Propozycja modelu wyjaśniającego

Zaproponowany model będący podstawą badań i dalszych analiz ma charakter interdyscyplinarny. Odwołuje się on bowiem do dorobku badań nad migracjami, zarówno tych inspirowanych socjologią, jak i politologią, badań nad ruchami społecz-nymi oraz – w nieco mniejszym stopniu – stosunkami międzynarodowymi. Osadzony jest w różnych tradycjach teoretycznych.

Po pierwsze, będziemy korzystać z dorobku teorii transnarodowości. Warto podkreślić, że nie jest to jedna i wewnętrznie spójna teoria czy koncepcja. De facto można mówić o pewnego rodzaju pluralistycznym podejściu opisującym zjawisko defi niowane jako migracje transnarodowe polegające na tym, że:

[…] migranci – za sprawą swych praktyk – łączą przestrzenie dwóch państw narodowych, które nie mogą już być traktowane jako odizolowane od siebie jednostki polityczne, ale jako wspólne pole działań i znaczeń społecznych, kulturowych, ekonomicznych i politycznych (Jaskułowski, Pawlak 2016: 139).

Innymi słowy, doświadczenia i codzienne działania migrantów są kształtowane przez liczne powiązania z więcej niż jednym państwem. W rozwoju tych połączeń niezwykle ważną rolę odgrywają coraz większa łatwość podróży oraz rozwój technologii i mediów (Schiller, Basch, Blanc 1995), które pozwalają transmigrantom być i „tu”,

37

1.4. Propozycja modelu wyjaśniającego

i „tam” lub, jak to ujęła Peggy Levitt (2003: 177): „trzymać nogi w obu kontekstach”.

Podejście transnarodowe bierze pod uwagę fakt, że współcześni migranci uwikłani są w sieci bardzo złożonych powiązań i jednocześnie podlegają różnym systemom o charakterze kulturowym, społecznym, ekonomicznym czy politycznym (Grzymała--Kazłowska 2013: 34).

Teoria transnarodowości w przypadku organizacji imigranckich wydaje się wyjąt-kowo dobrym narzędziem interpretacyjnym – stowarzyszenia tego typu często okazują się bowiem organizacjami transnarodowymi. Są one zanurzone w kontekście kraju pochodzenia, jak również kraju pobytu – na poziomie zarówno kulturowym (czy symbolicznym), społecznym, jak i politycznym. Znajduje to zresztą odbicie w ter-minologii – niektórzy badacze nazywają je bowiem wprost transnarodowymi orga-nizacjami imigranckimi (Portes, Escobar, Radford 2007) czy transgranicznymi organizacjami migranckimi (Pries, Sezgin, red., 2012b).

Teoria transnarodowa obecna jest nie tylko w badaniach nad migracjami, lecz także w studiach nad stosunkami międzynarodowymi. Badacze stosunków międzynarodowych zaczęli od pewnego momentu zwracać uwagę, że na arenie międzynarodowej obok państw i klasycznie rozumianych organizacji międzynarodowych pojawiają się także inni transnarodowi aktorzy, czasem będący organizacjami pozarządowymi. Zwykle badania nad tymi pozarządowymi transnarodowymi organizacjami skupiają się na transnarodowych sieciach rzecznictwa (transnational advocacy networks) i instytucjach takich jak Amnesty International (Keck, Sikkink 1998; Trubek, Mosher, Rothstein 2000; Carpenter 2007). Czasem jednak dotyczą także organizacji imigranckich, ponieważ „angażują się one w działania ponadnarodowe, a ich tożsamość przekracza granice państwowe” (Dijkzeul, Fauser 2020: 3).

Warto jednak zwrócić uwagę na pewne ograniczenia teorii transnarodowości w badaniach, których przedmiotem są organizacje imigranckie. Historia polskich stowarzyszeń, jak też współcześnie obserwowane profi le tych organizacji wyraźnie wskazują, że nie o wszystkich z nich można mówić jako o transnarodowych. Człon-kowie stowarzyszeń przejawiają różne postawy w stosunku do kraju pochodzenia i kraju pobytu. Niektóre organizacje i ich przedstawiciele nastawiają się na trwałą współpracę z krajem pochodzenia w różnych obszarach (kulturowym, ekonomicznym i politycznym), a inne zdecydowanie odcinają się od kraju pochodzenia, aby skon-centrować się na możliwie pełnym przeniknięciu do tkanki społecznej kraju pobytu⁴. Drugi element ramy teoretycznej zakorzeniony jest w obecnej w badaniach nad ruchami społecznymi koncepcji struktury politycznych możliwości (political opportu-nity structure, POS) (Koopmans 2004). Wywodzi się ona z teorii politycznej mobili-zacji zasobów (Tarrow 1994) i łączy w sobie refl eksję nad działaniami zbiorowymi

4 Znamienna w tym kontekście była manifestacja odrębności przez delegację Amerykańskiej Polonii na II Zjeździe Polaków z Zagranicy (1934), zwana „deklaracją niepodległości Amerykanów polskiego pochodzenia” (Biskupski 2001).

38 1. Przedmiot badań, założenia teoretyczne i metodologiczne

z politologicznym neoinstytucjonalizmem, kładącym nacisk na rolę instytucji poli-tycznych (Bousetta 2000; Koopmans 2004).

W nurcie tym pojawia się dość dużo badań nad organizacjami imigranckimi.

Na przykład Marc Hooghe (2005: 982–988) zwraca uwagę na następujące elementy politycznej struktury możliwości kraju pobytu:

1) są to formalne reguły i instytucje – struktura państwa i systemu politycznego oraz formalne reguły zarządzania interakcjami z grupami, które występują z żądaniami wobec systemu politycznego (nazywanymi także pretendentami – challengers);

2) są to nieformalne reguły interakcji z pretendentami, czyli sposoby, w jaki system nieformalnie prowadzi dyskusję z różnymi grupami konkurującymi o dostęp do politycznych zasobów;

3) istotna jest konfi guracja władzy w obrębie elit politycznych – to, czy elity te są spójne czy wewnętrznie rozbite, oraz możliwość posiadania przez grupy etniczne sprzymierzeńców wśród przedstawicieli tych elit;

4) jest to reakcja zwrotna elit politycznych, która może być czynnikiem uła-twiającym lub utrudniającym osiągnięcie zamierzonych przez grupy etniczne celów.

Co więcej, koncepcja ta daje możliwości ujęcia transnarodowego charakteru organizacji imigranckich. Na jej gruncie można bowiem mówić o pojęciu transnaro-dowej struktury politycznych możliwości (TPOS), które pozwala na analizę nie tylko klasycznej struktury możliwości zarówno w kraju pobytu, jak i w kraju pochodzenia, lecz także relacji powstałych między krajami w wyniku procesów historycznych.

Opierając się na tych inspiracjach teoretycznych, proponujemy model uwarun-kowań stanu organizacji imigranckich⁵. Model za Stefanem Nowakiem (1985: 444) defi niujemy jako „opis w terminach pewnych elementów składowych i związków między nimi lub układu sprzężeń i zależności między własnościami tego przedmiotu, spełniający wymóg adekwatnego wyjaśnienia badanej własności przedmiotu”. Wska-zujemy w nim cztery zestawy czynników oraz ich składowe, a także parametry stanu organizacji, które w naszej opinii warunkowane są tymi czynnikami.

Pierwszy zestaw czynników to charakterystyka procesu migracyjnego oraz zbio-rowości imigranckiej. Wśród cech procesu migracyjnego, które wpływają na stan organizacji, określamy typ migracji (m.in. migracja dobrowolna/przymusowa, ekono-miczna/polityczna, jednostajność/falowość procesu migracyjnego). Innymi aspektami charakterystyki zbiorowości imigranckiej są: rozmiar, spójność społeczna, kompozycja demografi czna i społeczna. Cechy te mogą wpływać na specjalizację organizacji, występowanie konfl iktu i kooperacji między organizacjami, na ciągłość i zmianę orga-nizacji, a także na dostępność zasobów ludzkich oraz sytuację materialną organizacji.

5 Jest on w dużej mierze oparty na modelu uwarunkowań stanu polskich organizacji w Niem-czech zaproponowanym przez Michała Nowosielskiego (2016).

Rysunek3. Model wyjaśniający Źródło: opracowanie własne.

Charakterystyka procesu migracyjnego oraz zbiorowoĝci imigranckiej Charakter migracji Rozmiar zbiorowoĝci imigranckiej SpójnoĝÉ spoĄeczna zbiorowoĝci imigranckiej Kompozycja demograficzna/spoĄeczna/ekonomiczna zbiorowRĝci imigranckiej Zaangaľowanie spoĄeczne zbiorowoĝci imigranckiej Tradycja samoorganizacji imigrantów

Charakterystyka kraju i spoĄeczeĆstwa pochodzenia Kulturowa i spoĄeczna tradycja spoĄeczeĆstwa obywatelskiego i samoorganizacji: 9 skĄonnoĝÉ do zaangaľowania spoĄecznego 9 wzorce samoorganizacji Polityka paĆstwa pochodzenia wobec diaspory: 9 formy wsparcia dla organizacji skupiajÇcych czĄonków diaspory 9 rozwój relacji miÛdzy instytucjami ]DMPXMÇF\PLsiÛ diasporÇ a organizacjami CharakterystykakrajuispoĄeczeĆstwapobytu 6WUXNWXUDSROLW\F]Q\FKPRľOLZRĝFLpaĆstwa przyjmujÇcego: 9 inkorporacjapolitycznaimigrantów 9 formywsparciadlaorganizacjiimigranckich 9 regionalneilokalnezróľnicowaniepolitykwobecimigrantówiorganizacji imigranckich SpoĄecznalegitymizacjauczestnictwaimigrantówwdyskursiepublicznym RozwójspoĄeczeĆstwaobywatelskiego Bilateralne relacje miÛdzy krajem pochodzenia a pobytu Umowy miÛdzy krajem pochodzenia a krajem pobytu regulujÇce migracjÛ oraz sytuacjÛ migrantów Relacje polityczne miÛdzy krajem pochodzenia a krajem pobytu Relacje spoĄeczne miÛdzy krajem pochodzenia a krajem pobytu

STAN ORGANZIACJI IMIGRANCKICH

Zasoby ludzkie Sytuacja materialna Konflikt i kooperacja miÛdzy organizacjami Konflikt i kooperacja z instytucjami paĆstwa pochodzenia Sytuacja materialna Konflikt i kooperacja z instytucjami paĆstwa pobytu Specjalizacja organizacji Formalna i spoĄeczna legitymizacja organizacji

Zasoby ludzkie Sytuacja materialna Konflikt i kooperacja miÛdzy organizacjami Specjalizacja organizacji CiÇgĄoĝÉ i zmiana organizacji Konflikt i kooperacja z instytucjami paĆstwa pobytu Specjalizacja organizacji „UwikĄanie” organizacji w relacje bilateralne Sytuacja materialna STAN ORGANIZACJI

40 1. Przedmiot badań, założenia teoretyczne i metodologiczne

Drugi zestaw czynników stanowi charakterystyka kraju i społeczeństwa pocho-dzenia. W tej kategorii mieszczą się uwarunkowania natury społecznej oraz politycz-nej. Czynniki o charakterze społecznym to przede wszystkim kulturowa i społeczna tradycja społeczeństwa obywatelskiego i samoorganizacji, która wpływa na skłonność do zaangażowania społecznego, oraz wzorce samoorganizacji migrantów. Uwarunko-wania natury politycznej związane są z polityką wobec diaspory, która znajduje swoje odzwierciedlenie w różnych formach wsparcia (politycznego, fi nansowego etc.), oraz współpracą między organizacjami imigranckimi i wyspecjalizowanymi instytucjami państwa pochodzenia zajmującymi się diasporą. Czynniki związane z charakterystyką kraju i społeczeństwa pochodzenia wpływają na takie wyznaczniki stanu organizacji, jak wielkość zasobów ludzkich oraz skłonność do kooperacji lub konfl iktu, a także na sytuację materialną organizacji.

Trzeci zestaw czynników to charakterystyka kraju i społeczeństwa pobytu.

Również w tym przypadku możemy mówić o uwarunkowaniach politycznych i spo-łecznych. Te pierwsze związane są ze strukturą politycznych możliwości, która wyznacza instytucjonalną ramę funkcjonowania organizacji: formalne możliwości funkcjonowania, relacje z instytucjami państwa pobytu oraz dostępne wsparcie.

Równie ważne są czynniki społeczne związane z postawą społeczeństwa kraju pobytu wobec migrantów oraz działalności organizacji imigranckich. Duże znaczenie ma także stan rozwoju społeczeństwa obywatelskiego w kraju pobytu. Zarówno poli-tyczne, jak i społeczne uwarunkowania mogą wpływać na takie aspekty funkcjono-wania organizacji, jak: jej sytuacja materialna, specjalizacja, występowanie konfl iktu i kooperacji między organizacją a instytucjami, zrzeszeniami i przedstawicielami społeczeństwa pobytu.

Czwarty zestaw czynników tworzą bilateralne relacje między krajem pochodze-nia i pobytu. Mowa tu zarówno o formalnych umowach między oboma państwami, które regulują sferę migracji i sytuację migrantów, jak i o społecznych i politycznych stosunkach bilateralnych. Mogą one wpływać na takie aspekty funkcjonowania orga-nizacji, jak: ich sytuacja materialna, specjalizacja, relacje z instytucjami obu państw, w tym także występowanie konfl iktu lub kooperacji.