a) Mę ż c z y ź n i . Barwa skóry.
Barwa skory, badana u Polaków z Królestwa, w porównaniu z innymi narodami, tak się przedstawia: (Patrz. tab. str. 205).
U Polaków Królestwa wszyscy autorowie znajdowali w % wypadków skórę jasną (67‘ 1 °/0) a w 1/8 ciemną (32 9°/0) i to prze
ważnie w odmianie płowej (24,5°/0). U Polaków galicyjskich we- dług M a j e r a skóra ciemna (57-8%) przeważa nad jasną (42-2%) i występuje też przeważnie w odmianie płowej (50‘2%). Wybitniej niż u Polaków Królestwa występuje skóra jasna u Ukraińców (86%), Podolan (77-7%) i Wielkorosyan (87-1%), natomiast sła
biej u Białorusinów (56-9%) i Litwino-łotyszów (55-2%), u jednych tylko Rusinów galicyjskich skóra ciemna przeważa jeszcze zna
czniej (68-1%) niż u Polaków galicyjskich. Polacy Królestwa zaj
mują więc miejsce pośrednie między Ukraińcami. Podolanami i Wiel- korosyanami, mającymi skórę jaśniejszą, a Białorusinami, Litwino- łotyszami o skórze ciemniejszej, oraz Polakami i Rusinami galicyjskimi ze skórą jeszcze ciemniejszą.
Barwa włosów.
Ponieważ autorowie, których pracami posługiwaliśmy się, ba
dali włosy i oczy na większej liczbie osobników, niż skórę, pozwala to nam rozpatrzyć oddzielnie włosy i oczy według gubernii i ze
stawić je z danemi dla innych ludów.
Włosy rozpatrujemy w 4 barwach głównych: blond, szatyn, brunet i rude % (Patrz tab. str. 266).
Z tabeli tej widzimy, że najczęstszą barwą włosów u Po
laków Królestwa jest szatyn (50-2%), rzadszą nieco blond (35-0%), o połowę mniej występują brunet i czarne (14-4%). W gub. war
szawskiej, piotrkowskiej i kieleckiej pospolicie występują włosy szatyn (55 7 60 0%) i znacznie przeważają nad włosami blond (33-3 —14-3%), w gub. łomżyńskiej barwy szatyn (42 6%) i blond *)
*) W pracach E l k i n d a i D z i e r ż y ń s k i e g o włosy barwy nazwanej
„tiem no-rusa“ zaliczyliśm y do szatyn, a „św ietło-rusa“ i „biełok ura“ do blond
[265] P O L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L .
2 6 J . T A L K O H ltY N G E W I C Z
[267] P O L A C Y K H O L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T K O P O L . 2 7
(50’6°/0) są mniej więcej równo częste, w siedleckiej i kaliskiej przeważają włosy blond (50—88'9°/0), w lubelskiej, płockiej i ra
domskiej obok częstej barwy szatyn (47'4—49 8°/0) występuje blond (21*6—38'6%) i rzadziej brunet
(135—30‘9°/o)-U Polaków galicyjskich barwa blond (45'3°/o) nad szatyn (36'4°/0) przeważa nieco więcej niż u Polaków Królestwa; są oni najbardziej zbliżeni do rodów ruskich (szatyn 48-8%, blond 30'8%, brunet 15*6°/0), w szczególności do Ukraińców, Podolan i Białorusi
nów (szatyn 54-50/o, blond 39-4»/0), a ustępują bardziej ciemnym Rusinom galicyjskim i góralom ruskim oraz jasnowłosym Litwino- łotyszoin (blond 49-6°/0? szatyn 43’9°/0) i Wielkorosyanom (szatyn 40-1, blond 59 °/0).
Jeszcze wyraźniej wystąpi różnica pomiędzy ludami, jeżeli barwy włosów podzielimy na jasne i ciemne, zaliczając do pierw
szych blond i rude, do ciemnych brunet i czarne, a szatyn dzie
ląc pomiędzy obie kategorye włosów; otrzymamy wtedy:
W ł o s y
ciemne 496 885 993 88 496 116 120 1808 313 134 43
W o d s e t k a t h
2 8 J . T A L K O - H R Y N O E W I C Z 12 6 8 1
Barwa oczu.
W następującej tabeli zestawieni są, pod względem barwy oczu, Polacy z różnych gubernii Królestwa ze swymi współple- mieńcami, przyczem dla braku spostrzeżeń o barwach mieszanych podajemy tylko barwy główne: (Patrz tab. str. 238).
W połowie wypadków oczy Polaków Królestwa są błękitne (50‘8°/o) i występują stałej w gub. piotrkowskiej, kieleckiej, radom- skiej i płockiej (65-5—100°/0), słabiej w warszawskiej (43‘60/o)j łom
żyńskiej (37-l%), lubelskiej (35\3°/0) i siedleckiej (33-3°/0). Po błę
kitnej trzy inne barwy są dosyó częste, pospoliciej piwna (21,5°/0) niż zielona 111% i siwa (16’7°/0). Co do oddzielnych gubernii, to piwna barwa przeważa nad dwiema innemi w radomskiej, płockiej, lubelskiej i siedleckiej (17-5—33'3°/0), siwa przeważa w warszaw
skiej i kaliskiej (246 —25'8°/0), a w łomżyńskiej zielona (29*2°/0), nad piwną (21 3%).
Jak wiadomo, błękitna barwa łączy się ściśle z siwą, tak że trudno je nieraz odróżnió, często więc przy badaniach jeden zali
cza te same oczy do błękitnych, drugi do siwych. Otóż, jeżeli po
łączymy te dwie barwy w jedną siwo-błękitną, to przekonamy się, że przeważają u Polaków oczy siwo-błękitne, występujące jak w ogólnej liczbie (67-5%), tak też bardzo wybitnie w oddzielnych guberniach (58 — 100u/0), wyjąwszy łomżyńską i siedlecką, w któ
rych obok siwo-błękitnych (49‘4 i 444% ) występują w znaczniejszej liczbie piwne (2P3 i 333% ) i zielone (29’2 i 22-2°/0).
Połączenie barw siwej i błękitnej w jedną ułatwia porówna
nie Polaków Królestwa z innymi ludami. Stoją oni bliżej Polaków galicyjskich z oczami barwy siwo-błękitnej (b8A°l0\ więcej od nich zbliżają się do Wielkorosyan (74'0%), różnią się nieco od Litwino- łotyszów (52,9%) i Białorusinów (46'3%) ze znacznym procentem oczu zielonych (36 8 —32'7°/0) i od rodów ruskich, u których przy siwo-błękitnych, wahających się w szerokich granicach (u Ukraiń
ców 58-4%, Podolan 42'6°/0, Rusinów galicyjskich 38-5%, gó
rali ruskich 12-7-20°/0), występują zamiast zielonych, jak to wi
dzimy u Białorusinów i Litwino-łotyszów, oczy piwne (od 263
—63%).
W następującej tabeli zestawiamy połączenia barwy włosów i oczu dla Polaków z poszczególnych gubernii Królestwa Pol
skiego. (Patrz tab. str. 270).
p.
3 0 J . T A L K O H R Y N O E W IO Z [270]
1piwne CDi
zielone błękitne §>N
00 1 o>to CO 1 00DO blond Warszawska
236
OJ OJ to O<1 szatyn
to . to brunet i czarne
O
CD
1 ! rude
1 1 1 O ' blond Piotrkowska
15h-k- M* - CO szatyn
1 1 1 H-k. brunet i czarne
1 ___ i 1 i rude
oo o £ blond Kaliska
62
<35 <1 szatyn
►fr- 1 h-± LO brunet i czarne
1 1 1 rude
1 1 1 M- blond Kielecka
71 | 1 <35 szatyn
1 1 1 1 brunet i czarne
1 1 1 rude
1—>• 1 to toco blond Radomska
139
O 1 to szatyn
<1 to toOO brunet i czarne
1 _ 1 1 1 rude
00 CD 130 blond Płocka
399
OOCD CD o 1 2 1 szatyn
toto h-^ CO <1 - to brunet i czarne
- 1 1 I-* rude
<J SD h-± 00 blond
68
«0 to 00 M- szatyn
to 1 - 1 brunet i czarne
h* 1 - rude
oc coto CD blond Lubelska
303
coco 03 to On szatyn
OCn h-± <1 h-^ brunet i czarne
1 1 1 1 rude
to
J: 1 4
to OJ blond Siedlecka
91 1 1 szatyn
I-* 1 1 1 brunet i czarne
1 1 1 1 rude
(2-9%) 37 (6'7°/o)85 (8-5%) 41 (21-8%) 275 blond a 3ts>
b r
g? *<£8. i 50 5*4 8 3 (10-3) 130 8-5(107) | (5-9)75 (255)320 szatyn
(7-9) 100 (1-3)17 1 (1-6) 20 (3-4) 43 brunet i czarne
(0-1)2 (0-1)1 (0-1)1 o co rude P P“
[271] PO L A C Y K R Ó L . P O L . W Ś W I E T L E B A D A Ń A N T R O P O L . 3 1
Najpospolitszemi połączeniami barw u Polaków Królestwa są oczy błękitne z włosami szatyn (25,5%) i blond (21 ‘8%), o wiele rzadziej spotyka się oczy piwne z włosami szatyn (10‘3°/0) i brunet (7'9°/o) i siwe z włosami szatyn (8,5%) lub blond (6-7°/0). Jeżeli połączymy dwie barwy oczu błękitną i siwą w jedną, jak to zro
biliśmy powyżej, i zestawimy je z barwami włosów, to okaże się, że najczęstszemi połączeniami są oczy błękitno-siwe z włosami sza
tyn (34°/0) lub blond (28,5%).
Porównywamy teraz naszych Polaków z innymi współple- miennymi ludami pod względem połączeń różnych barw oczu z włosami ciemnymi i jasnymi, zaliczając do pierwszych włosy blond i rude, do drugich włosy brunet i czarne, a szatyn dzieląc pomiędzy te dwie kategorye.
Polaków Król.i Polskiego Ukraińców Górali ruskich Białorusinów Litwino- łotyszów Wielkorosyan PolakówKról. Polskiego Ukraińców Górali ruskich Białorusinów 1
i * .9 ^ i-H *2
Wielkorosyan
w liczbach bezwzględnych W °//o
Oczy
z włosami
jasnym i 457 656 4 304 166 84 3 4 7 2 5 0 2 1 3 1 6 3 4 9 41-2 błękitne ciemnymi 205 753 1 96 63 10 1 6 1 28-7 0 5 1 0 0 1 3 2 4-9
Oczy
z włosami
jasnym i 83 181 28 219 134 48 6 6 5 0 14-8 22-8 28*2 2 3 5 zielone ciemnymi 57 181 20 96 41 5 4 5 6 9 1 0 6 1 0 0 8-6 2-5
Oczy
z włosami
jasnym i 140 104 21 27 17 26 111 4 0 1 1 1 2-8 3 5 1 2 7
siwe ciemnymi 70 120 22 18 6 4 5 6 4 6 1 1 7 1-8 1-3 2-0
Oczy
z włosami
jasnym i 104 140 17 91 25 19 8 3 5-3 9 0 9 5 5-3 9-3
piwne ciemnymi 165 584 75 110 24 8 1 3 1 2 0 4 39-9 11-3 5 0 3 9
Z zestawienia wynika, że najczęstszem połączeniem wogóle są oczy błękitne z włosami jasnymi, które też najstalej występuje u Polaków Królestwa (34,7°/0).
U Ukraińców największy procent dają oczy błękitne z wło
sami jasnymi (25°/0) i ciemnymi (28*7°/0)- a następnie piwne z ciem
nymi (20‘4°/0), u Białorusinów i Litwino-łotyszów częściej
wystę-3 2 J . T A L K O - H K Y N C K W I C Z [272]
pują oczy błękitne z włosami jasnymi (316 i 34 9°/0) niż zielone z jasnymi (22*8 i 28 2%), u Wielkorosyan barwa błękitna z wło
sami jasnymi jeszcze stałej występuje (41 '3°/0) przy takiej samej mniej więcej częstości połączeń oczu zielonych z jasnymi (23-5°/ ).
Podobne połączenie barw wykazują pokrewne ludy, tylko u górali ruskich inny występuje stosunek, przeważają bowiem oczy piwne z włosami ciemnymi (39 8%) i rzadziej z jasnymi (19%).
.Jeżeli na zakończenie połączymy barwy oczu i włosów w dwa działy główne, typu jasnego i ciemnego, zaliczając do pierwszego oczy j asue (błękitne, zielone i siwe) z włosami jasnymi (t. j. blond), do ciemnego oczy piwne z włosami ciemnymi (t. j. brunet i czarne), a inne połączenia barw oczu z włosami szatyn podzielimy pomię
dzy 2 grupy poprzednie, to różnice jeszcze bardziej wystąpią jak w oddzielnych guberniach, tak też u oddzielnych’ ludów (Patrz tab. 273).
Wszyscy mieszkańcy oddzielnych gubernii mają przeważa- jący typ jasny; do przeciętnego typu Polaka z % typu jasnego (62 3 /o) najbardziej są zbliżeni mieszkańcy gubernii warszawskiej, piotrkowskiej i płockiej (63-6 — 66'6°/0); w wyższym stopniu wy
stępuje jaśniejszy typ w gub. kaliskiej, łomżyńskiej i siedleckiej (6J 3 77 8°/0), w niższym zaś w kieleckiej, radomskiej i lubelskiej
(54*7—57*1%). J J
W porównaniu z innemi grupami ludności występuje u Po
laków Królestwa typ jasny nieco stałej niż u Polaków galicyjskich (57 .) /0) i Ukraińców (o6 80/q); natomiast silniej niż u nich wystę- puje typ jasny u Podolan (66*9°/0), Białorusinów (72-9°/0), a szcze
gólnie u Litwino-łotyszów (80'9°/0) i Wielkorosyan (86*8°/0); typ ciemny przeważa u Rusinów galicyjskich i górali ruskich (51 i 55'8°/0) ł).
O bliczywszy w podobny sposób stosunek jasnego typu do ciemnego we
dług innych autorów, znajdziemy u Rusinów gub. wołyńskiej typu jasnego 56% , ciemnego u /0 ( K o ż u c h ó w ) ; na lewo-brzeżnej Ukrainie typ ciem ny przeważa W gub charkowskiej jest typu jasn ego 47% , ciem nego 68% , w połtawskiej j a snego 40 /„, ciemnego 60% ( K r a s n o w), u wschodnich Riałorusinów gub. smoleń
skiej jasnego 4 9 - 5 2 % , ciem nego 4 8 - 5 1 % ( E j c h g o l z i S z c z e d ro w i c k i).
U W ielkorosyan różnych gubernii typ jasn y waha sie w dosyć szerokich grani
cach od ,i5 do /O /0, w zależności od przymieszki obcoplemiennego ciemnego pier
wiastku, z którym są zmieszani. U EstÓw typ jasn y wynosi 60% , ciem ny 40°' (G ru b e ), a u Liwów jasn y 47% , ciem ny 53% ( W a l d h a u e r ) .
273] PO L A C Y K H O L . P O L . W Ś W I E T L E B A DA Ń A N T R O P O L . 3 3
W ielkorosyanie ustępują też jasnem u typowi staroobrzędowców. Estończycy mają przeważający typ jasny.
3
3 4 J . T A L K 0 -H K Y N U E W 1 C Z [274]
Polacy Królestwa przeto zajmują miejsce pośrednie pomiędzy bardziej jasnym typem Białorusinów, Litwino-łotyszów i Wielko- rosyan a ciemniejszym nieco Polaków galicyjskich a szczególnie Rusinów. z innemi pokrewnemi kobietami tak się przedstawia:
[275] P O L A C Y K U Ó L . P O L . W Ś W I E T L E IłA D A Ń A N T K O P O L . 35 szatyn częstsze niż u Polek galicyjskich, Ukrainek, Rusinek gali
cyjskich, u których przy podobnej liczbie blondynek, częściej wy
stępują brunetki; u Hucułek przeważają brunetki, a u Białorusinek i Litwino-łotyszek blondynki.
W rozmieszczeniu barw włosów Polki z Królestwa, podobnie jak galicyjskie, Białorusinki i Litwirio-łotyszki, nie różnią się od
Podług: J) M a j e r a , 2) T .- H r y n c e w i c z a , s) W o w k a .
3*
3 6 J . T A L K O -H K Y N O K W IC Z [276]
swych mężczyzn; natomiast Ukrainki i Rusinki galicyjskie mają częściej ciemne barwy włosów niż mężczyźni, a Hucułki od
wrotnie.
Jeszcze wyraźniej występuje barwa włosów przy ich podziale na jasne i ciemne, przyczem trzymamy się tego samego podziału, co u mężczyzn i zestawiamy obok Polek Królestwa obliczone w ten sam sposób inne kobiety:
Włosy
Polek K U 8 n e k Rolek K U S n e k
Królest. Pol. galicyjskich Ukrainek galicyjskich 1 Hucułek Razem Białorusinek Litwino-ło tyszek Królest. Pol. galicyjskich Ukrainek galicyjskich Hucułek Razem Białorusinek Litwino-ło tyszek
w liczbach bezwzględnych W 01
10
jasne 368 127 330 127 8 409 103 85 58-2 6 0 2 5 1 0 60-2 15-4 4 9 4 7 3 6 79-4 ciemne 261 84 317 84 44 423 37 22 4 1 8 3 9 8 4 9 0 39-8 84-6 5 0 8 2 6 4 2 0 6
Według powyższego wykazu u Polek Królestwa, galicyjskich oraz u Rusinek w 2/s przeważają włosy jasne (58'2—60'2°/0), u Biało
rusinek i Litwino-łotyszek jeszcze znaczniej (73’6 i 79-4°/0), u Ukrai
nek występują obie barwy jednakowo często (51 i 49°/0). a u Hu
cułek pospolicie ciemne (84 6°/0).
Barwa oczu.
Główne barwy oczu u naszych Polek w porównaniu z kobie
tami innych ludów tak się przedstawiają: (Patrz tab. na str. 277).
Polki z Królestwa mają częściej oczy błękitne (46-8°/0)5 rza
dziej piwne (23'7°/0) i siwe (22-9°/0), podczas gdy u Polek galicyj
skich przewagę mają piwne (32*7°/0) nad innemi (191—24*2°/0).
U wszystkich rodów ruskich przeważają jeszcze znaczniej oczy pi
wne (42-6—58-8°/0) przy spotykanych innych barwach (16*3—
21‘5%), u Białorusinek przeważają zielone (41*l°/0) nad błękitnemi (25’50/o) i piwnemi (24,l°/0), u Litwino-łotyszek występują częściej barwy: błękitna i zielona (38’3 i 36-4°/0) niż piwna (22-4%).
Wogóle Polki Królestwa barwą błękitną przewyższają inne kobiety;
[277] P O L A C Y K R Ó L . P O L . W 8 W 1 K T L K B A DA Ń A N T R O P O L . 3 7
u Litwino-łotyszek występuje błękitna i zielona, u Białorusinek częściej zielona, u Polek galicyjskich piwna, która jeszcze stałej
3 8 J . T A L K O -H R Y N C rO W rC Z [278]
piwna siwa zielona błękitna Barwaoczu
oj
1 2 7 9 1 P O L A C Y K K Ó L. P O L . W Ś W I E T L E B A D A N A N T U O P O L . 3 9
Łącząc różne barwy oczu z włosami jasnymi i ciemnymi, zestawiamy nasze Polki z kobietami innych plemion pokrewnych:
Oczy W łosy
cft PolekKróle- stwaPolsk. 2Ukrainek -o i i<t>
a
CDa o
*5 S
141 b±Litwino- 3łotyszek es PolekKróle- ntwa Polsk. s
‘3ii
¿i
647 i¡£ Białorusinek
§ -
• r j co
£ £* o
107
w liczbach bezwzględnych W 01
10
i jasne 203 157 29 39 3 2 5 2 4 3 2 0 6 3 6 4
błękitne
\ ciemne 89 184 7 2 1 4 3 2 8 4 5-0 1-9
zielone i jasne 28 18 47 30 4-5 2-8 3 3 3 2 8 0
| ciemne 13 20 11 9 2 1 3 1 7*8 8 4
| jasn e 98 39 6 3 15-7 6 0 4 2 2-8
siwe ( ciemne 45 44 7 — 7-2 6 8 5 0 —
J jasne 49 25 16 20 7v8 3 9 i l - 3 1 8 7
piwne
( ciemne 99 160 18 4 1 5 9 24-7 . 12 7 3-7
U Polek podobnie jak u mężczyzn najczęstszem połączeniem są oczy błękitne z włosami jasnymi (32'5°/0), a o połowę rzadsze oczy błękitne z włosami ciemnymi (34*3°/0), siwe z jasnymi (15-7%) i piwne z ciemnymi (15'9°/0). U Ukrainek jednakowo często wy
stępują oczy błękitne z włosami tak jasnymi (24'3°/0) jak i ciem
nymi (28-4°/o) i piwne z ciemnymi (24 70/o), u Białorusinek zielone z włosami jasnymi (33-3°/0) są częstsze niż błękitne z jasnymi (20 6%), a szczególnie niż piwne z obydwoma odcieniami włosów (11*3 i 127 %);
u Litwino-łotyszek. podobnie jak u Polek, najczęstsze jest połącze
nie oczu błękitnych i włosów jasnych (364°/0), po nich występują oczy zielone przy włosach jasnych (28°/0) i rzadziej oczy piwne z włosami jasnymi (18*7°/0).
Łącząc barwy włosów i oczu w dwa działy, otrzymujemy dane następujące: (Patrz str. 280).
U Polek pospolicie występuje w 2/a typ jasny (60*7%), podo
bnie jak u Białorusinek (61-7%); jest on u nich stalszy niż u Ukrai
nek (56-l°/o), u Litwino-łotyszek natomiast przeważa bardziej (71 •/•)-Co do oddzielnych gubernii widzimy, że u Polek typ jasny na j wybitniej występuje w kaliskiej, słabiej w warszawskiej i pło
ckiej, a na równi prawie z ciemnym w lubelskiej i radomskiej.
40 J . TA I, KO- H II Y NCICWICZ [280]
,J'ypy
P 0 1 k K r <5 1 e s t w a P 0 1 s k i e g o
warszawska piotrkowska kaliska radomska
CS VO
Cm łomżyńska lubelska - Kazein Ukrainek Białorusinek O o .9 Ł
W 1 i f z b i c h b e W z g 1 ę -o a C II
jasn y . . . 122 1 20 30 118 1 58 380 363 87 76
ciem ny . . 75 — 8 30 83 — 48 244 284 54 31
w °/o
jasn y . . . 61-9 — 71-4 5 0 0 6 k l — 54-7 60-9 5 6 1 61-7 71-0 ciem ny . . 3 8 1 100-0 28-5 50¡0 3 5 9 1 0 0 0 45-3 1391
1
4 3 9 38-3 2 9 0
W porównaniu do swych mężczyzn Polki co do rozmieszcze
nia typów nie wykazują różnicy, podobnie jak i Ukrainki, nato
miast u Białorusinek i Litwino-łotyszek typ jasny występuje mniej wybitnie niż u mężczyzn.