Polacy Królestwa Polskiego w świetle dotychczasowych badań antropologicznych

(1)

/

A

. ■ X

J. TALKO-HRYNCEWICZ

i b ł ^

POLACY KRÓLESTWA POLSKIEGO

W ŚWIETLE DOTYCHCZASOWYCH BADAŃ A N T RO PO L O G IC ZN Y CH

KRAKÓW

NAKŁADEM AKADEMII UMIEJĘTNOŚCI

SKŁAD GŁÓWNY W KSIĘGARNI SPÓŁKI WYDAWNICZEJ POLSKIEJ

1912.

(2)

Osobne odbicie z T. LII. »Ser. B. liozpraw Wydziału mat.-przyr.

Akademii Um iejętności w Krakowie.

33 ^T 5 ^D 9

Kraków la !2 — Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego pod zarządem J. Filipowskiego.

/i t f o s

(3)

Polacy Królestwa Polskiego

w świetle dotychczasowych badań antropologicznych

przez

J. Talko-Hryncewicza.

(Z czterema rycinami w tekście i tablicami X II— XIV).

Rzecz przedstawiona na posiedzeniu W ydz. mat.-przyr. w dniu 3 czerwca 1912 r.

Typ fizyczny Polaka, wogóle i w szczegółach mało znany, oczekuje wszechstronnego opracowania, dokonanego zapomocą ba

dań osób żywych obojej płci w całym kraju, według jednego wspól

nego i szczegółowego schematu. Dotychczasowe badania antropologi

czne, chociaż w ogólnych dokonane zarysach, lecz przedsiębrane na większej ilości osobników wyjaśniły nam do pewnego stopnia mniej mieszane i liczebnie mniejsze grupy naszych pobratymców, jak np.

Litwinów. Białorusinów lub Ukraińców. Wiemy nieco o właściwo

ściach i cechach różniących Litwina od Żmudzina lub pokrewnego im Łotysza, odróżniamy Białorusina wschodniego od zachodniego, lub Poleszuka, Ukraińca prawego brzegu Dniepru od lewobrzeżnego, nawet Żyda litewskiego od ukraińskiego lub Karaima. Nie można tego powiedzieć o Polakach, zajmujących znaczniejsze terytoryum etnograficzne od Warty aż po Bug i Narew i od dolnej Wisły aż za Karpaty, a których kolonie rozsiane są jeszcze wśród pobra

tymczych plemion sąsiednich. Większa przestrzeń zajmowana przez plemię polskie zmuszała je do asymilowania innych obcych pier

wiastków i przez to powstało więcej odmian i grup składowych, których zbadanie w różnych częściach kraju, w celu poznania prze

ciętnego typu Polaka, dużo wymagałoby pracy i czasu.

(4)

2 J . T A [,K O -H R Y N C E W IC Z

Za przykład, w jaki sposób przedstawiony został typ Pola

ków, oparty jakoby na danych antropologicznych, przytoczę dwie obszerne prace p. I w a n o w s k i e g o , mające na celu scharaktery

zowanie typów rasowych na podstawie głównych zasadniczych cech.

W pierwszej z nich, opublikowanej w r. 1904 „Ob antropołogicze- skom Sostawie nasielenja Rassij“ za materyał do scharakteryzowa

nia typu Polaków posłużyło 751 spostrzeżeń różnych autorów a w tej liczbie 251 Podolan-Rusinów, zbadanych i opracowanych przeze mnie, których autor wprowadza do bibliografii jako Polaków obok Ukraińców (Rusinów gub. kijowskiej) również na podstawie moich badań. W drugiej obszerniejszej jeszcze pracy, świeżo ogłoszonej, mającej być dalszym ciągiem pierwszej, a obejmującej całą kulę ziemską, pod tytułem „Nasielenie ziemnaho szara iii opgt antropoto- giczeskoj kłosyfikacij“ (Moskwa 1911 r.) autor popełnia nowe błędy, zaliczając do Polaków górali ruskich K op e r n i c k i eg o, obok mieszkańców gub. płockiej R u t k o w s k i e g o . Łatwiej przebaczyli

byśmy autorowi włączenie przez nieopatrzność górali do ludów Ro

sy i, niż zaliczenie 188 górali ruskich razem z 200 Mazurami R u t k o w s k i e g o do Polaków i określenie na podstawie fałszywych:

założeń antropologicznego typu Polaka. Autor przytem twierdzi w drugiej swej pracy, że miejsce, które poprzednio wyznaczył Po

lakom w klasyfikacyi ludów, także po nowem obliczeniu dodatko

wego materyału pozostaje to samo. Pomimo tak błędnego zebrania materyału do określenia typu Polaków, ostateczne rezultaty w pracy I w a n o w s k i e g o nie różnią się zasadniczo od uzyskanych prze

ze mnie; dowodzi to, że typ Polaków ma wiele wspólnego z wy

mienionymi ludami i nie jest jednolity, jak to wykażę w pracy niniejszej.

Tylko badania ludności przedsięwzięte na większej przestrzeni kraju, według jednego wspólnego schematu, przy uwzględnieniu granic etnograficznych, a nie wciąż zmieniającego się podziału ad

ministracyjnego, mogą nam dać charakterystykę fizyczną bardziej zupełną ludu polskiego. Spodziewamy się, że wobec wzmożonego u nas w latach ostatnich ruchu naukowego na polu badań antro

pologicznych, znajdą się chętni do takiej pracy, wymagającej wiele trudu, cierpliwości i czasu. W pierwszym rzędzie mam na myśli zbadanie najliczniejszej polskiej etnograficznej grupy ludności Kró

lestwa Polskiego.

Brak ściślejszych wiadomości, któreby nam choć ogólne dały.

[242]

(5)

pojęcie o przeciętnym typie Polaka w Królestwie Polskiem, skło

niły mnie do opracowania i przedstawienia tymczasowych danych według oddzielnych grup i gubernii, w których badania były ro

bione. Niestety materyały są dosyć szczupłe; jedne gubernie mają większą ilość spostrzeżeń, inne bardzo mało lub też świecą lukami;

to też liczby przeciętne nie zawsze dają istotne wartości. Dotych

czas niemieccy i francuscy autorowie, chcąc przedstawić przeciętny typ Polaka, posługiwali się jedynie niemieckimi referatami z pracy M a j e r a i K o p e r n i c k i e go o Polakach galicyjskich; Rosyanie opierają się na E l k i n d a obszerniejszej pracy rosyjskiej o Pola

kach, mało znanej u nas a obejmującej ludność fabryczną W ar

szawy, pochodzącą przeważnie z gubernii warszawskiej. Inni auto

rowie, mówiąc o Polakach, przytaczają dane tego lub innego ba

dacza.

Były wprawdzie próby zestawienia przeciętnych danych o Po

lakach, lecz zdradzają one niedostateczną znajomość prac odnoszą

cych się do ludności polskiej, a przytem uwzględnione w nich są tylko niektóre cechy, czy to w danych, zebranych przez J. De n i - k e r a 1), czy też w dwóch pracach A. I w a n o w s k i e g o 2). Sądzę, że zgromadzone przez nas dane wykażą rezultaty tego, co dotych

czas w tym obrębie zrobiono.

O typie Polaka nie może dać pojęcia całkowitego praca Ma

j e r a i K o p e r n i c k i e g o 3) o polskiej ludności galicyjskiej, różnią

cej się od innych mieszkańców Galicyi swą budową. Ta bodaj je dyna dotychczas praca o Polakach, polegająca na obszerniejszym materyale, zebranym na większej przestrzeni kraju, ma tę słabą stronę, że materyały do niej zbierało kilkudziesięciu ludzi niezu

pełnie przygotowanych, skutkiem czego mogły się zakraść omyłki i błędy, nieuniknione w tego rodzaju zbiorowych spostrzeżeniach;

przytem ilość samych pomiarów robionych na każdym osobniku jest bardzo ograniczona.

Prace, z których czerpałem materyały do niniejszego zesta

*) J- D é n i k e r : „Races et peuples de la Terre“, Paris 1900, ,,Les Races de l’Europe“, 1908, „La pigm entation en Europe“, 1909 i t. d.

2) A. I w a n o w s k y : „Ob antropoł. sostaw ie nasielenia R ossii“, Moskwa 1904; „N asielenie ziemnoho szara, opyt antropoł. klassifikacij“, Moskwa 1911.

3) M a j e r i K o p e r n i c k i : „Charak. fizycz. ludn. G alie“. (Zb. wiad. do antr. kraj., t. I, Kraków 1877) i M a j e r a : „Roczny przyrost c ia ła u Polaków galic. jako przyczynek do ich charakt. fizycz.“. (Tamże, t. III, 1879).

[ 2 4 3 ] BOLĄCY K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 3

i*

(6)

4 J . TALICO- H K Y N C E W IO Z [244]

stawienia, są bardzo niejednakowe pod względem zebranych spo

strzeżeń, gdyż ilość cech bardzo się waha u autorów. Korzystałem ze spostrzeżeń sześciu następnych badaczy: B o c h e n k a 1), D z i e r ż y ń s k i e g o 2), E 1 k i n d a 3), O l e c h n o w i c z a 4), R u t k o w s k i e g o 5) i własnych6). Ilość ogólna zbadanych osobników wy

nosi 2102, z tej liczby 1198 <-f i 904 Q, t. j. mężczyźni stanowią 56-99°/o wszystkich badanych, a kobiety 4H'01 °/0.

W iek badanych trudno ściślej określić, ponieważ go nie wszyscy autorowie podali. W większości spostrzeżeń największa

Gubernia Ilość badanych

A u t o r o w i e ci | 9 razem

warszawska 271 206 1 ^ t>I>

1____

B o c h e n e k , E l k i n d , T a l k o - H r y n c e w i c z piotrkowska 16 1 17 E 1 k i n d

kaliska . . 40 — 40 E l k i n d , T a l k o - l l r y n c e w i c z kielecka . .

7 ‘

⁷ E l k i n d

radomska . 139 60 199 E l k i n d , O l e c h n o w i c z

płocka . . 393 303 696 B o c h e n e k , E l k i n d , R u t k o w s k i

łom żyńska . 128' 106 234 E l k i n d , O l e c h n o w i c z , T a l k o - H r y n c e w i c z lubelska . . 193) 228 421 E l k i n d , O l e c h n o w i c z , D z i e r ż y ń s k i siedlecka l l l - 11 E l k i n d , T a l k o-H r y n c e w i c z ’

Razem 1198 904 2102

*) A. B o c h e n e k : „Główniejsze cechy char. antr. ludn. włość, okolic Ku

tna i Ł ęczycy“ . (Mat. antr.-arch. i etn., t. V II, Kraków 1904) i ,,Mat. do char. antr.

ludn. Król. Polsk. (pow. m ławski, gub. płock.)“. Tamże, t. VIII, 1906).

*) D z i e r ż y ń s k i .). E .: „Polaki Nowo-Aleksandryjsk. ujezda. Lublin, gub .“

(lius. antr. Żur. 1903 N. 3 —4).

3) E l k i n d A. D . : „Priwiślanskije Polaki“. (Trudy antr. otd., t. XV111, Izw. Imp. Obszcz. Lub. Jestestw., Moskwa 1896).

4) O l e c h n o w i c z W ł.: „Char. antr. ludn. gub. lubelsk.“ (Zb. wiad. do antr.

kr., t. X \ II, Kraków 1893), „Charak. antr. szlach. drób. gminy Grabowo, w pow.

szczuczyń., gub. łom żyń.“ (Tamże, t. XVIII, 1895) i „Char. antr. ludn. pow. opa- towsk., gub. radom skiej“ (Mat. antr.-arch. i etn., t. II, 1897).

6) R u t k o w s k i L.: „Char. antr. ludn. wiejsk. (nieszlach.) płońsk. i sąsiedn.

pow., gub. płockiej“. (Tamże, t. V, 1901) i „Charakt. antr. ludn. okolic Płońska i sąsiedn. pow. gub. płockiej. (Kobiety z ludu, mężcz. i kob. ze szlachty). (Tamże, t. VIII, 1906).

®) T a l k o - H r y n c e w i c z J . : „Char. fizyczna ludów Litwy i Rusi“. (Po- lacy-podlasianie pow. tykocińskiego, gub. łom żyń skiej“). (Zb. W iad. do antr. kraj.,

(7)

[2451 PO L A C Y K K Ó L. P O L W Ś W IE T L R B A D A Ń A N T lłO P O L . 5

liczba przypadn na wiek średni od 3 0 —50 lat, następnie na młodyN od 18—29^a najmniejsza na wiek od 50—70 lat.

Ilość i pochodzenie badanych, oraz nazwisko autora, przed

stawia wykaz zamieszczony na str. 244. Dla braku ściślejszych wiadomości o pochodzeniu wielu badanych, musieliśmy przyjąć ich podział administracyjny według gubernii, najmniej odpowiadający właściwościom antropologicznym.

Z wykazu tego widzimy, że największa ilość badanych przy

pada na gub. płocką (33%), następnie na warszawską (21-3%), lu

belską (20%). łomżyńską (11%) i radomską (9%), a na pozostałe:

piotrkowską, kielecką, kaliską i siedlecką przypada razem tylko 3'6%. Z tego wynika, że na charakterystyce przeciętnego typu Polaka Królestwa Polskiego zaciężą przeważnie cechy mieszkań

ców trzech pierwszych gubernii, mających najwięcej przedstawicieli Ogólne cechy antropologiczne Polaków Królestwa zestawiamy z cechami Polaków galicyjskich i innych sąsiednich plemion.

W końcu pracy niniejszej wymienieni są autorzy i prace od

noszące się do tego przedmiotu.

1. Wzrost.

a) Mę ż c z y ź n i .

Rozpoczynamy od rozpatrzenia wzrostu, opierając się na ma- teryale zebranym wyłącznie przez wyżej przytoczonych autorów, według których wzrost Polaka Królestwa Polskiego wynosi przeciętnie dla mężczyzn w dziewięciu guberniach 164 73 cm (1973579: 1198), dla kobiet zaś w sześciu guberniach 15387 cm (1391002:904);

kobiety są więc niższe od mężczyzn o 10 86 cm. Najniższy i naj- wyźszy wzrost u mężczyzn waha się od 135 cm do 190 cm. i

Przeciętny wzrost według gubernii wypada % warszawska . . 164’26 cm (445155:271) piotrkowska . . 16338 „ (26141 : 16)

t. XVII, 1893) i praca w rękop. „Przycz. do antr. Król. Polak.“ (badania z gub.

warszaw., kalisk., radomsk, i łomżyń.), drukująca się w Mat. antr.-arch. i etn.

9 tJ° napisaniu tej pracy w yszła rozprawa p. S t. L e n c e w i c z a „Cha

rakterystyka antropologiczna ludności Sm ardzewic“ (pow opoczyńskiego gub. ra

domskiej) (bprawozd. z posiedź. Towarz. Nauk. Warszaw. Wydz. nauk antrop. spo- łecz., liistor. i filoz. W arszawa, 1911). Materyały te nie m ogły być w łączone do-

(8)

6 J. TAUKO-HKYiNCEWiCZ 1246]

kaliska . kielecka radomska płocka . łomżyńska lubelska siedlecka

166 62 cm (66650 : 40) 167-78 „ (11745:7) 162-01 „ (225198 : 139) 166-46 (654206:393) 161-84 „ (207152:128) 165- 26 „ (318963:193) 166- 99 „ (18369:11)

Przeciętnego wzrostu Polaka w Królestwie nie można zatem uważać za tak nizki, jak wypada z badań poborowych 21-letnich mężczyzn. Prof. A n u c z i n ocenia średni wzrost poborowych w Kró

lestwie na 162-4 cm. Do naszego obliczenia przeciętnego wzrostu weszły dane E l k in da, który wzrost dojrzałych oblicza na 163"4 cm, t. j. przeszło o 1 cm mniej, niż znaleźliśmy przy obliczeniu z większej liczby osobników. Nizki rezultat u Plik in d a przypi

sujemy temu, że pomiary jego odnoszą się do warszawskiej ludno

ści fabrycznej, żyjącej w gorszych materyalnych warunkach. Dr.

C z e k a n o w s k i w pracy niedawno ogłoszonej* 1) podaje w oso

bnej tabelce przeciętny wzrost w oddzielnych powiatach Królestwa według materyałów Komisyi poborowej, ogłoszonych przez Z a k r z e w s k i e g o , z lat 1874 —1883 i materyałów własnych z lat 1874—1889 oraz od 1890—1898. Różnice średnich d.la poszczegól

nych powiatów są znaczne; u C z e k a n o w a k i e g o średni wzrost jest wyższy niż u Z a k r z e w s k i e g o , co autor tłumaczy podnie

sieniem się wzrostu w latach ostatnich skutkiem polepszenia ekono

micznego stanu ludności i niedokładnością obliczeń Z a k r z e w s k i e g o . Według nas na niższy wzrost poborowych wpływa u wy

mienionych autorów pewien odsetek żydów niższego wzrostu, a przy- tem to, że wzrost w wieku popisowym nie jest ukończony i po

w i ę k s z a s i ę j e s z c z e p ó ź n i e j p r z e s z ł o o 2 cm. C z e k a no ws k i na podstawie wzrostu poborowych od r. 1890—1898 po

daje mapkę średniego wzrostu według powiatów, która nie całko

wicie odpowiada danym przytoczonym powyżej dla oddzielnych gubernii. Autor zaznacza, że, jak zresztą zauważono i w innych

ogólnych; pozwolę sobie jednak niektóre dane z tej pracy cytować. Autor zbadał 100 mężczyzn i 50 kobiet, jako przeciętny wzrost mężczyzn podaje 163 2 cm, tj.

wyższy, niż to wypada przeciętnie dla gub. radomskiej.

i) C z e k a n o w e ki J. : „Beiträge zur Anthropologie von P olen “. (Arch. für Anthrop., 1911).

(9)

1247] PO L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T liO P O L . 7

krajach, także w Królestwie Polskiem rzeki wywierają znaczny wpływ na rozmieszczenie wzrostu. Ostatecznie kwestyę rozmieszcze

nia wzrostu rozwiązać będą mogły tylko przyszłe obszerniejsze ba

dania, uwzględniające wzrost dorosłych.

Swego maximum dosięga wzrost w gub. siedleckiej (166 99 cm) i lubelskiej (165-26 cm), a minimum w łomżyńskiej (161-84 cm) i radomskiej (162 01 cm), które obniżają znacznie przeciętny wrost Polaka w Królestwie; objaw ten ma niewątpliwie etniczny związek z pierwiastkami, z których ludność się wytworzyła *).

W dalszem rozpatrywaniu wzrostu podzielimy go na katego- rye, przyczem znacznie ograniczymy liczbę spostrzeżeń, gdyż wielu autorów nie podało liczb szczegółowych, a tydko sumaryczne; liczba uwzględnionych mężczyzn spadnie skutkiem tego na 1009.

W zrost w cm

■fj m I sN EsJi

w° / o W zrost w cm wliczb, bezwzgl.

w ° / 0 W zrost w cm wliczb, bezwzgl.

%

od 1 3 7 -6 -1 4 0 -0 1 0 1 0 od 1 5 7 - 6 - 1 6 0 0 121 11-99 od 172-6— 1 7 5 0 48 4-76 u 1 4 2 - 6 - 1 4 5 0 1 0 1 0 w 160-1 — 162-5 132 13-08 Ił 175 1 — 177-5 29 2-87

„ 147 6 - 1 5 0 0 12 1 1 8 ł? 162-6— 165 0 168 16 65 177-6— 180-0 31 3-07

„ 1 5 0 1 - 1 5 2 - 5 10 0-99 n 165 1 - 1 6 7 - 5 134 13-28 Ił 1 8 0 -1 -1 8 2 -5 12 1-18

„ 1 5 2 - 6 - 1 5 5 0 42 4 1 6 ił 167-6 -1 7 0 -0 122 12*09 „ 1 8 2 - 6 - 1 8 5 0 6 0-59 w 155-1— 157-5 49 4-86

- 170-1— 172-5 89 8-82 Ił 1 8 8 - 6 - 1 9 0 0 2 0 2 0

Największa ilość, bo przeszło 2/z wszystkich spostrzeżeń (67-09°/0). przypada na wzrost powyżej 160 cm, t. j. odpowiadający * i

') Znaczna część pomiarów, które w eszły do naszych obliczeń z gub. łom  żyńskiej, pochodziła z pow. m azowieckiego i sąsiednich, a z a t e m — j a k to utrzy

m yw ał także śp. Z. G l o g e r — z dawnego terytoryom Jadźwingów. M ieszkańcy tam tejsi wyróżniają się, ja k to wiem z własnych spostrzeżeń, nizkim wzrostem, silną i krępą budową, ciem niejszym typem, a przy przeważnej wysokiej krótko- głowości, występują częściej niż w innych m iejscowościach i wyraźnie długogłow i.

P. C z e k a n o w s k i na mapce popisowych podaje niższy wzrost w tych m iejsco

wościach. Co do gub. radomskiej, to ta tak pod względem niższego wzrostu jak i znaczniejszej krótkogłowości (patrz mapkę wskaźników głow y, zamieszczoną niżej) zlew a się na południu z ludnością galicyjską. Na mapce wzrostu Dra C z e k a n o w s k i e g o cała południowa część Królestwa zaliczona je st do obsza

rów z niższym wzrostem, wyjąw szy gub. lubelską (bez pow. lubelskiego), w której powiatach wzrost ku wschodowi przechodzi stopniowo w wyższy i zlewa się ze znaczniejszym ruskiej ludności W ołynia.

(10)

8 J . T A L K 0- I I I I Y N C B \V 1 C '< [248]'

mniej więcej miernemu, na wzrost wysoki powyżej 167-1 cm 21-49%, a nizki poniżej 160 cm 11-39%.

Jakie miejsce co do przeciętnego wzrostu w szeregu innych pokrewnych ludów zajmują Polacy z Królestwa, przedstawia wy

kaz następujący:

1198 Polaków Królestwa P o ls k ie g o ...

2861 „ galicyjsk ich ( M a j e r ) 1) ...

1055 kijowskiej gub. 1 , ... ...

251 podolskiej gub. } ( T a l k ° ' H r y n C e V V 1 C Z ) ...

473 galicyjsk ich ( M a j e r ) ... .... ...

188 górali ruskich ( K o p e r n i c k i ) ...

135 Hucułów (W o w k) * ) ...

Ogółem s) ...

369 zachodnich (mińska, wileńska, grodzieńska i suwał. gub.

890 wschodn. (mohylowska, czernihowska i w itebska gub.) 202 Poleszuków (mińska i w ołyńska g u b . ) ...

Średnio 4) ...

U

158 Litwinów (kowieńska, w ileńska g u b . ) ...

260 Zmudzinów (suwalska, kowieńska gub.) . . . . 58 Ł o ty s z ó w ...

Ogółem 5) ...

232 Wielkorosyan (staroobrzędowców, zw. „Siem iejskije“) w Syberyi wsch (T a 1 k o - U r y n o e w i e z) 8) ...

3*1 2Q a

.A ^

S '

n

**+* O** J 3 £

_o

CD t- i

**•* a**

164"73 cm 162-2 1 6 6 9 1 6 6 4 164 1 6 6 6 169-4 166-3 163-6 163-3 164 163-6 1 6 5 8 163-9 163 6 164 4 1 6 6 9

*) Przeciętna liczba wzrostu 162"2 cm dla Polaków galicyjskich, przyto

czona w I seryi spostrzeżeń M a j e r a , odnosi się przeważnie do popisowych w wieku od 20 — 25 lat. ( M a j e r i K o p e r n i c k i : ,,Charakt. tizycz. ludn. g alicyjsk iej“. Zb.

Wiad. do antr. kraj., t. I, 1 8 7 7 \ W II seryi tenże autor na mniejszej liczbie 1187 spostrzeżeń od lat 2 5 —50 oblicza przeciętny wzrost na 161*3 cm. ( M a j e r i K o p e r n i c k i , tamże, t. X, 1885). Obliczywszy wzrost przeciętny z obu seryi spostrzeżeń, otrzymalibyśmy o w iele niższy od wyżej przytoczonego, jako też od przeciętnego wzrostu Polaków Królestwa.

2) Znaczniejszy o 3 cm wzrost u Hucułów W o w k a niż u górali ruskich K o p e r n i c k i e g o w yn ik nął z tego, że do obliczeń W o w k a weszli Jłusini Bu

kowiny i Rusi w ęgierskiej, wyróżniając}7 się wzrostem wyższym.

3) D i e b o l d dla Ukraińców (gub. kijowskiej) podaje wzrost podobny (166"9 cm), K o ż u c h ó w dla W ołyniaków 165 7 cm. Według E r k e r t a , B i e ł o d i e d a i K o ż u c h o w a przeciętny wzrost niższy w lewobrzeżnej Ukrainie waha się od 1 6 5 7 —1 6 3 2 cm, zwiększa się natomiast według H i l c z e n k i u przesiedleńców kaukaskich na 167"8 —170"1 cm.

4) U wschodnich Białorusinów (gub. smoleńska) przeciętny wzrost wynosi 165‘2 — 167'5 ( E i c h g o l z , S z c z e d r o w i c l c i ) .

5) Inni badacze Litwinów w różnych miejscowościach określają wzrost na 1 6 5 6 — 1 6 6 2 cm ( B r e n n s o h n , B a r o n a s ) .

8) Przesiedleńcy ci należą do najbardzioj czystych przedstawicieli W ielko-

(11)

[249] P O L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 9

Słow acy na W ęgrzech ( S c h e i b e r ) ...1 6 4 6 cm Czesi 2 " ...167 „ Kroaci _ g ... ... 169 ,, Albańcy • " ... 1 6 6 4 „

Dalmaci 1 7 0 1 ,,

100 Estów ( G r u b e ) ...164'3 ,, 100 Liwów ( W a l d h a u e r ) ... 173 6 ,,

£ c ° 100 Perm iaków j ...161'8 ,,

§ J | 100 W otiaków 1 ( M a l i e w ) ... 162 Ogółem ) • ...165 4 ,,

Polacy Królestwa przewyższają przeszło o 2 cm wzrostem Po

laków galicyjskich według M a j e r a (162'2 cm), przewyższają o 1 cm wogóle Białorusinów (163'6 cm), nie ustępują Słowakom (164 6 cm), Estom (1643 cm), Litwino-łotyszom (164 4 cm), wyjąwszy wyższych Litwinów właściwych (1658 cm), przewyższają o 2—3 cm Finów wschodnich, ustępują o 2—3 cm Rusinom (166-3 cm), Wielkorosyanom (166 9 cm), Czechom (167 cm), Albańczykom (166‘4 cm) i o 5 —9 cm Kroatom (169 cm), Dalmatom (17()• 1 cm) i Li

wom (173*6 cm).

Miary wzrostu podzielone na większe grupy według gubernii w zestawieniu z wzrostem innych ludów przedstawia tabela zamie

szczona na str. 250, z której widzimy, że we wszystkich guberniach Królestwa największa ilość spostrzeżeń przypada na wzrost mierny, waha się jednak przeciętnie w różnych guberniach w granicach do

syć znacznych: od 40'6—62 5°/0; poza tern przy przeciętnie wyższym wzroście przeważa wysoki, jak w gub. płockiej, kieleckiej, kali

skiej, lubelskiej i siedleckiej (23'5—42'9°/0)i natomiast w gub. war

szawskiej, piotrkowskiej, radomskiej i łomżyńskiej przeważa zna

cznie wzrost nizki (24‘2—43-9°/0). U Polaków Królestwa wogóle przy pospolicie spotykanym wzroście miernym (57 4°/0), jednako często spotyka się jak nizki (2O7°/0), tak i wysoki (S l^/o). Pod względem ugrupowania miar wzrostu różnią się Polacy Króle

stwa znacznie od Polaków galicyjskich, u których słabiej wystę

puje wzrost mierny (51-4%), a nizki (36'4°/0) przeważa znacznie * i

rosyan i dlatego wybrałem ich dla porównania. Wzrost ich bardzo wysoki, choć- badani należeli do popisowych, u których prawdopodobnie jest on jeszcze nieu- kończony. U W ielkorosyan w różnych środkowych guberniach liosyi wzrost waha się bardzo, od 164 cm dochodząc u przesiedleńców do 170-6 cm. ( R o ż d e s t w e n - s k i j , G a ł a j , W o r o b i o w , P r o c h o r o w i inni). To, co zauważono u Rusinów i W ielkorosyan, należałoby stwierdzić u Polaków, czy m ianowicie u wychodźców amerykańskich jest wzrost wyższy niż w starych osadach.

(12)

Podług: i) Majera, *) T.-H ryn c e w i c z a,*)Majera, 4) Kopernickiego,s) Wowka, «)T.-Hryncewicza.

1 0 J . T A L K O -H IIY N C K W 1 C Z [250J

i - • h* s i - 3 »» „

OO < 0 5 — O l 5 . °

COC, O ® O 2 O

n

. .

Cu p _{— *} _{ł—^ ^} _{S i—k}

© s ® 2. o< g.

C i O® O

n

1 3

¹ ^{£ .}^fc- ^{* M»}^N

1 *2

l i - |

3 i

S T 5155*

Ł PT

|_k

^ |_k W.

|_i.H

^|_k

ra

^{p r}

O i on o h. 0 5 c n g

CD © O © c o t o

H-* 0 5 c o w

LO 1—*

*vj ci LO ©

05 0 5

1 0 5 LO 1

CO o t CÓ

00 4 »

1 o» <1 |

Cn © on

4 » 4 »

1 LO IO 4 - 1

CD c ó t ó

05 co

o 5 0 co CP I-*

<1 05 05 có 4 »

LO CP 1—*

t o 0 0 o c H— ©

4 » li»

1 On O oo 1

4 ^ 0 5 có

CO CP M-

LO M- Ci) © M-

o n © l ó O tó

0 3 On

1 0 5 4 » CD 1

oń *-»•

r o o *

o CD k—^

Ó ' 0 5 CP CP c o

H* CP LO

i—1k ł-^ <1 ©

tó có

o : On l-k

LO O ' © ©

A CP ob ¿5

co ^On ^{1—^}

I-* co o< LO o

c ó © ob <1 4-»

O ' CO

k—k 0 0 IO co

c o CP 1—>►

o w © CP t o

On oń © © ©

4» 4»

CP 0 0 © 1

to c o 05

LO CP

o QT o « 0 5 k—*•

t o o« k-*

1— © <1 k—*

k—^ © to

4 » © to

to tó ob O

O i 4 » _

t—* 0 0 © to

0 5 có db

4 » LO

0 0 0 5 CD <1

1 k~* o t n 1

1

i

-

1 CP © < J

'

1

^© ^{O i} -

1

c c O i

ł-^ 0 5 < J © LO

I—* LO

k—* c o ił»

0 0 © o c CP t o

1 O i 4» I

1 4 » <1 O 1

M- li»

c o o 0 0 O i M '

1 4 » © -

1

CO CP

>—k- © © ©

CP O« © ^ 1 LO

cw li» •<1 LO

LO <1 O i

CD © 0 0 4 »

OJ o< k—^

k-^ © k-^

LO © k—^ o> 4 »

k—^

^ 1 li» 05

W e n © t o >—*

LO •O c o

ł—* 4 » CD 0 5

w k—^ O i ii» 4 »

k—k IO

> ■

LO li» © 1

<1 © 4-»

r o 0 5 © <1 4 »

CD CP © © ©

CP 05 LO H* e n

k—^ CP LO

05 © CO

LO © CO © O

05 © h-^

t o CP O ' CD 4 »

tu warszaw.

££ piotrków.

^ kaliska kielecka oo radomska

o

o płocka 2 łomżyń.

22 lubelska 22 siedlecka

B a z em 2861 Polaków

galicyjsk ich ’) o Kub.

§J kijowsk. s) co gub.

»» podolsk. 2)

2983

o» g alicyj- g; skich 8) eC

*-*■ górali a

<i ruskich 4)

© Hucułów®i

cn '

O-.

<

R a z e m 476 Litwino-

łotyszów 8) 961 Białorusi

nów 8) 175 W ielkoro-

syan 8)

1009PolakówKrólestwaPolskiego

(13)

[251] PO L A C Y K ltÓ L . P O L . W Ś W 1K T L K U A DAŃ A N T R O P O L . 1 1

**nad wysokim (122°/0), przewyższają Białorusinów (miernych 6070/o, nizkieh 23’80/0, wysokich 54°/o), zbliżają się bardzo do Litwino-ło- tyszów (miernych 59’2°/0, nizkieh 18%; wysokich 22 6%) i ustępują nieco Rusinom pod względem wzrostu (miernych 55'9°/0, nizkieh 175°/0, wysokich 26 5°/0) a jeszcze bardziej Wielkorosyanom (mier**

**nych 48*6, nizkieh tylko 13'2°/0, a wysokich 38'2°/o).**

Z moich badań Góralszczyzny polskiej pozwolę sobie z nieo- pracowanych jeszcze materyałów zacytować obliczony w przybli

żeniu wzrost pewnych osobników, pochodzących z różnych miejsco

wości przeze mnie badanych. Z pomiarów tych okazuje się, że przeciętny wzrost różni się nieco w każdej oddzielnej miejscowości;

na wyżynach jest wogóle wyższy niż na pochyłościach i równinach.

Tak n. p. u Górali beskidowych wynosi wzrost: u Zawojan 1666 cm, Jeleśnian 167 cm, Wiślan 1682 cm, Istebnian 169 2 cm; na pochyłościach beskidowych: u Lachów (Błędowice i wsie przyległe) 1649 cm, u Wałachów (pow. cieszyński i bielski) 164 8 cm, u Kle- szczaków (połud. część pow. myślenickiego) obniża się do 1632 cm, wyjątkowo obniża się na najwyższem miejscu Karpat u Podhalan, dochodząc tylko do 1656 cm. Jednem słowem wzrost jest najwyż

szy w Beskidach zachodnich i zmniejsza się ku wschodowi. We

dług przytoczonych liczb obliczony dla Górali polskich przeciętny wzrost wynosi 166 9 cm, a dla mieszkańców Pogórza beskidowego 164*3 cm, jest zatem prawie taki sam, jaki znaleźliśmy w przecię

ciu dla Polaka Królestwa Polskiego.

P. M a g i e r o w s k i obliczył wzrost Polaków popisowych w pow. sanockim w Galicyi % według ksiąg poborowych. Z 304 badanych pochodziło ze wsi 241, z miast i miasteczek 63. Najczęstsze liczby według tego obliczenia przypadały na wzrost 165. 163, 161 i 167 cm, przy przeciętnej 164*5 cm, takiej, jaką znaleźliśmy dla Królestwa.

P. A. Z a k r z e w s k i w drugiej swej pracy o wzroście w Kró

lestwie* i 2] obliczył go dla 728 Polaków, wydzieliwszy ich dokła

dnie z ogólnej liczby popisowych miasta Warszawy innej narodo

wości. Wzrost przeciętny okazał się o wiele wyższym, pomimo tego, że w 21 r. życia nie jest jeszcze ukończony i nie doszedł swego

*) M a g i e r o w s k i . „W zrost ludności w pow. sanockim “ . (Mat. antr. arch.

i etn., t. IV, 1900).

2) Z a k r z e w s k i . „Ludność m iasta Warszawry, przyczynek do charaktery

styki fizycznej“ . (Tamże, t. I, 1896).

(14)

12 J . TA I,K O -H IŁ Y N C K W IC Z [252]

maximum. Z drugiej strony można wzrost wyższy przypisywać w znacznej mierze i ternu, że u mieszkańców miast jest on wyż

szy niż u ludu wiejskiego, kiedy bowiem według p. Z a k r z e w s k i e g o wzrost popisowych Polaków m. Warszawy wynosił 1655 cm, to wzrost w dojrzałym wieku jest według naszego obliczenia w Królestwie o 1 cm niższy, a przeciętny dla gub. warszawskiej jeszcze niższy (o 13 cm).

Na zakończenie zbieramy Polaków Królestwa wraz z innymi ludami przytoczonymi dla porównania w dwie tylko grupy: ludzi wzrostu nizkiego (poniżej 160 cm) i wysokiego (wyżej 169 cm), pozo

stałych zaś wzrostu miernego dzielimy pomiędzy te dwie kategorye:

Wzrost

| Polaków 2983 l i u s i n ó w

O -—.

fl 50

’> ^ 5 -ota to o

961Białorusi nów 6) 175Wielkoro syan6) 5s o

£ Łc

| « -o JE

>1o

X X \ 1009

i i i I g , g JA , •>“»

łd 05 ! 2861 1055

i i ć

— 3 HO O

CU 251

,

’R*lo -a o

1355

— ¿c, d o -o ^ 60 - K3 187

-oo oO X 135

g

<9 tsa

d

X

w l i c z b a c h b e w z g 1 e d n y c h

nizki . . 499 1778 409 103 715 87 41 1355 227 522 65

wysoki 510! 1083 646 148 64<) 100 94 1628 249 439 110

w °/c

nizki . . 4 9 4 62 1 3 8 7 41 52-7 46 5 30-4 4 5 4 47 7 54-4 37*1 w ysoki . 50-5 37 9 61 3 59 47-2 53-5 69-6 5 4 5 52 3 45 6 | 62-9

U Polaków Królestwa według przytoczonej tabeli osoby wzro

stu nizkiego równają się co do liczby wysokim, co spostrzegamy również u Litwino-łotyszów; nizki wzrost przeważa u Białorusi

nów, a jeszcze bardziej u galicyjskich Polaków według Ma j e r a . U wszystkich rodów ruskich wysocy przeważają, wyjąwszy Rusi

nów galicyjskich; przewaga wysokich nad nizki mi jest też cechą Wielkorosyan.

b) K o b i e t y .

1 rzeciętny wzrost Polki w Królestwie wynosi, jak już wspo

minaliśmy, 153-87 cm i waha się od 135 do 170 6 cm, t. j. w gra

nicach 35 6 cm, podczas gdy u mężczyzn wahanie to wynosi 55 cm.

Podług1: ‘) M a j e r a , 2) T .-H r y n c e w i e ż a , 8) M a j e r a , 4) K o p e r n i c k i e go, 5) W o w k a , a) T . - H r y n c e w i c z a .

(15)

12531 BOLĄCY K R Ó L . HOL. W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O B O L . 1 3

Przeciętny wzrost kobiet według gubernii, w których one były ba

dane, wynosi:

g. warszawska g. piotrkowska g. radomska x) g. płocka .. . g. łomżyńska . g. lubelska

153 37 cm (315952:206) 145-00 „ (1)

149- 66 „ (89799:60) 156-30 „ (473583:303) 150- 07 „ (159080:106) 154-01 „ (351138:228)

Wzrost kobiet jest wyższy w gubernii płockiej i lubelskiej, niższy w warszawskiej, a szczególnie w łomżyńskiej i radomskiej, jednem słowem daje się zauważyć pewien stosunek pomiędzy płciami:

tam gdzie mężczrźni wyżsi. wyższe też kobiety i odwrotnie.

W dalszych wykazach wzrostu musimy dla braku danych liczbę ograniczyć do 644, jak to uczyniliśmy u mężczyzn. Częstość spotykanych wogóle miar wzrostu u kobiet tak się przedstawia:

Wzrost w cm wliczb, bezwzględ.

o

jt

Wzrost w cm wliczb, bezwzględ.

©

o

ii

Wzrost w cm wliczb. | bezwzględ.

__o

is

od 135— 137'5 i 0 1 od 147 6 — 150 80 12-4 od 160-1— 162-5 43 6 7

„ 1 3 7 6 - 1 4 0 2 0-3 „ 150 1 - 1 5 2 - 5 96 14-9 „ 162 6 — 165 30 4-7

„ 140 1— 1 4 2 5 8 1-2 „ 152 6 — 155 130 20-2 „ 1 6 5 -6 -1 6 7 -5 7 1 1

„ 1 4 2 - 6 - 1 4 5 25 3 9 „ 155* 1 — 157"5 92 1 4 3 „ 1 6 7 - 6 - 1 7 0 2 0-3

„ 145 1— 147-5 43 6-7 „ 1 5 7 - 6 - 1 6 0 83 12-9 * 170 1 — 172-5 1 0 1 . 1 7 2 6 - 1 7 5 1 0 1

Z powyższego wykazu widzimy, że u kobiet największa liczba spostrzeżeń przypada na wzrost od 150"1 do 160 cm (74'7°/0). przy jednakiej częstości powyżej i poniżej tych liczb (13°/0 i 12"2°/0).

Wzrost przeciętny naszych Polek w zestawieniu z innemi wspólplemiennemi kobietami, przedstawia się, jak następuje:

904 Polek Królestwa P o l s k i e g o ... 153-87 cm 214 „ galicyjskich ( Ma j e r ) . . . . . . . 153-3 „

‘) W ¡Smardzewicach wzrost kobiet, podobnie jak i mężczyzn, jest wyższy:

153-6 cm.

(16)

1 4

o .2 10 «

P3

J. TA LK O- H KY NCK W 1CZ

237 Ukrainek (gub. kijów.) (T.-H r y n c e w i c z) 214 Rusinek galicyjskich ( M a j e r ) ...

[254]

154-8 cm 152-8 n 155-6 V 15403 n 152-3 V 152-6 V 141 Białorusinek )

107 Litwino-łotyszek | (T a l ko-H r y n oe w i oz) .

Polki z Królestwa (153 87) mało różnią się wzrostem od Po

lek galicyjskich według M a j e r a (1533) i od Rusinek wogóle (154) i nie przedstawiają tej różnicy, jaką wykazują mężczyźni;

przewyższają je tylko według W o w k a Hucułki (155'6 cm), mało Ukrainki (1548 cm), natomiast ustępują im wzrostem Białorusinki (152-3) i Litwino-łotyszki (1526).

Miary wzrostu Polek w zestawieniu z kobietami wyżej przy- toczonemi, tak się przedstawiają:

r 644 Polek z Królestwa Polskiego I (

i ¿4

co oS ¿4 -a

O o 3

! U Ó ^ G m

Wzrost w cm aN icctf

MOu o

’5-

GO T3mu

Oo a,

'G

•SIs o

CO

rO a<D oiN

o J*

P-i 'te o*

t* -ZT ' M

<D

COCM

; -2 ^

! « ¿4 i s ®

■ ^ .si "E rz <d OZ N

^ £

206 i 60 303 68 6 M b£ rH

w i c z b a c h b e z w z g- 1 § d n y c h b. nizki

od 125— 134 ^— ^— ^— 2

_

₂

— i

nizki

„ 1 3 5 - 1 4 4 7 — 11 6 7 — 31 8 5 8 6

mierny

„ 1 4 5 - 1 5 4 118 1 40 148 31 4 342 114 88 85 62

w ysoki

„ 1 5 5 - 1 0 4 79 — 9 144 25 2 259 83 132 45 39

b. w ysoki

3 10

„ 1 6 5 - 1 7 6 2

” 5 9 11 3 _—

w °/o b. nizki

r 1 2 5 - 1 3 4 ^— ^— — 2 9 — 0-3 — 0-4 — —

nizki

3-4 18-3

„ 1 3 5 — 144 — 2-0 10-3 — 4-8 3 7 2 1 5-7 5-6

m ierny

- 145 — 154 57 3 100 66-7 48-8 4 5 6 66-7 5 3 1 53 2 3 7 1 60-3 57-9 wysoki

„ 1 5 5 - 1 6 4 38-3 — 15-0 4 7 5 36-8 33-3 40-2 38-7 55-7 3 1 3 36-4 b. wysoki

„ 1 6 5 - 1 7 6 1

1-0 — 1 6 4"4 — 1-5 4 2 4-6 ! 2 1 —

Podł ug: *) M a j e r a , 2) T . - H r y n c e w i c n a .

(17)

[255] P O L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A N A N T R O P O L . 1 5

Widzimy z powyższej tabelki, że u kobiet gub. warszaw

skiej, radomskiej i lubelskiej występuje przedewszystkiem wzrost mierny (57 3 —66’7°/0), rzadszy jest wysoki (15— 39*3°/0); w pło

ckiej i łomżyńskiej wzrost mierny jest (45 6—48,8°/0) równie czę

sty jak wysoki (4P 2—49 1 %)• Wogóle Polki w Królestwie są naj

częściej wzrostu miernego (531), rzadziej wysokiego (40 2%). lecz w porównaniu z mężczyznami są wyższe. W rozmieszczeniu od

dzielnych grup wzrostu nie różnią się od swych sióstr galicyjskich, jak i od Białorusinek oraz Litwino-łotyszek, choć u tych ostatnich wzrost wyższy rzadziej nieco występuje; natomiast u Ukrainek wzrost wysoki znacznie przeważa nad miernym.

Jeżeli teraz, jak to uczyniliśmy dla mężczyzn, ugrupujemy miary wzrostu w dwa działy i do nizkich zaliczymy kobiety wzro

stu poniżej 144 cm, do wysokich powyżej 155 cm, a wzrost mierny (od 145—154) podzielimy pomiędzy te dwie kategorye, to otrzy

mamy:

W z r o s t w c m

P o l e k

237Ukrai nek *) 141Białoru sinek *) 107Litwino- łotysz. ‘) ^{P o l e k} 237Ukrainek gub. kijów. s) 141Białoru sinek ®) 107Litwino- łotysz. s) i - i

3 1 2 co <N «

*ou M M « 3 1 2

CO

^ O*

Ł-g

<N ü

w l i c z b a c h b e z w z g l ę d n y c h w o d s e t ! L a c h

nizki 204 65 50 50 37 3 1 7 3 0 4 2 1 1 3 5 5 3 4 6

wysoki 440 149 187 91 70 . 6 8 3 6 9 6 78-9 64-5 6 5 4

Widzimy, że tak w Królestwie Polskiem, jak i w Głalicyi liczba wysokich Polek stanowi % i przewyższa liczbę wysokich mężczyzn; Polki pod względem wzrostu przewyższają Białorusinki i Litwinki; Ukrainki natomiast, podobnie jak ich mężczyźni, wyka

zują najznaczniejszą liczbę wysokich.

Mniejsza różnica pomiędzy wzrostem męzkim a kobiecym u Polaków Królestwa (107 cm), a szczególnie Polaków galicyjskich (8’9 cm), wyróżnia Polki od kobiet innych ludów, jako względnie wyższe w stosunku do mężczyzn; różnica między płciami u Rusi

nów galicyjskich wynosi 11 2 cm, u Białorusinów 113 cm, u Li-

Podług: 4) T.-H r y n c e w i e a a , 2) M a j e r a , 8) T . - H r y n c e w i c z a .

(18)

16 J . T A I.K O -H U Y N C K W JO Z 1256 j

twino-łotyszów 118 cm, u Ukraińców 121 cm, a u Górali ruskich (Hucułów W o w k a ) dosięga 13'8 cm.

Dla poglądowego wykazania różnicy zachodzącej we wzroście pomiędzy płciami przedstawiamy graficznie przebieg krzywej wzro

stu u obydwóch płci Polaków Królestwa. Ramiona krzywych pod

noszą się dosyć symetrycznie z obu stron, chociaż daje się zau

ważyć, że prawe ramię opuszcza się u obydwóch płci liniami bar

dziej pochyłemi; spostrzegał to w znaczniejszym stopniu E l k i n d.

kreśląc krzywą wzrostu warszawskiej ludności fabrycznej na pod

stawie znacznie mniejszej ilości spostrzeżeń. U nas szczyty oby

dwóch krzywych, szczególnie krzywej dla mężczyzn, podnoszą się ostrzej niż u E l k in da. Nie można też nie zauważyć nieprawi

dłowego rytmu w zmianie wzrostu, przyczem krzywa męzka jest dłuższa i rozciąga się na 500 mm, a kobieca na 400 mm.

2. Proporcyalność budowy.

Budową ciała Polaków wogóle bardzo mało dotychczas się zajmowano i stosowano przy tern bardzo różne metody badawcze przy małej liczbie spostrzeżeń; rozpatrzmy główniejsze z nich: miary tułowia i kończyn dolnych, siągu oraz objętość piersi.

aj Mę ż c z y ź n i .

Długość tułowia i kończyn mierzono rozmaitymi sposobami;

utrudnia to wielce porównanie, dlatego ograniczamy się tylko do badań dokonanych jedną metodą. E l k i n d np., robiąc znaczną ilość pomiarów tułowia u Polakow, za długość jogo przyjmował odle

głość acromion od raphe i otrzymał miarę w liczbach bezwzglę

dnych wahającą się od 461 do 632 mm, przy przeciętnej długości 562 mm, a w stosunku do wzrostu wahającą się od 3P04 do 38 59, przy przeciętnej 3428. Większość jednak badaczy Polaków, O le c h n o w i c z , R u t k o w s k i , a także ja obliczaliśmy długość tułowia i konczyn dolnych, mierząc wysokość w postawie siedzącej wraz a głową i odejmując ją od miary wzrostu w postawie stojącej;

ten sposób pomiaru daje nam możność zestawienia w następnym wykazie Polakow z innymi pokrewnymi ludami. Długość tułowia u mężczyzn Polaków wynosi 85 8 cm (499624 : 582), czyli w sto

sunku do wzrostu 521, długość nóg 78-6 (457321 : 582), czyli 47 7.

(19)

i

KrzywawzrostuPolakówKrólestwaPolskiego.

(20)

Podług: i) T.-Hrynce wieża, *)Iv o p e r n i c k i e go, *) T.-H r yn ce wiozą.

J . T A L K O -H R Y N C E W IC 55 |258]

<*3 Oj crej Oj

O

C-.^p CO' D z *

——-s NO

s rt- P r-t- 00

o - P O-

0Q O erą O 35

5 33 O

P p _s

t n <1 0 0 C i

0 0 r—* CD O» te*

05 <1 có ^{ł-^} có

O ’ oc 0 0 C i

o o t o 05

<1 có ob C i

OT <1 0 0 C i

*<1 t o ■Nj te* to

<1 ab te*

c a n o 1—*C i

t o t o ■^1 CT5

c o te- ab _ca

ca <1 0 0 05

to <1 OT

t ó <1 CJt CÓ OC

>-*•

Cn oo C i

<1 cc _* 0 0 C i O«

0 5 •— ■<1 có te*

o

r j r o

ł f - 0 0 C i

C i cc CD 0 0 <1

0 0 i

N

ca ^►¹ < i CD 1—^05

<1 to _O oo O' H*- 03 05 00

OT 00 00 05

CO o C i 05

C i CÓ OT _CO ^3

o» 00 oo . vC i

00 V-*- o C i C i

có te* d>

OT OO 05

■<1 to ^7 05

ob tó có eó 05

rt*- CTCO o^3 a*00 C icc 05 ó> cb C i

te* ca ^3 00 I-*

■<1 CO 05 te*C i

ob tó te* ca te*

Ot b±

oo C i

05 LO _oc 00 C i

óo <1 _c¡b CD

kaliska

cw radomska

o płocka

to łom żyńska

lubelska

go siedlecka

Kazem

Ukraińców *) O'

tu Podolanń

h» górali ru sk ich 2) to Białorusi-

0 5 ,

h* n o w 3 Litwino- 05 łotysz. s) h* W ielkoro-

,v

05 syan 3j

582PolakówKrólestwaPolskiego

(21)

(2591 PO L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 1 9

Różnica w stosunku długości tułowia i nóg tak w oddzielnych guberniach Królestwa jak i pomiędzy oddzielnymi ludami wystę

puje w znaczniejszej mierze w liczbach bezwzględnych, w stosunku zaś tych wymiarów do wzrostu zaciera się poniekąd, chociaż i tu, nie można jej nie dostrzedz. Tak np. w gubernii warszawskiej, radom

skiej i lubelskiej mają Polacy długość tułowia mniejszą w stosunku do wzrostu (od 5P7—521 °/0) niż w płockiej, kaliskiej, łomżyńskiej i siedleckiej (52-4—52-7%), nogi zaś w stosunku do wzrostu są dłuższe w gub. warszawskiej i kaliskiej (48'6 —48'7°/0), natomiast krótsze w radomskiej, płockiej, łomżyńskiej i lubelskiej (od 476°/0 do 47-9%), a szczególnie w siedleckiej (46-8°/0).

Polacv nie różnią się długością tułowia (52T°/0 wzrostu) od Ukraińców, Podolan, górali ruskich i Litwino-łotyszów (519 do 52‘2°/0), a ustępują nieco Białorusinom i Wielkorosyanom (52-6 do 52-7°/0). Co do długości nóg Polacy (47-7%) nie różnią się od Ukraińców, górali ruskich i Litwino-łotyszów (47.6—47'8°/0), prze

wyższają krótkonogich Białorusinów (47*3°/0), a szczególnie Wiel- korosyan (46 8%) i ustępują Podolanom, mającym nogi dłuższe (48-1%). Jednem słowem Polacy mają krótszy tułów przy dłuższych nogach i przez to proporcyonalnością budowy najbardziej przypo

minają Ukraińców, górali ruskich i Litwino-łotyszów; Podołanie przewyższają ich nieco krótszym tułowiem i dłuższemi odnóżami podczas gdy u Białorusinów, a szczególnie u Wielkorosyan tułów jest dłuższy lecz osadzony na krótszych nogach.

Siąg czyli rozwartość rąk, podany przez niektórych tylko ba

daczy i to- sumarycznie, pozwala nam wykazać jedynie ogólne przeciętne wymiary, bardzo nierówne co do ilości spostrzeżeń, jak to widzimy z następnej tabeli:

Przeciętna bezwzględna miara ta u Polaków = 17o‘09 cm (1082063:618), a w stosunku odsetnym do wzrostu = 10637, we

dług gubernii zaś wynosi:

w gub. warszawskiej . 1776 cm (33740:19) czyli = 10814

„ kaliskiej . . 180-4

_V

(46900:26) „ =108*27

„ radomskiej 172-3 n (225713:131) „ =106-35

„ płockiej . . 177-1 n (354181:200) „ = 1 0 6 39

„ łomżyńskiej 175 0 n (99770:57) „ = 1 0 8 1 3

„ lubelskiej . . 173-7

_V

(307419 :177) „ = 1 0 5 04

„ siedleckiej . . 179-2 n (14340 :8) „ =107-31

Siąg przewyższa wzrost u Polaków o 1049 cm, a w stosunku

2*

(22)

20 J . T A L K O -H R Y N C B W 10Z [260 i

odsetnym o 637 °/0. W oddzielnych guberniach przeciętny wymiar rozwartości rąk waha się o 9 3 cm, czyli w stosunku do wzrostu 0 3-10%.

Obwód piersi, zbadany na jeszcze mniejszej liczbie osób 1 przez nas obliczony wynosi 897‘54 mm (469416:523)) i waha się od 746 do 1015 mm. Stosunek obwodu piersi do wzrostu = 54-59 przy minimum 46 62 i maximum 62 74.

U Wielkorosyan Siemiejskich (167) obwód piersi wynosi 0 wiele mniej, mianowicie 869 mm, a w stosunku do wzrostu 52’8.

Tak mały obwód piersi u ludu, który się wyróżnia wyjątkowo silną budową, przypisujemy temu, że badani byli ludzie wieku po

pisowego. U Wielkorosyan różnych gabernii obwód piersi waha się od 5105 do 5346. ( Gał aj , Ł u k i n , G r i g o r i e w , C h a r u z i n , I w a n o w s k i j ) .

D i e b o l d znalazł u 200 Ukraińców (gub. kijowskiej) różnego wieku przeciętny obwód piersi = 938’8 mm czyli 56‘2°/0. a G i l eż e n k o u 55 Ukraińców, kubańskich kozaków, wieku młodego tylko 894 mm, czyli 52’5°/o wzrostu.

U Litwinów znalazł B a r o n as 55'46, B r e n n s o h n 55 49, u Liwów W a l d h a u e r 53 56, C h a r u z i n u większej liczby Estów tylko 5143, G r u b e zaś 5678.

Perymetr piersi Polaków przewyższa według naszych obli

czeń połowę wzrostu o 7454 mm. u Wielkorosyan Siemiejskich różnica ta wynosi 47 5 mm, u kubańskich kozaków 44‘4 mm, a u Ukraińców według D i e b o l d a nawet 104 8 m m .1). Dotych

czas wiadomo było, że różnica pomiędzy połową wzrostu a obję

tością piersi jest u Małorusów, plemion fińskich (Estów, Liwów) 1 Litwinów, jak to wykazały badania S n i e g i r o w a i innych, zna

czniejsza niż u Wielkorosyan, a jeszcze więcej niż u Białorusinów i Polaków (wykazujących tylko 32 5 i 335 różnicy), nie mówiąc już o żydach, u których otrzymuje się liczby ujemne (— 1 do —5 mm).

Jednakże okazuje się, że Polacy, wyłączywszy popisowych o wzro

ście jeszcze nieukończonym, wogóle nie należą do bardzo nizkich, a w wieku dojrzałym mają krępą postawę z szeroką, dobrze roz

winiętą klatką piersiową i pod tym względem nie ustępują innym narodom. * )

*) W ysoki obwód piersi u Polaków i Ukraińców w porównania z innymi tłumaczy się tern, że badani byli ludzie wieku dojrzałego.

(23)

[261] P O L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 2 1

Objętość piersi według oddzielnych pomiarów przedstawia się, jak następuje:

Obwód piersi

w mm Polacy Królestwa Polskiego w liczbach

bezwzględnych w °/o

od 700 do 750 1 0-2

„ 751 „ 800 7 1 3

„ 801 „ 850 79 1 5 1

,. 851 „ 900 211 4 0 3

„ 901 „ 950 160 30-6

„ 951 „ 1000 64 12 2

. „ 1001 „ 1015 1 0-2

Najpospolitsze są obwody piersi wynoszące od 851 do 950 mm (70’9°/0), a więc mające wymiar znaczny; wymiary tak wyż

sze jak i niższe od przytoczonych spotykają się jednakowo rzadko

( 1 6 - 6 % i 1 2 -4 « /,).

W jakim stosunku obwód piersi pozostaje do miary wzrostu, wskazuje tabelka następująca:

Obwód piersi w °/0 wzrostu

w liczbach bezwzględ

nych

w °/o Obwód piersi w °/0 wzrostu

w liczbach bezw zględ

nych w 7o

46 6 2 - 4 7 2 0-4 5 5 0 1 - 5 6 57 10-9

4 7 0 1 - 4 8 1 0-2 56-01— 57 62 11-8

4 9 0 1 - 5 0 19 3 6 5 7 0 1 - 5 8 36 6-9

5 0 0 1 —51 28 5 3 5 8 - 0 1 - 5 9 28 5-3

5 1 0 1 - 5 2 51 9-7 5 9 0 1 — 60 12 2-3

5 2 0 1 - 5 3 59 1 1 3 6 0 .0 1 - 6 1 6 1-1

53-01—54 72 1 3 8 6 1 0 1 — 62 1 0-2

5 4 0 1 - 5 5 86 1 6 4 6 2 0 1 - 6 3 3 0-6