) U wszystkich Ukraińców na Rusi zadnieprzańskiej typ dominujący kro- tkogłowy występuje bardzo niestale: waha się w gub. połtaw skiej, woroneskiej i w Ziemi Kubańskiej od 5 8 —69°/o> w guh. charkowskiej i czernihowskiej dochodzi
<3o 86 i 97°/o> a wschodnich Hialorusinów w gub. smoleńskiej waha się od 68
72°/o-•Co do Litwinów, to typ krótkogłowy występuje u nich nieco stałej niż u naszych i wynosi 73— 74°/o we(^hig B a r o n a s a i B r e n n s o h n a , u Łotyszów W a e b e r a natom iast obniża się do 54°/o. Przy zw iększającej się liczbie pośredniogłowych t33°/o)- U Liwów typ krótkogłowy wynosi 43°/0 przy jednakowej liczbie długo-
<28°/0) i pośredniogłowych (29°/0), u Estów wszystkie trzy typy wahają się jedna
kowo od 3 0 —38°/0.
4118 16 16 16 29 33 41 32 44 57 50 34 44 46 25 24 38 27 25 14 11 7| 8 7 7 851 1 1 710
5 0 J . T A L K O -H K Y N C E W 1 C Z [290]
W s k a ź n i k i c z a s z k i
ę O C D i O C O O O O O O O O O O D O O O O O O O O O O ^ < J < I < I ^ I < l < I - ^ l - < l o i ^ ^ o i a o o N j m o i ^ w i c r - o i o a j N j o i c i ^ t B M O
1 1 1 1 1 M I I I I I I I I - 1 i I ! 1 1 1 1.H8 1 1 1 1 I I M I I i M 1 M I I I I ! 1 1 144
U 1 1 I M I M I - M M M M 1 1 1 148
1 1 1 1 1 1 I I I I I I 1 1 1 M M 1 1 1 1 149 1 1 1 i I I M 1 M l i I I I I M | 1 1 1 150 1 1 1 1 I I I I M l M M I I M | 1 1 I 151 I I I 1 I I I I i M ¡ 1 1 I I 1 1 1 1 152 1 1 1 1 1 i 1 OS F-* F-F .-F UF. | 1 1 H*1 1 1 153 I M I 1 ; f-f 1 | _» fu, [O 1 OS 1 1 1 1 1 1 lo4 M < 1 1 1 I f-fOSOSSJOSOSf uosI ' ( - “■I 1 1 1 1 155 l 1 1 1 I 1 1 FU f-f 1 i|k bo t» M ^ 1 1 Fu 1 1 1 156 i 1 1 1 1 fu _f oc 1 i^wkimo: I — 1 ! 1 1 1 1 1 157 1 1 f-fos te fut* os tfc- os — u* os ful 1 1 1 F“k l 158 1 1 1 i •—COtetO^teCJ1 — os ^ fu _f1 1 1 - 159 1 -J 1 1 1 1 osos>i»-Fuo3ooo:osu>ososl 1 1 1 1 160 ' ' 1H-k-h 1 1 1 os os os o: t M oo^-ccl 1 -u 1 1 1 J61
M l 1
1 1 |->.| 1 >-‘ ^<lC7'O5O5a«0St{»*0s l 1 FF 1 ! 162 U | i 1 os! I->.030S004^ ' 001>*^0'GOF-OS—i> fuFF 1 1 163 1 1 1 1 -fwf 1 DO^v]3'Mit.O>05Fi D:0' 1 I 1 1 1 164 1 1 1 1 1 K 1 CJi^CnOitOCUOSCOtSi-M i I 1 1 1 165 I M 1 I 1 >-» 1 l’OC5K)vliN:oii4i.O’ ik»F‘ Fii(<. 1 1 1 166 I M 1 1 os 1 1 OS o: ~J •<! O- 03 CS OS ^ 1 1 1 1 167 1 1 1 1 osi K) K) W S' K) ^ 05 ' OS f- os 1 F* 1 1 168 M l I 1 1 hM OStOliFOSOCOS-^OOl-FOsI 1 1 1 1 169 M l 1 1 ł-ktuw COOOSHuinSCp^ ^ i-M 1 1 - 170 I I I 1 1 1 —«osooososososoi — oo 1 1 1 1 171 M - 1fu 1 fu c© 1 F OS f r F t o i o c n t B i 1 1 1 1 172 I M i—■F-k | -M 03 1 l-F 1 — os 1 os ! 1 1 1 1 1 173 1 1 1 1 i | 1 F*K- 1 HFltOFktOtO 1 1 1 1 1 174 1 1 1 1 | ff1 F w 1 MD5F 1 1 1 1 1 1 | 1 1 1 175 1 1 1 1 1 1 | 1 1 1 - IOH> F- - OS 1 1 1 1 1 1 176 1 1 1 1 1 - I I 1 1 fufu_ 1 03 1 Hk | 1 1 1 I I 177.
1 l 1 1 M I I 1 M f fI I OS-k-F^ 1 1 1 1 1 178 1 l 1 1 1 1 1 1 OS fu 1 ' 1 1 OS OS 1 ! >k 1 1 1 1 179 1 M 1 1 1 fu1 1 I I 1 M io; 1 1 os 1 1 I 1 1 180 1 1 1 1 I I 1 1 - I I I I I I I I I I 1 1 1 1 185 1 i 1 1 I I ^ I I M I I 1 l M I I 1 1 1 1 186 1 1 1 1 1 M I I M i FF ! I I I i I I 1 1 1 188
t-ii^OSaOKICOGiCOOJlC^KI
^hi0:WvlO><l(X)0'vltBO'00«C05tóOe0'-l(»WRK)
GO
0 rr
<=>
OD'
O' i 1
N
o
GD
c
[291] PO L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 51 źniki głowy, uwydatniają się jeszcze wyraźniej przy zebraniu miar wzrostu i wskaźników głowy w trzy grupy:
soki z pośredniogłowym (11-8%).
Przechodzimy do obwodu poziomego; częstość powtarzających się liczb tego wymiaru wykazuje tabela następująca:
Obwód poziomy
5 2 J . T A L K O -H R Y N C K W IC Z [292]
Jak widzimy, rozmiary obwodu poziomego wahają się zna
cznie: od 505 do 595 mm, t. j. w granicach 90 mm. Najczęstsze wymiary przypadają na liczby wysokie od 556—560 mm i 566—
570 mm. a następnie na 546—550 mm, 551—555 mm i 561 —565 mm.
Podobnie mniej więcej wysokie liczby przypadają i na pojedyncze gubernie.
Obwód czaszki, wyrażony w setnych częściach wzrostu, wy
nosi w średniej mierze u 793 badanych, obliczonych przeze mnie 33’79 (2679390:793), przyczem na każdą z gubernii przypada:
Ilość badanych Gubernia Obwód czaszki
174 warszawska . . 3423 (595581 : 174) 16 piotrkowska . . 3526 (56421: 16) 40 kaliska . . . 33-79 (135151 :40)
7 kielecka . . . 33-68 (23580 : 7) 128 radomska . . 33-57 (429692: 128) 207 płocka . . . 3363 (696192:207) 128 łomżyńska . . . 3380 (432698 : 128) 82 lubelska . . . 33-27 (272799 : 82) 11 siedlecka . . . . 33-89 (37276 : 11).
Stosunek obwodu czaszki do wzrostu jest zatem nieco więk
szy od przeciętnego dla całego Królestwa w guberniach warszaw
skiej i piotrkowskiej, a najmniejszy w gub. lubelskiej.
Częstość liczb tego stosunku w każdej z gubernii przedstawia wykaz następujący: (Patrz tab. str. 293).
W ymiary obwodu poziomego wahają się pomiędzy minimum 29'70 i maximum 39 50, to jest o 9-S0 jednostek. Według E l k in d a wahania te mają podobne granice: 3059 i 3914 i największe liczby przypadają także na obwody poziome wynoszące od 3401 do 34‘50°/o wzrostu, rzadziej od 33 51 do 34, od 33‘01 do 33 50 i od 3251 do 33, co odpowiada przytoczonej wyżej przeciętnej dla wszyst
kich spostrzeżeń: 3379.
Przechodzimy do szerokości czoła i potylicy. Szerokość czoła u 773 Polaków z Królestwa wynosiła 109-65 mm (84761:773), a wskaźnik czyli stosunek jej do szerokości czaszki 71*45 (5523085:
773). U innych pokrewnych grup wymiary te i stosunki tak się przedstawiają (str. 293):
[293] PO L A C Y K U Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T K O P O L . 5 3
5 4 J . T A I.K O -H R Y N C E W IC Z [294]
czoła Polacy z Królestwa nie różnią się od Białorusinów. Litwino- łotyszów, Wielkorosyan i niektórych rodów ruskich: Podolan. gó
rali ruskich według K o p e r n i c k i e g o i Hucułów według W o w k a , ustępują zaś co do szerokości czoła tylko nieco Ukraińcom, a szcze
gólnie Polakom i Rusinom galicyjskim.
Przeciętne szerokości czoła i ich stosunek do szerokości cza
warszawska 107'5 mm (17304:161) czyli 7U82 (1156302:161 piotrkowska 1087 „ W przeciętnych liczbach wymiarowych szerokości czoła tak bezwzględnych, jak i w stosunku do szerokości czaszki, znaczniej
szej różnicy zauważyć niemożna, wyjąwszy lubelskie, gdzie szero
kość i jej stosunek są nieco większe.
[295] PO L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W IK T L R B A D A Ń A N T K O PO L 5 5
Wskaźniki czołowe, czyli liczby wskazujące stosunek szero
kości czoła do największej szerokości czaszki wahają się, jak na
stępuj e:
5 6 J T A L K O -H U Y N O K W IO Z [2961 widzieliśmy, rozpatrując bezwzględną szerokość czoła, także jego wskaźniki przypadają po większej części na średnie liczby od 67-01—74.
O wiele mniej zrobiono pomiarów potylicy. Przeciętna bez
względna jej szerokość u 468 Polaków z Królestwa wynosi 136-53 mm (638968:468), a szerokość w stosunku do największej szerokości czaszki 9002 (4212936: 468). Odpowiednie wymiary i stosunki u innych grup ludności są następujące:
[297] PO L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W IK T IJC B A D A Ń A N T K O P 0 L . 57
U 782 Polaków galicyjskich ( K o p e m i c k i ) . . , . . . 1055 Ukraińców ]
251 Podolan . j 768 galicyjskich
03 ' to 'O oi a
188 Górali ruskich średnio ...
U 961 liiałorusinów . . . U 476 L itw ino-łotyszów . U 204 W ielkorosyan . .
(T a 1 k o - H r y n c e w i c z)
\ ; . .
(K o p e r n i c k i)
1 3 6 2 mm czyli 8 9 4 9
138-5 V 90-23
138 „ 9 0 8 1
138 n 90-08
135-4 w 8 8 3 8
138 i' 9 0 0 7
137-8 V „ 90-60
133-3 r 87-81
135 n jy 87-78
Co do bezwzględnej szerokości potylicy i jej stosunku do szerokości czaszki Polacy Królestwa nie różnią się od Polaków galicyjskich, ustępują nieco Rusinom i Białorusinom, a przewyż
szają Litwino-łotyszów i Wielkorosyan.
Przeciętna szerokość potylicy i jej stosunek do największej szerokości czaszki w oddzielnych guberniach Królestwa tak się przedstawia:
gub.
n n n n r>
n
warszawska 137-2 mm (26070: 19) czyli 90-92 kaliska . 138-5 V (36010: 26) n 90-11 radomska x) 135-7 n (177767: 131) V 88-29 płocka . . 132-4 V (115210: 87) n 8844 łomżyńska . 139-5 n (167417 : 120) V 91-65 lubelska 134-2 n (103334: 77) V 88-17 siedlecka . 139-5 n (11160: 8) n 91-00 Z badanych gubernii w łomżyńskiej, warszawskiej i siedlec
kiej znajdujemy szerszą potylicę tak bezwględnie jako też w sto
sunku do największej szerokości czaszki, węższą zaś w radomskiej, płockiej, lubelskiej i kaliskiej.
Bezwzględna różnica co do szerokości pomiędzy czołem a po
tylicą i stosunek tych szerokości przedstawia się u naszych Pola
ków i pokrewnych ludów, jak następuje:
U Polaków Królestwa Polskiego bezwzględna szerokość po
tylicy przewyższa szerokość czoła o 27 mm, a stosunek szerokości czoła do potylicy = 8031.
Odpowiednia różnica i stosunek wynoszą:
u Polaków galicyjskich . 15 mm i 8906
9 L e n c e w i c z znalazł u ludności Smardzewic 148 mm.
5 8 J . TAI.K O-IIRYNO KW ICZ [298]
Ukraińców . Podolan . galicyjskich . Górali ruskich 'O.2
"55 PŚ3
a
Średnio . . . . u Białorusinów u Litwino-łotyszów u Wielkorosyan
25 mm i 80’18 29 „ i 78-84 18 „ i 86-96 27 „ i 80-35 25 „ i 80-00 29 „ i 79-24 24 „ i 82-21 26 „ i 81-04
Stosunek szerokości czoła do potylicy jest więc u Polaków Królestwa podobny jak u Ukraińców i Górali ruskich, wyższy nieco niż u Podolan i Białorusinów, natomiast niższy cokolwiek niż u Wielkorosyan i Litwino-łotyszów, a szczególnie niż u Polaków i Rusinów galicyjskich, odznaczających się największą szerokością czoła.
b) K o b i e t y .
Czaszki Polek z Królestwa zbadano w znacznie mniejszej ilości i w niektórych tylko guberniach. Zestawiając główne prze
ciętne pomiary ich i innych pokrewnych kobiet, otrzymujemy:
u 668 Polek Królestwa Polskiego . . .
D ługość Szerokość 180 26 mm 1 4 7 6 6 mm
Obwód poziomy 540 00 mm u 190 Polek galicyjskich ( K o p e r n i c k i )
(119512:
178
668) (9 7 8 9 6 :6 6 3 ) (287840:533) mm 1 4 5 9 mm 531 mm cc iS i 304 Ukrainek ( T . - H r y n c e w i c z ) 177-5 * 147-1 „ 528
■ ^"5 ! 117 Rusinek galic. ( K o p e r n i c k i ) 1 7 7 9 „ 146-5 „ 535 s ¡¿* ( 52 H ucułek ( W o w k ) ... 175 r 147 „ 535 Średnio . . . ... 177-8 „ 146-9 „ 529-9 u 141 Białorusinek | ( Tal ko- 177-9 * 1 4 5 1 r 541-2
u 107 Litw ino-łotyszek j H ry n c e w i c z) 182-4 * 147 545-2
)
-Polki z Królestwa mają czaszki we wszystkich trzech wy-miarach bardziej rozwinięte niż u innych kobiet i pod tym wzglę
dem stoją najbliżej Litwino-łotyszek, przewyższają nieco Białoru
sinki, a szczególnie Polki galicyjskie i Rusinki.
Polki ustępują swym mężczyznom w przeciętnych rozmiarach czaszki; różnica wynosi w długości 7 mm, w szerokości 4 mm, w obwodzie poziomym 13 mm. Możnaby przypuścić, że mniejszą stosunkowo różnicę w trzecim wymiarze powodują większe włosy
[299] P O L A C Y K K Ó L. P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T K O P O L . 5 9
u kobiet. Litwino-łotyszki i Białorusinki mają długość czaszki mniejszą niż ich mężczyźni o 5 do 6 mm, szerokość o 5 do 7 mm, a obwód poziomy tylko o 3 mm mniejszy. Czaszki Polek galicyj
skich mają długość o 3 min, szerokość o 6 mm, a obwód poziomy o 13 mm mniejszy, czaszki Rusinek długość i szerokość o 6 mm, a obwód poziomy o 16 mm mniejszy niż u mężczyzn.
Jednem słowem tak u Polaków Królestwa jak i w innych pokrewnych grupach mężczyźni mają czaszki większe niż kobiety, choć nie w ściśle określonych stosunkach, u jednych przeważa różnica w długości lub w szerokości, u innych w obwódzie po
ziomym.
Przeciętne wymiary główne czaszki przedstawiają się w każ
dej z badanych gubernii z osobna, jak następuje:
mm Długość mm Szerokość
gub.
ft
W
ft
f)
ft
warszawska 177*4 (86364: 205) piotrkowska 177 (1)
kaliska . . 182-5 (5111: 28) radomska 1) 179 (10742:60) płocka . . 184 (42696:232) łom żyńska . 179 2 (5734:32) lu b elsk a . . 1 7 8 1 (188750:106)
144-2 (295 5 9 :2 0 5 ) 141 (1)
149-4 (4183:28) 148-2 (88 9 5 :6 0 ) 147-5 (34827:232) 147- 1 (47 0 7 :3 2 ) 148- 5 (1573750:106)
mm Obwód poziomy 543 4 (7 0 6 4 1 :1 3 0 ) 538 (1)
531-4 (31887:60) 545-1 (3 1 5729:204) 534-9 (17119:32) 532 6 (56458:106)
Przeciętne wymiary czaszki w przytoczonych guberniach wa
hają się: co do długości od 177 do 184 mm, co do szerokości od 141 do 149'4 mm, w obwodzie poziomym od 531*4 do 545*1 mm, t. j. przeciętna długość i szerokość waha się o 7 do 8 mm, a obwód poziomy o 14 mm.
Wahania wymiarów przedstawiamy w osobny cli wykazach:
(patrz tabelę str. 300).
Długość czaszki u Polek Królestwa waha się pomiędzy 161 i 203 mm, t. j. w granicach 42 mm, różnica pomiędzy minimum i maximum jest zatem o 8 mm mniejsza niż u mężczyzn. U męż
czyzn najczęstsze są rozmiary długości czaszki od 184 do 192 mm, u kobiet od 180 do 186 mm.
Wahania największej szerokości czaszki przedstawia następu
jąca tabela: (patrz tabelę str. 301).
‘) U kobiet ze Smardzewic: długość 180*2 mm szerokość 1 4 9 6 mm, obwód poziomy 538 2 mm.
6 0 J . TAIiKO-H KYNCKW ICZ [300}
I ilości szerokości skupiają się przy pewnych liczbach wymiarowych ri nie są tak rozproszone jak długości.
6 2 J . T A L K O -H K Y N C E W IC Z [302]
Wskaźnik szerokości czaszki, czyli stosunek największej sze
rokości do długości czaszki, obliczony u 664 Polek Królestwa, wy
nosi 81*38 (5403390:664), wykazuje więc krótkawogłowość i prze
wyższa wskaźnik bardziej pośredniogłowych mężczyzn.
Dla porównania zestawiamy wskaźniki szerokości u kobiet innych dzielnic; wynoszą one:
u 190 Polek galicyjskich ( K o p e r n i c k i ) . . 304 Ukrainek ( T a l k o - H r y n c e w i c z) 117 Rusinek galicyjskich ( K o p e r n i c k i )
52 Hucułek ( W o w k ) ...
■co T3O- g -5cc
=3 5 , Oh
Ś re d n io ...
u 141 Białorusinek u 107 Litwino-łotyszek 1
i
( T a l k o - H r y c e w i cz)81*4 83*4 82*4 847 82*85 82-3 80*6 Polki Królestwa wskaźnikiem czaszki zdają się zbliżać do swych sióstr galicyjskich i Białorusinek, ustępując nieco bardziej krótkogłowym Rusinkom i zbliżając się do pośredniogłowych Li
twino-łotyszek.
Wskaźnikiem czaszkowym (81*38) Polki Królestwa mało się różnią od swych mężczyzn, podczas gdy Rusinki galicyjskie i Bia
łorusinki są mniej krótkogłowe niż ich mężczyźni (82*4—82*3).
a Litwino-łotyszki tak samo pośredniogłowe jak mężczyźni (80 6);
u Ukrainek występuje taka sama krótkogłowość jak u ich męż
czyzn (83 3).
W poszczególnych guberniach wskaźniki przeciętne u kobiet są następujące:
gub. warszawska
„ piotrkowska
„ kaliska
„ radomska .
„ płocka . .
„ łomżyńska
„ lubelska Liczby wskaźników następuje:
. 81*12 (1662960:205) . 79*66 (1)
. 81*84 (229152:28) . 82*80 (496820:60) . ' 80*17 (1859944:232) . 82*10 (262720:32) . 83*38 (883828:106)
wahają się u kobiet, jak czaszkowych
[303] PO LA C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . (53
03
■ic
a warszaw ska piotrkow ska kaliska radomska płocka r*CC 'a >>
•N
£ o lubelska liazom w liczbach bezwzględ
nych i w °l 00
£ 205 ! 1 28 60 232 23 | 106 655
i 1 0 ś ć c s o b n i k i w
73 _ 2 — — 2 (OB)
74 _ _ — 1 — — 1 (0-2)
75 6 _ — — 5 — — 11 (1-7)
76 10 _ — — 8 1 2 21 (3-2)
77 11 2 — 8 1 3 25 (3-8)
78 15 " 1 1 2 24 1 4 47 (7-2)
79 24 1 8 13 4 3 53 (7-9)
80 26 1 3 3 24 1 10 68 10-4)
! 81 33 4 9 31
2 10 89 13-6)
i 82 14 — 7 6 27 & 11 70 (107)
83 25 — 5 7 17 — 23 77 (118)
84 13 — — 10 31 2 6 62 (951
85 10 — 1 3 11 4 13 42 (6-4)
86 6 — 2 5 13 — 8 34 (5-2)
i 87 4 — — 2 7 6 19 (2-9)
88 7 — 1 2 9 1 5 25 CC 00
89 . — 1 1 — 1 1 4 (0-6)
90 1 — — 1 1 — 1 4 (0'6)
93 — — — — 1 — j ___ 1 (0-2)
Różnica pomiędzy najmniejszymi i najwyższymi wskaźnikami czaszki (73 i 9290) równa się 20 i jest mniejsza niż u mężczyzn (27); a również granice najczęstszych wskaźników są ściślejsze, choć najwięcej ich przypada też na wskaźniki krótka wogłowe od 80 do 84 i ilość takich stanowi 56% wszystkich spostrzeżeń.
Częstość spotykanych liczb wskaźników u mężczyn i kobiet przedstawiamy na dwóch krzywych (patrz tabl. XII); nie wykazują one widocznych rożnie w swoich kształtach i leżą jedna na drugiej, tylko krzywa kobiet wznosi się nieco wyżej, ale w punkcie naj
wyższym nie dosięga tej wielkości wskaźnika, co u mężczyzn.
W następnej tabelce przedstawiamy podział wskaźników we
dług kraniologicznycb typów dla Polek i dla kobiet innych ludów.
I
[305] PO L A C Y K R Ó L . P O L . W ŚW JICTLK B A D A Ń A N T R O P O L . 6 5
U Polek Królestwa, podobnie jak i u galicyjskich, najpospo
liciej występuje typ krótkogłowy (69'4 i 726°/0), rzadziej pośrednio (19‘9 i 16-8°/o), a jeszcze rzadziej dlugogłowy (10'7 i l()‘5°/0).
U Ukrainek i Hucułek typ krótkogłowy występuje stałej (92’2—
80-5°/0). przy rzadszej pośredniogłowości (16-9 —76% ) i wyjątko
wej długogłowości (O—2-5°/0), u galicyjskich Rusinek mniej stała jest krótkogłowość (62’2%), natomiast częstsza pośrednio- (24‘7°/0) i długogłowość (12*8°/o); u Białorusinek przy równie częstej krótko- głowości (63-8°/0) długogłowość spada znacznie (7-80/0), u Litwino- łotyszek typ krótkogłowy dochodzi zaledwie do połowy (49‘6°/0), natomiast typ długogłowy podnosi się znacznie (19‘6°/0).
Chociaż zasadniczo Polki z Królestwa nie różnią się rozmie
szczeniem kraniologicznych typów od swych mężczyzn, to jednak typ krótkogłowy występuje u nich silniej. Rusinki nie różnią się pod tym względem od swych mężcz3?zn, Polki galicyjskie, Biało
rusinki i Litwino-łotyszki mają słabiej wyrażoną krótkogłowość niż mężczyźni x).
Obwód poziomy u Polek w liczbach oddzielnych tak się przedstawia: (patrz tab. str. 306).
Obwód poziomy waha się u kobiet od 498 do 590, t. j.
w granicach 92 mm, tylko o 2 mm więcej niż u mężczyzn. Naj
większa ilość przypada na wymiary od 536 do 540 mm i od 546 do 550 mm, następnie na 541 do 545 mm, 526 do 530 mm, 531 do 535 mm, 551 do 555 mm i 556 do 560 mm, t. j. na mniej wysokie liczby, niż to widzieliśmy u mężczyzn.
Proporcjonalnie do wzrostu, obwód czaszki w setnych czę
ściach wzrostu średniej miary u 533 wynosi 35’30, nieco więcej niż u mężczyzn, a w poszczególnych guberniach:
*) Prof. Ma t i e g k a podaje w °/0 dla współczesnych Czechów rozmieszcze
nie kraniologicznych typów najbardziej zbliżone do rozmieszczenia u Polaków galicyjskich i Rusinów, przyczem mężczyźni nie różnią się od kobiet. Oto °/0 obliczony przez szanownego autora dla mnie według układu Broca:
nie kraniologicznych typów najbardziej zbliżone do rozmieszczenia u Polaków galicyjskich i Rusinów, przyczem mężczyźni nie różnią się od kobiet. Oto °/0 obliczony przez szanownego autora dla mnie według układu Broca: