Charakterystyka kraju i społeczeństwa pochodzenia

Kolejna grupa czynników związana jest z charakterystyką kraju i społeczeństwa pochodzenia. Podobnie jak w przypadku kraju i społeczeństwa pobytu, należy odróżnić uwarunkowania natury społecznej i politycznej.

Wpływ przedmigracyjnych praktyk i doświadczeń stowarzyszeniowych oraz wzor-ców wyniesionych z kraju pochodzenia na chęć i zdolność do samoorganizacji migran-tów nie zawsze był dostrzegany. Według Moyi (2005: 836–837) początkowo sądzono, że skłonność do stowarzyszania się obserwowana wśród migrantów – szczególnie w Stanach Zjednoczonych – jest wyłącznie wynikiem uwarunkowań kraju pobytu.

Z czasem jednak, wraz z narastaniem krytyki tradycyjnych podejść do problematyki imigracji i asymilacji, zaczęto dostrzegać, że skłonność migrantów do samoorganizacji jest także wynikiem tego, jakie wzorce w tym zakresie wynieśli z kraju pochodzenia.

Szczególnie ważna w tym kontekście jest kulturowa i społeczna tradycja spo-łeczeństwa obywatelskiego i samoorganizacji (Panayi 1995). Wpływa ona na to, że u migrantów z określonych krajów dostrzega się swego rodzaju charakterystyczne cechy (np. chęć lub brak chęci do społecznego zaangażowania) bądź wzory zachowań

32 1. Przedmiot badań, założenia teoretyczne i metodologiczne

(np. zdolność lub brak zdolności do samoorganizacji). Marlou Schrover (2006) obserwuje u niemieckich migrantów silnie rozwiniętą tendencję do samoorganizacji i skłonność do tworzenia wielu rozdrobnionych organizacji. Z kolei Moya (2005:

847–850) dostrzega, że u Polaków rzadziej występuje tendencja do zakładania home-town associations niż w przypadku innych grup, np. Włochów.

Niektórzy badacze zwracają także uwagę na zróżnicowanie w sposobach i głębo-kości zaangażowania społecznego i politycznego między różnymi grupami migrantów.

Ich źródeł zaś poszukują w szerszym społecznym i instytucjonalnym środowisku kraju pochodzenia (Marschall 2001). Warto zwrócić uwagę, że wzory te szczególnie silnie będą widoczne u migrantów pierwszego pokolenia, socjalizowanych jeszcze w kraju pochodzenia.

W przypadku uwarunkowań natury politycznej możemy mówić o polityce pań-stwa wobec rozsianej po świecie diaspory oraz o relacjach między organizacjami a administracją publiczną kraju pochodzenia.

Można zaryzykować twierdzenie, że polityka wobec diaspory stosunkowo nie-dawno stała się przedmiotem zainteresowania badaczy zajmujących się polityką migracyjną. Jeszcze do niedawna postrzegano ją głównie przez pryzmat zarządzania procesami imigracji oraz integracją migrantów. Znacznie mniej miejsca poświęcano polityce kraju pochodzenia wobec emigrantów. Od pewnego czasu jednak podejście to zdaje się zmieniać (Gamlen, Cummings, Vaaler 2013). Ta zmiana widoczna jest nie tylko w zainteresowaniu badaczy, lecz także w samej praktyce administracji publicznej, która coraz częściej dostrzega, że emigracja może stać się przedmiotem działań państwa. Szczególnie dotyczy to utrzymywania relacji z emigrantami i ich potomkami (Aikins, White 2011). Taki specyfi czny rodzaj polityki emigracyjnej nazywa się polityką wobec diaspory i można ją zdefi niować jako „instytucje i praktyki państwa, które odnoszą się do członków społeczeństwa, którzy żyją poza granicami państwa” (Gamlen 2008: 5).

Tradycyjnie przyjęto, że polityka wobec diaspory jest narzędziem stosowanym przez państwa rozwijające się, które traktują emigrantów jako swego rodzaju zasób, który ma być czynnikiem wzrostu gospodarczego (przede wszystkim poprzez transfer środków fi nansowych i know-how) (Hugo 2003; Portes, Escobar, Radford 2007).

Coraz częściej jednak także kraje rozwinięte, przede wszystkim charakteryzujące się dużymi diasporami, np. Izrael, Irlandia, Włochy, Kanada, podejmują działania w tym zakresie (Aikins, White 2011: 2). Podobnie kraje Europy Środkowo-Wschodniej, szczególnie te, które doświadczyły zwiększonej emigracji po wstąpieniu do Unii Europejskiej, rozpoczęły proces rozwoju lub przemian swoich polityk wobec diaspor tak, aby dostosować się do nowych, zmienionych warunków (Heleniak 2013).

W konsekwencji daje się zaobserwować silne zróżnicowanie działań podejmo-wanych w ramach polityk wobec diaspory (Barry 2006; Desiderio, Weimar 2014).

Poszczególne kraje różnią się w samym podejściu do diaspory i w polityce wobec diaspory. Można mówić o swego rodzaju continuum – na jednym biegunie można

33

1.3. Czynniki kształtujące stan organizacji imigranckich

zaobserwować tzw. politykę daltonistyczną, w ramach której nie podejmuje się żad-nych działań na rzecz diaspory, na drugim zaś tzw. politykę absorpcji, której celem jest doprowadzenie do wchłonięcia danej części diaspory wraz z terytorium przez nią zamieszkiwanym (Babiński 1992). Zróżnicowanie to jest przede wszystkim wyni-kiem różnic w procesie powstawania zbiorowości emigranckich (np. okoliczności ich utworzenia, wielkości, specyfi ki państw pobytu), a także celów, jakie stawiane są przed polityką wobec diaspory, które mogą mieć wymiar ekonomiczny, polityczny, społeczny lub kulturalny (Aikins, White 2011: 2).

Alan Gamlen wraz ze współpracownikami (Gamlen, Cummings, Vaaler 2013), którzy podjęli próbę teoretycznej analizy zróżnicowania polityk wobec diaspory, pro-ponują następującą typologię perspektyw wyjaśniających ich powstawanie i rozwój.

Po pierwsze, mówią oni o tzw. perspektywie drenującej (tapping perspective), która bazuje na racjonalistycznym dyskursie neorealistów postrzegających diaspory jako swego rodzaju zasób, możliwy do użycia przez państwa w zmaganiach o dominację nad innymi krajami (Østergaard-Nielsen 2003a; Nowosielski 2015). Celem polityki wobec diaspory jest więc jej „drenaż”, efektywne wykorzystanie jej zasobów, takich jak zdolność do lobbingu czy transfery fi nansowe, dzięki którym państwo pochodze-nia może osiągnąć przewagę konkurencyjną (Østergaard-Nielsen 2003a; Nowosielski 2015). Drugim typem jest tzw. perspektywa obejmująca (embracing perspective), oparta w dużym stopniu na założeniach konstruktywistycznych. Skupia się ona na tym, w jaki sposób interesy państwa są modelowane przez takie konstytutywne idee, jak: naro-dowość, etniczność, rasa. Diaspora jest więc postrzegana jako „utraceni rodacy”, którzy współdzielą z obywatelami państwa pochodzenia narodowość, tożsamość, język, religię, historię i kulturę (Koser 2003). Celem polityki wobec diaspory staje się zatem utrzymanie z nią kontaktu oraz podtrzymanie jej tożsamości narodowej.

W przypadku mniej liberalnych reżimów konsekwencją takiego podejścia może być budowanie „zdalnego nacjonalizmu” (‘long-distance’ nationalism), a w państwach bardziej liberalnych – podtrzymanie zaangażowania diaspory w politykę ojczyzny (Lesińska 2019). Trzeci i ostatni typ to tzw. perspektywa zarządzająca (governing perspective), zakotwiczona w teoriach instytucjonalnych i postrzegająca pojawianie się polityk wobec diaspory w kolejnych krajach jako wynik procesów dyfuzji (Portes, Escobar, Radford 2007; Délano 2014). Ważnym elementem tej perspektywy jest wyraźny udział w pro-cesach dyfuzji także instytucji międzynarodowych, takich jak Organizacja Narodów Zjednoczonych czy Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji, które sprzyjają roz-wojowi polityk wobec diaspory poprzez promowanie podejścia „migracji dla rozwoju”.

Planując i realizując politykę wobec diaspory, państwo pochodzenia zazwyczaj podejmuje działania na trzech płaszczyznach (Gamlen 2006). Po pierwsze, stara się budować centrycznie zorientowane „narodowe społeczeństwo w transnarodowej przestrzeni” (transnational national society). Odbywa się to przede wszystkim poprzez działania odwołujące się do symboliki narodowej, które mogą przyjmować różnego rodzaju formy – od najprostszych, takich jak organizacja konferencji i kongresów,

34 1. Przedmiot badań, założenia teoretyczne i metodologiczne

aż po bardzo złożone, takie jak tworzenie specyfi cznych narracji o kraju pochodzenia.

Tego typu aktywności państwa wymagają stworzenia wielu instytucji państwowych bądź pozarządowych powołanych do tego, by utrzymywać kontakt z diasporą. Ważną rolę w takich działaniach mogą też odgrywać organizacje imigranckie. Po drugie, państwo pochodzenia może przyznawać członkom diaspory uprawnienia, które mogą mieć zróżnicowany charakter. Mogą być one specyfi czne jedynie dla członków diaspory (specjalny serwis turystyczny dla członków diaspory), czasami zaś mogą być podobne bądź wręcz tożsame z tymi, które posiadają obywatele (czynne i bierne prawo wyborcze). Nadawanie uprawnień pozwala na wytworzenie więzi między państwem pochodzenia a przedstawicielami diaspory, może także wytwarzać swego rodzaju poczucie zobowiązania wobec kraju pochodzenia. Przykładem przyznawania uprawnień członkom diaspory, istotnym z punktu widzenia organizacji, jest zor-ganizowanie specjalnego systemu fi nansowania przedsięwzięć takich organizacji.

Trzecim rodzajem działania jest podejmowanie prób egzekwowania zobowiązań ze strony członków diaspory. Często zarówno państwo pochodzenia, jak i członkowie diaspory mają mniej lub bardziej rozwinięte przekonanie, że diaspora powinna być lojalna wobec państwa pochodzenia. Państwo podejmuje więc działania mające na celu z jednej strony wzmocnienie tego poczucia, z drugiej zaś – stworzenie instytucjonal-nych warunków pozwalających tę lojalność wyzyskać. W sferze gospodarczej może to polegać na stymulowaniu transferu różnego rodzaju kapitału – zarówno fi nansowego (powoływanie specjalnych stref ekonomicznych, przelewy, spółki, obowiązkowe płat-ności), jak i społeczno-kulturowego (w tym przede wszystkim know-how). W sferze politycznej chodzi o podejmowanie działań z zakresu dyplomacji publicznej, które mają na celu umocnienie pozytywnego bądź poprawę negatywnego wizerunku kraju pochodzenia lub działania o charakterze lobbingowym – nacisku grup interesów złożonych z członków diaspory na władze kraju pobytu w celu realizacji pewnych żywotnych interesów kraju pochodzenia.

Realizacja polityki wobec diaspory wymaga stworzenia sieci instytucji zajmujących się ich projektowaniem i realizacją. Problem ten rzadko jest przedmiotem bardziej dogłębnych badań (Agunias, red., 2009: 2), można jednak wskazać pewne typologie instytucji, które zostały zaproponowane przez Dovelyn R. Agunias (red., 2009) oraz Gamlena (2014), a które wskazują, że mamy do czynienia z różnorodnymi insty-tucjami w różnorodny sposób umocowanymi w strukturze władzy i administracji publicznej kraju pochodzenia.

Polityka wobec diaspory może aktywnie wpływać na sytuację migrantów oraz organizacji ich reprezentujących. Państwo pochodzenia zazwyczaj jest zainteresowane tym, aby mieć wpływ na stowarzyszenie imigranckie. Wpływ ten może polegać na bezpośrednim wspieraniu organizacji – fi nansowym, rzeczowym, merytorycznym czy politycznym. Może też mieć bardziej dyskretny charakter i polegać na budowaniu relacji państwa pochodzenia z organizacjami. Co ważne – podobnie jak w przypadku polityk integracyjnych w kraju pobytu – wpływ ten nie ogranicza się jedynie do wsparcia,

35

1.3. Czynniki kształtujące stan organizacji imigranckich

lecz także rozciąga się na jego konsekwencje i uwarunkowania. Państwo pochodzenia może bowiem wspierać cele organizacji, o ile są one zgodne z polityką i celami tego państwa. W ten sposób może wpływać na typ i profi l organizacji oraz na podejmowane przez nie aktywności. W ekstremalnych sytuacjach państwo pochodzenia może starać się ograniczać swobodę działania organizacji, a w niektórych przypadkach nawet dążyć do ich likwidacji (Sardinha 2009: 88). Taka postawa państwa pochodzenia wobec organizacji imigranckich jest silnie warunkowana sytuacją polityczną, co widać bardzo wyraźnie w przypadku stosunku reżimów niedemokratycznych do organiza-cji uchodźców politycznych. Gdy cele polityczne migrantów są sprzeczne z celami państwa pochodzenia, może ono podejmować działania mające na celu ograniczenie ich aktywności, jednocześnie starając się wspierać organizacje skupiające migran-tów o proreżimowym nastawieniu (Ruchniewicz 1994: 2014). Ponadto – ponownie analogicznie jak w przypadku kraju pobytu – państwo pochodzenia często dąży do tworzenia jednolitej reprezentacji organizacji w postaci stowarzyszeń parasolowych, które miałaby odgrywać rolę reprezentanta organizacji lub wręcz całej zbiorowości emigranckiej (Schrover, Vermeulen 2005: 827). Może to jednak skutkować wyklu-czeniem tych organizacji, które z różnych powodów, np. politycznych, pozostają poza głównym nurtem organizacji imigranckich w danym kraju pobytu.

1.3.4. Bilateralne relacje między krajem pochodzenia a krajem pobytu