Charakterystyki ogólnych dążności w rozwoju dźwięków języków arioeuropejskich i kierunki tego rozwoju

Obserwując rozwój języków arioeuropejskich, można zauważyć pewne powszechne dążności, które różnicują się zgodnie z właściwościami poszczególnych języków i zgodnie z etapem swojego rozwoju, i na których zróżnicowaniu należy oprzeć genetyczny podział (klasyfikację) języków. Te dążności, spowodowane i uwarunkowane dwoma czynnikami językowymi: zarówno czysto fizjologicznym, jak fizjologiczno-psychicznym (morfolo-gicznym) i charakteryzujące w pewien sposób języki, w których się przejawiają, są między innymi następujące:

1) Ustawiczne, nieprzerwane dążenie do wygody w związku z przyzwyczajeniem. Prze-chodzenie dźwięków w łatwiejsze (włączając tu zero, to jest pełny zanik), dążność do skrótu:

a) Wskutek sąsiedztwa z innymi dźwiękami, w związku z innymi dźwiękami. Różne rodzaje asymilacji albo upodobnienia, dysymilacji itp. Zanik dźwięków i pojawienie się nowych. Zmiany w połączeniach spółgłosek. Dyftongi spółgłoskowe i samogłoskowe.

b) Wymiana dźwięków niezależnie od innych na łatwiejsze. Dążenie do skracania, osła-bienia i zanikania. Redukcja dźwięków (samogłosek i spółgłosek) do minimum akustycz-nego, następnie do minimum w tym znaczeniu, że pozostaje tylko czas zużywany wcześ-niej na wymówienie dźwięku, ale bez działania narządów – i wreszcie zupełny zanik albo bez śladu, albo ze wzdłużeniem zastępczym. Prawo skracania albo zwężenia samogłosek w rozwoju historycznym. Im łatwiejsze, wygodniejsze w wymowie dźwięki, tym większą mają szansę na zachowanie się, tym mocniej się trzymają. Im trudniejsze są dźwięki, tym łatwiej podlegają zmianom. Stałość dźwięków.

Pozorne wyjątki od wyżej podanego ogólnego kierunku rozwoju dźwięków. Pojawie-nie się nowego dźwięku: spółgłoskowego w trudno wymawianych połączeniach spółgło-sek (wstawka), spółgłoskowego między dwiema samogłoskami (unikanie „rozziewu”) itp.

Dążenie do wymiany spiritus lenis na pełne samogłoski, zgodnie z naturą samogłoski na-stępującej. Do tego odnosi się też następująca, druga ogólna dążność.

2) Dążność do rekompensowania skróceń.

a) Rekompensowanie skrócenia (resp. przedłużenie) danego dźwięku zachodzące w nim samym. Momenty dźwięków. Powód, dla którego długie i półkrótkie samogłoski zmieniają się jakościowo (to jest ilościowo w przestrzeni, ale jakościowo z akustycznego punktu widzenia). Przedłużenie, to jest dłuższe trwanie przepływu strumienia powietrza, neutralizowane jest zwężeniem w jamie ustnej (od a do i i u). Dokładnie tak samo skróce-nie, to jest krótsze trwanie przepływu strumienia powietrza, neutralizowane jest rozszerze-niem. Przedłużeniu przeciwdziała zwężenie, skróceniu – rozszerzenie. Rezultat otrzymany z przemnożenia czasu trwania samogłoski przez jej szerokość jest wskutek tego rodzaju uwarunkowań w przybliżeniu taki sam. Wszystko zależy tu od siły i ciśnienia powietrza z jednej strony i od czasu trwania z drugiej, a też od czynników mnożenia. Prawo skracania czy też zwężenia samogłosek w rozwoju historycznym.

b) Rekompensata skrócenia, a następnie zaniku danego dźwięku, ale rekompensata będąca w dźwięku (lub sylabie) poprzedzającym (lub nawet następującym). Wzdłużenie zastępcze jako objaw walki dążenia do wygody ze zwyczajem. Cztery rodzaje wzdłużenia zastępczego: A. 1) wzdłużenie zastępcze w jednym tylko dźwięku (o nim powiedziano wyżej), B. 2) wzdłużenie zastępcze w zamian za zanik spółgłosek, 3) w zamian za zanik innych samogłosek w następujących sylabach, 4) tak zwane ściągnięcie (contractio).

Z drugiej strony można rozróżniać trojakiego rodzaju wzdłużenie zastępcze: 1) będące wzdłużeniem samogłoski, 2) polegające na przestrzennym rozszerzeniu samogłoski, 3) po-wodujące wzmocnienie samogłoski przez przesunięcie na nią akcentu.

W ogólności wzdłużenie zastępcze (albo ściślej mówiąc, zastępcze wzmocnienie) po-lega na wydychaniu w danej sylabie większej niż wcześniej ilości powietrza w zamian za osłabienie lub nawet zanik pewnego działania muskułów.

3) Rozszczepienie dźwięku w dwie strony.

Przy całkowitym lub choćby częściowym zaniku pewnej kategorii dźwięków zachodzi rozszczepienie jej w dwóch kierunkach: albo nowe zjawisko, albo też w pewnym sensie powrót do dawnego.

4) Dążność do dźwięków pośrednich.

a) W dziedzinie samogłosek – dążenie do zamiany samogłosek na samogłoski krótsze lub węższe, dążność do skracania lub zwężania samogłosek.

b) W dziedzinie spółgłosek przeciwnie: im większe zwężenie, tym trudniejsza spół-głoska, dlatego tutaj widoczna jest tendencja do spółgłosek szerszych, a zarazem dłużej trwających itp.

5) Stopniowa utrata wyrazistości dźwięków.

Wyrazistość dźwięków w językach pierwotnych oddaje żywą wrażliwość pierwotnych ludów. Stopniowa utrata wyrazistości dźwięków łącznie z utratą jasności znaczeniowej wyrazów. Coraz większa niewyrazistość, mieszanie spółgłosek. Rozwój coraz większej niewyrazistości, mieszania samogłosek; mieszania samogłosek nieakcentowanych. Utrata różnorodności. Narody tracą muzyczne (estetyczne) poczucie w odniesieniu do języka.

6) Uwypuklenie jakościowe różnic ilościowych.

Zamiana wymian ilościowych na jakościowe. Jakościowe podkreślanie różnicy ilościo-wej: a) spółgłosek twardych i miękkich, b) samogłosek krótkich i długich itp.

7) Utrata wyrazistości dźwięków.

Między innymi: stopniowa utrata wymiany samogłoskowej i spółgłoskowej, to jest wciąż postępująca niewymienność samogłosek i spółgłosek. Zróżnicowanie pod tym względem języków pierwotnych i pochodnych. Stopniowe unieruchamianie akcentu.

8) Osłabienie estetycznego charakteru języka zarówno czysto zewnętrznego, jak też poetyckiego, twórczego. Między innymi osłabienie estetycznego charakteru języka wraz z zanikiem różnic między sylabami akcentowanymi i nieakcentowanymi, długimi i krótki-mi. Uproszczenie plastycznej strony języka. Zmieszanie akcentu z ilością itp.

*

Fizyczne i geograficzne warunki kraju wpływają na organiczny charakter narodu, który ze swej strony warunkuje charakter jego języka. Odwrotnie, dany język wpływa na cha-rakter organów mowy i na fizjonomię zarówno poszczególnych osób, jak i całego narodu.

W następstwie prawdopodobnie warunków fizycznych i swoistego rozwoju samego języka w niektórych językach rozwija się dążność do szczególnego używania przednich narządów mowy, w innych językach – do używania tylnych narządów mowy itp. Różnica pod tym względem między azjatycką gałęzią języków arioeuropejskich a europejską.

Dążenia do przyszłego stanu języka warunkują niekiedy jego stan obecny.

Znaczenie fonetyki.

Uzupełnienia do fonetyki

1. Wpływ języków obcych na charakter fonetyczny danego języka.

2. Tabele, naoczne wyobrażenie:

1) podział dźwięków,

2) zmiany dźwiękowe w ogólności, a szczególnie zaszłe w niektórych językach, 3) odpowiedniości dźwiękowe: a) w jednym języku, b) w językach spokrewnionych, 4) tabele statystyczne stosunków procentowych między dźwiękami.

3. Formuły lingwistyczne i skróty w zastosowaniu do fonetyki.

Program wykładów z gramatyki porównawczej sanskrytu, litewskiego i słowiańskiego w związku z innymi językami arioeuropejskimi