Chrześcijański kult i jego wymowa

Logike latreia – rozumna służba Boża

Piękno przynależy do istoty chrześcijańskiego kultu. A owym pięknem jest Logos – Jezus, który jest najgłębszym sensem świata i każdego człowieka. Ukazuje się to już we Wcieleniu, w którym Syn Boży, przychodzi na świat, by zbawić człowieka, by nadać mu ów sens. Logos nie jest Kimś nieznanym, nierealnym, lecz przeciwnie – posiada ciało, „staje się ciałem”, bowiem: „Słowo stało się ciałem i zamieszkało wśród nas” (J 1,14). Jezus – Logos zamieszkał wśród nas i oddał za nas życie, ofiarował siebie Ojcu, by nas zabawić.

ROZDZIAŁ 2. NA DROGACH PIĘKNA

139 W tym kontekście warto zwrócić uwagę na List św. Pawła do Rzymian, gdzie w pierwszym wierszu 12 rozdziału Apostoł używa terminu logike latreía. Przytoczmy zatem ten fragment:

„A zatem, proszę was bracia, przez miłosierdzie Boże, abyście dali ciała swoje na ofiarę żywa, świętą, Bogu miłą, jako wyraz waszej rozumnej służby Bożej. Nie bierzcie więc wzoru z tego świata, lecz przemieniajcie się przez odnawianie umysłu, abyście umieli rozpoznać, jaka jest wola Boża: co jest dobre, co Bogu przyjemne i co doskonałe” (Rz 12,1-2).

„Ofiarą żywą, świętą, Bogu miłą” jest tutaj cały człowiek, całe jego życie, które powinien ofiarować Bogu. Z kolei określenie „ciała swoje” podkreśla ludzki, a nawet można powiedzieć „cielesny” wymiar służby, która nie może być „odczłowieczona”. Zaznaczyć też trzeba, że składanie Bogu w ofierze własnych ciał prowadzi nas także do pojęcia Kościoła jako communio, gdzie cały Lud Boży tworzy jedno ciało w Chrystusie (por. Rz 12,5). Właśnie liturgia umożliwia człowiekowi tę ofiarę z siebie. Benedykt XVI wyjaśnia:

„Te słowa ukazują obraz nowego kultu jako całkowitą ofiarę złożoną z własnej osoby w komunii z całym Kościołem. Nacisk, jaki kładzie Apostoł na ofiarę złożoną z naszego ciała podkreśla ludzki konkretny wymiar służby, która nie może być bezcielesna” (SC 70).

Zatem człowiek swoim życiem, swoją rozumną służbą Bogu powinien ofiarować siebie. Wraz z całym Kościołem każdy człowiek swoim życiem składa Bogu ofiarę. Unaocznia się to szczególnie podczas liturgii.

Zapytajmy jednak, czym tak naprawdę jest według Ratzingera logike latreía? Czym ona jest w kontekście liturgicznym?

Zwrot ten, jego sens, nie jest bowiem łatwy do przetłumaczenia na jakikolwiek język. Pisze o tym ks. Jerzy Szymik w swojej książce Theologia benedicta, w której podając liczne przykłady, wymienia: „W polskich tłumaczeniach biblijnych Pawłowe

logike latreía występuje jako «rozumna służba Boża» […]”125. Jednak podstawowym i najbardziej adekwatnym znaczeniem logike latreía jest „służba Boża odpowiadająca Logosowi”126. Logosowi – czyli Jezusowi Chrystusowi, Temu, który jest „najpiękniejszym spośród ludzi”127.

125 TB, t. 2, s. 56. 126 Tamże, s. 57.

ROZDZIAŁ 2. NA DROGACH PIĘKNA

140 Można także dodać, że autentyczny kult przekracza samo działanie liturgiczne i obejmuje porządek ludzkiego życia. Rzeczywistość liturgiczna nie może bowiem wynikać z ludzkiej fantazji i kreatywności. To Bóg objawia człowiekowi, jak ma Go czcić. Dlatego też Joseph Ratzinger przestrzega przed próbą samowolnego kultu Boga, jak sam mówi:

„Kult staje się świętem, które wspólnota wyprawia dla samej siebie i w którym szuka samopotwierdzenia… W takim wypadku liturgia rzeczywiście staje się grą lub, co gorsza, może prowadzić do odejścia od Boga żywego…”128.

Chodzi więc o służbę Bożą, o kult, który „nie jest nigdy pustym rytuałem, obrzędem-wydmuszką, ale relacją z Bogiem, przylgnięciem do Chrystusa, tak wspólnotowym (Kościoła), jak i osobistym (poszczególnego człowieka)”129.

Ars celebrandi i ars praesidendi

W chrześcijańskim kulcie sprawowanie i przewodniczenie liturgii, czyli tzw. ars

celebrandi i ars praesidendi, dotykają zasadniczego ujęcia celebracji liturgii i dlatego

powinno się je rozpatrywać na wielu płaszczyznach. Istotna jest tutaj bowiem nie tylko znajomość ksiąg i przepisów liturgicznych, dokumentów Kościoła o liturgii, lecz chodzi tutaj dogłębnie o teologię liturgii, duchowość liturgiczną i szacunek dla sacrum. Jak słusznie stwierdza Ratzinger:

„Podkreślając znaczenie ars celebrandi, zwraca się uwagę na ważność norm liturgicznych. Ars celebrandi winno sprzyjać rozwijaniu zmysłu sacrum i posługiwaniu się takimi zewnętrznymi formami, które ten zmysł wychowują […]” (SC 40).

Benedykt XVI wskazuje wręcz na potrzebę przyjęcia ars celebrandi, ażeby móc godnie sprawować liturgię i tym samym kładzie nacisk na „pełne, aktywne i owocne uczestnictwo wszystkich wiernych”, które nie może być urzeczywistnione bez godnej celebracji. Ujmując rzecz inaczej, chce powiedzieć, że actuosa participatio (prawdziwe uczestnictwo w liturgii) nie może mieć miejsca bez zapewnienia harmonijnej, pięknej i ułożonej celebracji. Bez zrozumienia i należycie wprowadzonego ars celebrandi, liturgia prawdopodobnie doszłaby do punktu, w którym stałaby się miernym szeregiem

128 DL, s. 23. 129 TB, t. 2, s. 57.

ROZDZIAŁ 2. NA DROGACH PIĘKNA

141 nieznaczących, bezbarwnych, a także chaotycznych czynności. Bawarski teolog potwierdza to, wyjaśniając:

„rzeczywiście, pierwszym warunkiem, który sprzyja uczestnictwu Ludu Bożego w świętym obrzędzie, jest odpowiednia jego celebracja. Ars celebrandi jest najlepszym sposobem zapewnienia actuosa participatio”130.

Jednak prawdziwa ars celebrandi wymaga szczególnie od każdego człowieka przede wszystkim głębokiej wiary i czci dla szlachetności i niebiańskiej godności wszystkich sprawowanych czynności liturgicznych. Tym samym podziw dla tego, co ma właśnie miejsce, wymaga od nas uczestników pewnej określonej ogłady w sposobie sprawowania czynności liturgicznych, w tym odpowiedniego przygotowania, sprawowania, a nawet wynikłej stąd atmosfery.

Dlatego też tak ważna jest atmosfera ciszy i skupienia, która powinna być wpajana w Kościele jako pierwsza podstawowa zasada. Wierni, którzy będą widzieli celebransów skupionych w osobistej modlitwie przy ołtarzu przed rozpoczęciem jakiejkolwiek celebracji, w naturalny sposób również w taką atmosferę skupienia i modlitewnego nastawienia wejdą. Istnieje bowiem potrzeba poczucia poprawności liturgicznej i godności sprawowania liturgii – pobożności i silnej więzi komunii z Panem Jezusem i całym Kościołem. Dodatkowo chwile cichej modlitwy i siła duchowej atmosfery, a także wdzięczność za otrzymane wieczne dary i dziękczynienie po odprawieniu liturgii są nieodłączną częścią siły przekazu i obecności działania Boga w sprawowaniu liturgii.

Jednak ars celebrandi – i należy to podkreślić – nie jest tylko domeną celebransa, dotyczy wszystkich uczestników liturgii, a jednocześnie dotyka takich płaszczyzn, jak znaki i symbole, gesty i muzyka, a także śpiew:

„W ramach ars celebrandi znaczące miejsce zajmuje śpiew liturgiczny. Słusznie św. Augustyn w swym słynnym kazaniu stwierdza: «Nowy człowiek zna nowe pieśni. Śpiew jest objawem wesołości. Jeśli wnikliwiej to rozpatrzymy, stwierdzimy, że to sprawa miłości». Lud Boży zebrany na celebracji śpiewa chwałę Bogu. Kościół w swej dwutysiącletniej historii tworzył i nadal tworzy muzykę i śpiewy, które stanowią dziedzictwo wiary i miłości i których nie należy zagubić. Naprawdę w liturgii nie możemy powiedzieć, że jeden śpiew jest równy innemu. Należy przy tym unikać ogólnej improwizacji lub wprowadzania takich gatunków muzycznych, które nie szanują zmysłu liturgii. Śpiew, jako element liturgiczny, winien być włączony we właściwą formę celebracji” (SC 42).

130 Zob. M. Rajnith, Ku sztuce celebracji w liturgii, http://sanctus.pl/index.php?podgrupa=438&doc=387 [dostęp: 05.01.2016].

ROZDZIAŁ 2. NA DROGACH PIĘKNA

142

Człowiek – uczestnik piękna liturgii

Omawiając piękno liturgii, nie można zapomnieć także o aspekcie antropologiczno-personalistycznym, czyli dotyczącym człowieka, który uczestniczy w liturgii, a na którego piękno oddziałuje. Można także dodać, że w aspekcie personalnym należałoby wziąć pod uwagę wrażliwość i doświadczenie życiowe każdego człowieka, a także drogę, jaką podążał w swoim życiu131. Piękno ze swojej istoty nieustannie dotyka człowieka jako osobę w całym jej bogactwie i złożonej strukturze.

Warto podkreślić, że liturgia bierze swój początek w Bogu, ale jednocześnie wchodząc w historię i świat, staje się również bliska ludziom. Dzięki temu stanowi centrum stworzenia i wszechświata. W tym znaczeniu nadaje istotny rys życiu liturgicznemu, przyznając mu centralne miejsce.

Liturgia jest przede wszystkim działaniem Pana Boga – actio Dei. W niej bowiem obecne jest całe wydarzenie Wcielenia, krzyża i zmartwychwstania. Udział człowieka polega przede wszystkim na prośbie, by ofiara Chrystusa stała się ofiarą całego ludu132. Wyjaśnia Ratzinger:

„Wyjątkowość liturgii chrześcijańskiej polega właśnie na tym, że to sam Bóg działa, a my w to Boże działanie jesteśmy włączeni”133.

Należy więc zwrócić uwagę na ten aspekt działania Pana Boga w liturgii, bowiem to On jest inicjatorem i głównym działającym. Wydaje się wręcz, że wiele nadużyć związanych z niezdrową kreatywnością i formalizmem ma swoje źródło właśnie w przecenieniu pierwiastka ludzkiego w liturgii i niedocenieniu Bożego działania.

Na przeżywanie piękna, jego doświadczenia przez człowieka, z pewnością wielki wpływ ma także milczenie (o którym była już mowa w podrozdziale dotyczącym kontemplacji). Konieczność milczenia w liturgii jest elementem niezwykle mocno podkreślanym w wielu dokumentach kościelnych, między innymi w soborowej

131 Zob. T. Bać, Nobilis pulchritudo. O pięknie liturgii, „Pro Musica Sacra” 12 (2014), s. 64.

132 Zob. G. Bachanek, Pierwszeństwo Boga w myśli liturgicznej Josepha Ratzingera, „Warszawskie Studia Teologiczne” 23,2 (2010), s. 2077.

ROZDZIAŁ 2. NA DROGACH PIĘKNA

143 konstytucji o liturgii świętej (KL 30)134. Można powiedzieć nawet więcej: milczenie w liturgii nie jest tylko prostym brakiem słów czy dźwięków, lecz staje się przestrzenią, w której człowiek przyjmuje słowo Boże i tym samym modli się w najbardziej intymnym miejscu własnego serca135. Dodać trzeba także, że w ostatnich latach w literaturze liturgicznej poświęcono bardzo dużo miejsca tematowi milczenia. Zatem śmiało można stwierdzić, że milczenie jest jednym z najważniejszych przestrzeni, w których objawia się piękno liturgii.

Podobnie i gesty ciała mają ogromne znaczenie. W sytuacji doświadczenia piękna liturgii przez konkretnego człowieka niezwykle istotną rolę odgrywają postawy ciała i ruchy wykonywane podczas liturgii, jak choćby gesty rąk (złożone, wzniesione), przyklęknięcia, postawa stojąca itp. Zwracanie się do Boga za pomocą własnego ciała umożliwia uczestnictwo w liturgii, a każda z postaw jest wyrazem coraz głębszej świadomości celebrowanego misterium.

W tym kontekście warto wspomnieć o jeszcze jednej bardzo ważnej propozycji liturgicznej przedstawionej przez Josepha Ratzingera/Benedykta XVI, a mianowicie o celebracji versus populus. Ratzinger wielokrotnie to podkreślał, że tradycją apostolską jest, by celebracja odbywała się ku Wschodowi, w kierunku przychodzącego Chrystusa. Chodzi tu o to, by w centrum ołtarza był umieszczony krzyż, który stanowić będzie punkt odniesienia dla kapłana i dla wiernych. Wszyscy mają patrzeć na Tego, który został przebity (o czym była już mowa). Jest to także wspólne wyruszenie w drogę w stronę Chrystusa, przychodzącego Pana¹³⁶. W liturgii bowiem ma chodzić pierwszorzędnie o Boga i tylko o Niego137.

Sztuka a kult

Jak wiadomo, kardynał Ratzinger jest jednym z tych teologów współczesnego Kościoła, który niejednokrotnie odnosił się do znaczenia, jakie w chrześcijaństwie posiada piękno. W Teologii liturgii pisał o szczególnym związku sztuki i Bożego kultu,

134 Por. Święta Kongregacja Obrzędów, Instrukcja o muzyce w świętej liturgii Musicam sacram (05.03.1957), nr 17.

135 Zob. T. Bać, Nobilis pulchritudo…, s. 65. 136 Por. DL, s. 70.

ROZDZIAŁ 2. NA DROGACH PIĘKNA

144 przypominając jednocześnie, że to właśnie w Chrystusie Bóg odsłonił swoje oblicze138, które jako „obraz nie ręką uczyniony” ukazywany jest w różnych obrazach alegorycznych: jako autentyczny Filozof uczący nas sztuki życia i umierania, jako Mistrz czy Pasterz139.

Najpierw warto zwrócić uwagę na to, że teolog bawarski wskazuje na pokusy lekceważenia czy też odrzucenia świętych wizerunków. Przypomina, że obecność obrazów w życiu chrześcijan ma uzasadnienie chrystologiczne:

„Całkowitej nieobecności obrazów nie da się pogodzić z wiarą we Wcielenie Boga. W swym historycznym działaniu Bóg wkroczył w nasz empiryczny świat po to, by stał się on w odniesieniu do Niego przejrzysty. Obrazy piękna, w których można dojrzeć tajemnicę Boga niewidzialnego, stanowią część kultu chrześcijańskiego. Będą z pewnością zawsze okresy szczytów i dołów, wznoszenia się i opadania, a więc także okresy niedostatków obrazów. Nigdy jednak nie może ich zabraknąć całkowicie. Obrazoburstwo nie jest opcją chrześcijańską”140.

Jednocześnie, odnosząc się do tematyki przedstawianej na obrazach religijnych, Ratzinger wskazuje na jej z wiązek z całokształtem drogi człowieka do Boga:

„Sztuka chrześcijańska znajduje swe treści w obrazach historii zbawienia, poczynając od stworzenia pierwszego dnia, a kończąc na dniu ósmym – dniu Zmartwychwstania i ponownego przyjścia, kiedy po zatoczeniu koła linia historii dobiegnie kresu. Składają się na nią przede wszystkim obrazy historii biblijnej, ale także historia świętych jako «rozwinięcie» historii Jezusa Chrystusa, jako owocowanie obumarłego ziarna pszenicznego całej historii”141.

Ten, kto podejmuje trud ukazania czegoś, co przekracza ludzkie zmysły, musi zdaniem teologa pamiętać, że obrazy przedstawiające Jezusa Chrystusa czy też świętych

„nie są fotografiami. Ich istota polega na o wiele większym unaocznieniu tego, co nie jest tylko zewnętrznie poznawalne, budzeniu zmysłów wewnętrznych i uczeniu nowego sposobu widzenia, który pozwala w widzialnych postrzegać to, co niewidzialne. Sakralny charakter obrazu polega na tym właśnie, że rodzi się z wewnętrznego widzenia i prowadzi do widzenia wewnętrznego. Musi on być owocem wewnętrznej kontemplacji, spotkania w wierze z rzeczywistością Zmartwychwstałego, ponownie prowadząc do wewnętrznego widzenia, do modlitewnego spotkania z Panem”

Dostrzega tu wyraźny związek sztuki sakralnej z kultem:

„Obraz służy liturgii, modlitwa i kontemplacja, z których się rodzą obrazy, musi więc być modleniem się i widzeniem razem z widzącą wiarą Kościoła. Wymiar eklezjalny

138 OO, t. 11, s. 97.

139 Zob. R. Chałupniak, Fidex ex visu we współczesnej teologii piękna, „Colloquia Theologica Ottoniana” 1 (2014), s. 158.

140 OO, t. 11, s. 109. 141 Tamże, s. 109.

ROZDZIAŁ 2. NA DROGACH PIĘKNA

145

jest istotny dla sztuki sakralnej, tak samo istotne jest dla niej wewnętrzne powiązanie z historią wiary, Pismem i Tradycją”142.

W sposób niezwykle subtelny, ale zarazem niesamowicie dobitny, odnosił się Benedykt XVI do kwestii, jakie obrazy powinny być wykorzystywane w liturgii:

„Kościół zachodni nie potrzebuje wyrzekać się swej specyficznej drogi, którą kroczył mniej więcej od XIII w. Musi jednak dojść do rzeczywistej recepcji soboru powszechnego, czyli nicejskiego II, który określił zasadnicze znaczenie i teologiczne miejsce obrazu w Kościele […]. Powinien jednak uważać za normatywne także dla siebie podstawowe linie tej teologii obrazu w Kościele. Nie muszą to być z pewnością sztywne normy; różne doświadczenia pobożności i nowe intuicje powinny znajdować w Kościele swój obszar. Istnieje jednak różnica między sztuką sakralną (przeznaczoną do liturgii, należącą do wystroju kościoła) a sztuką religijną w ogólności. W sztuce sakralnej nie ma miejsca na absolutną dowolność. Form sztuki, które zaprzeczają istnieniu Logosu w rzeczach i kierują uwagę człowieka wyłącznie na sferę zjawiskową, nie da się pogodzić z sensem obrazu w Kościele. Z izolującej siebie samą podmiotowości nie może powstać żadna sztuka sakralna. Ta zakłada raczej podmiot wewnętrznie ukształtowany przez Kościół i otwarty na «my». Tylko w ten sposób sztuka ukazuje wspólną wiarę i przemawia z kolei do wierzącego serca. Wolność sztuki, która musi istnieć również na dokładniej określonym obszarze sztuki sakralnej, nie utożsamia się z dowolnością. […] Bez wiary nie ma sztuki odpowiedniej do liturgii. Sztuka sakralna ma się kierować imperatywem Drugiego Listu do Koryntian: Wpatrując się w Pana «za sprawą Ducha Pańskiego, coraz bardziej jaśniejąc, upodabniamy się do Jego obrazu» (3,18)”143.

Dlatego też droga poznania Boga poprzez piękno, droga liturgii, jednocześnie tak bliska św. Augustynowi, stała się tym samym charakterystyczna dla pontyfikatu Benedykta XVI.