wobec osób niepełnosprawnych
4) zasadzie ciągłości, która polega na ścisłym powiązaniu rehabilitacji leczniczej (medycznej) z rehabilitacją psychologiczną, społeczną i zawodową;
powiąza-nie tych czterech elementów składowych nowoczesnego systemu rehabilitacji zapewnia ciągłość procesu rehabilitacji34.
Jedną z zasadniczych cech polskiego modelu rehabilitacji jest zatem jej kompleksowość. Podkreślenie istoty zasady kompleksowości w procesie rehabi-litacji znajduje odzwierciedlenie w licznych definicjach pojęcia „rehabilitacja”.
Według Światowej Organizacji Zdrowia rehabilitacja osób niepełnosprawnych
„to kompleksowe i skoordynowane stosowanie środków medycznych, pedago-gicznych, społecznych i zawodowych w celu usprawnienia osób z naruszoną sprawnością organizmu do możliwie najwyższego poziomu. Kompleksowość oznacza, że osoba niepełnosprawna powinna mieć dostęp do szerokiego zakresu usług, pozwalających na rozwiązywanie wszelkich jej problemów i zaspokajanie potrzeb”35.
W ustawie o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych określono rehabilitację osób niepełnosprawnych jako „ze-spół działań, w szczególności organizacyjnych, leczniczych, psychologicznych, technicznych, szkoleniowych, edukacyjnych i społecznych, zmierzających do osiągnięcia, przy aktywnym uczestnictwie tych osób, możliwie najwyższego poziomu ich funkcjonowania, jakości życia i integracji społecznej”.
Rehabilitacja lecznicza (medyczna) ma na celu zapobieganie pogłębianiu się niepełnosprawności, przywracanie funkcji uszkodzonych narządów, rozwój
34 Ibidem, s. 115–121; B. Szczepankowska: O sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce – wy‑
brane problemy. W: Osoby niepełnosprawne w środowisku lokalnym. Wyrównywanie szans. Red.
B. Szczepankowska, J. Mikulski. Warszawa, Centrum Badawczo -Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, 1999, s. 16.
35 G. Magnuszewska ‑Otulak: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych. W: Leksykon polityki społecznej. Red. B. Rysz ‑Kowalczyk. Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA ‑JR, 2001, s. 177.
mechanizmów kompensacyjnych oraz korekcję deformacji z zastosowaniem następujących metod: fizjoterapii, terapii zajęciowej oraz zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny i ortopedyczny36.
W rehabilitacji leczniczej szczególnym uznaniem cieszą się zatem dwa rodzaje postępowania: postępowanie usprawniające oraz postępowanie kompensacyjne.
Celem postępowania usprawniającego jest przywrócenie, w jak najwyższym stopniu i zakresie, sprawności fizycznej uszkodzonym narządom lub układom, umożliwiające osobie pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Z kolei postępowa-nie kompensacyjne ma na celu zastąpiepostępowa-nie uszkodzonych narządów lub utraconych funkcji przez hiperfunkcję innych narządów. Należy jednak podkreślić, że w prak-tyce rehabilitacyjnej oba wyróżnione postępowania są względem siebie komple-mentarne. W rehabilitacji leczniczej „jedna droga wiedzie więc przez usprawnienie tego, co uszkodzone, zaś druga droga to sięgnięcie po posiadane nieuszkodzone aktywa i ich szczególny rozwój, aby skompensować pasywa (niepełnosprawność)”37. W Polsce kwestie związane z rehabilitacją leczniczą regulują przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 roku o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 6 listopada 2013 roku w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu rehabilitacji leczniczej38.
Przedmiotem rehabilitacji psychologicznej są zmiany, jakie muszą zajść w strukturze osobowości, by nastąpiła akceptacja przez osobę niepełnosprawną siebie jako osoby o ograniczonej sprawności organizmu. Obejmuje ona procesy adaptacji w sferze intelektualnej (zmiana sposobu myślenia o niepełnosprawno-ści i o sobie jako osobie niepełnosprawnej), w sferze emocjonalnej (wypraco-wanie pozytywnego stanu emocjonalnego, zbudo(wypraco-wanie tolerancji wobec sytuacji trudnych, zwalczanie stanów negatywnych, depresji, apatii, bierności), w sferze zachowań (zmiana stylu życia polegająca na dostosowaniu się do ograniczeń, podejmowanie zadań zgodnych z możliwościami)39.
W rehabilitacji psychologicznej chodzi zatem o to, by – jak pisał A. Hulek40 – osoba niepełnosprawna:
– realne oceniła swoje możliwości w życiu codziennym, w pracy zawodowej, jak i w innych formach własnej aktywności;
– możliwie szybko przyjęła i pogodziła się ze swoim upośledzeniem i jego skut-kami;
– dostosowała się do koniecznych ograniczeń, narzuconych jej przez niepełno-sprawność;
– maksymalnie uaktywniła się i rozwinęła swoje sprawności;
– przystosowała się i partycypowała w życiu społecznym grupy.
36 Ibidem, s. 177.
37 R. Ossowski: Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji…, s. 135.
38 Dz.U. 2013, poz. 1522.
39 G. Magnuszewska ‑Otulak: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych…, s. 177–178.
40 A. Hulek: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Warszawa, PZWL, 1969, s. 85.
Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych 137 Rehabilitacja społeczna ma na celu integrację lub reintegrację osoby niepeł-nosprawnej w środowisko społeczne przez udzielanie jej pomocy w przystoso-waniu się do wymagań rodziny i dalszego środowiska, usuwając jednocześnie ekonomiczne i społeczne bariery, które mogą utrudniać cały proces rehabilitacji.
Szanse rehabilitacji społecznej zależą przede wszystkim od stopnia adaptacji społecznej (opanowania technik społecznego zachowania) oraz znoszenia barier ograniczających kontakty społeczne, do których zaliczyć można bariery archi-tektoniczne, techniczne, społeczne, zawodowe bądź też prawne41.
Wobec tego, zgodnie z ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, rehabilitacja społeczna realizowana jest przede wszystkim przez:
– wyrabianie zaradności osobistej i pobudzanie aktywności społecznej osoby niepełnosprawnej,
– wyrabianie umiejętności samodzielnego wypełniania ról społecznych,
– likwidację barier, w szczególności architektonicznych, urbanistycznych, trans-portowych, technicznych, w komunikowaniu się i dostępie do informacji, – kształtowanie w społeczeństwie właściwych postaw i zachowań sprzyjających
integracji z osobami niepełnosprawnymi.
Do podstawowych form aktywności wspomagającej proces rehabilitacji spo-łecznej oraz zawodowej osób niepełnosprawnych zalicza się uczestnictwo tych osób w warsztatach terapii zajęciowej oraz w turnusach rehabilitacyjnych.
Na mocy ustawy warsztat terapii zajęciowej oznacza wyodrębnioną or-ganizacyjne i finansowo placówkę stwarzającą osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwość rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia zatrudnienia.
Realizacja wskazanego celu odbywa się z zastosowaniem technik terapii zajęciowej, zmierzających do rozwijania:
– umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej,
– psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejęt-ności zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy.
Warsztaty terapii zajęciowej mogą być organizowane przez fundacje, stowa-rzyszenia lub przez inne podmioty. Koszty utworzenia i działalności warsztatu są współfinansowane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, ze środków samorządu terytorialnego lub z innych źródeł.
Na koniec 2014 roku aktywną działalność prowadziło 691 warsztatów terapii zajęciowej. Najczęściej organizatorami tego rodzaju jednostek były podmioty sektora non profit. W skali kraju prowadziły one łącznie 77% warsztatów. Dalsze
41 G. Magnuszewska ‑Otulak: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych…, s. 178.
18% warsztatów działało w ramach sektora publicznego, a przede wszystkim w ramach jednostek samorządu terytorialnego i instytucji im podległych.
W nielicznej grupie warsztatów prowadzonych przez inne typy podmiotów (5%) najwięcej działało w ramach spółdzielni socjalnych (3%)42.
Turnus rehabilitacyjny oznacza zorganizowaną formę aktywnej rehabilitacji połączonej z elementami wypoczynku, której celem jest ogólna poprawa psy-chofizycznej sprawności oraz rozwijanie umiejętności społecznych uczestników, m.in. przez nawiązywanie i rozwijanie kontaktów społecznych, realizację i roz-wijanie zainteresowań, a także przez udział w innych zajęciach przewidzianych programem turnusu.
Osoby niepełnosprawne są kierowane do uczestnictwa w:
1) warsztacie terapii zajęciowej – zgodnie ze wskazaniem zawartym w orzecze-niu o niepełnosprawności lub stopw orzecze-niu niepełnosprawności,
2) turnusie rehabilitacyjnym – na wniosek lekarza, pod którego opieką znajduje się ta osoba.
Zgodnie z przywoływaną już ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego dzięki umożliwieniu jej korzystania z po-radnictwa zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy.
Do realizacji wskazanego celu niezbędne jest:
1) dokonanie oceny zdolności do pracy, w szczególności przez:
– przeprowadzenie badań lekarskich i psychologicznych umożliwiających określenie sprawności fizycznej, psychicznej i umysłowej do wykonywania zawodu oraz ocenę możliwości zwiększenia tej sprawności,
– ustalenie kwalifikacji, doświadczeń zawodowych, uzdolnień i zainteresowań, 2) prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzględniającego ocenę zdolności do
pracy oraz umożliwiającego wybór odpowiedniego zawodu i szkolenia, 3) przygotowanie zawodowe z uwzględnieniem perspektyw zatrudnienia, 4) dobór odpowiedniego miejsca pracy i jego wyposażenie,
5) określenie środków technicznych umożliwiających lub ułatwiających wyko-nywanie pracy, a w razie potrzeby – przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych, sprzętu rehabilitacyjnego itp.
Reasumując, fazy działania procesu rehabilitacji zawodowej to: ocena spo-łecznych komponentów zdolności do pracy, medyczna ocena zdolności do pracy, psychologiczna ocena zdolności do pracy, ocena zawodowa zdolności do pracy oraz przygotowanie do pracy przez kształcenie, szkolenie zawodowe, przygoto-wanie do pracy na określonym stanowisku, opiekę w początkowej fazie pracy43.
42 Centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej i warsztaty terapii zajęciowej w 2014 roku. Warszawa, Główny Urząd Statystyczny, 2015, s. 9.
43 G. Magnuszewska ‑Otulak: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych…, s. 178.
Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych 139 Osoba niepełnosprawna może być zatrudniona w warunkach pracy chro‑
nionej, tj. w warunkach, których spełnienie jest konieczne do uzyskania statusu zakładu pracy chronionej albo zakładu aktywności zawodowej.
Pracodawca prowadzący działalność gospodarczą przez okres co najmniej 12 miesięcy, zatrudniający nie mniej niż 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wymiar czasu pracy i osiągający wskaźniki zatrudnienia osób niepełno-sprawnych, o których będzie mowa dalej, przez okres co najmniej 6 miesięcy, uzyskuje status pracodawcy prowadzącego zakład pracy chronionej, jeżeli:
1) wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych wynosi:
– co najmniej 50%, a w tym co najmniej 20% ogółu zatrudnionych stanowią osoby zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnospraw-ności, albo
– co najmniej 30% niewidomych lub psychicznie chorych albo upośledzo-nych umysłowo zaliczoupośledzo-nych do znacznego albo umiarkowanego stopnia niepełnosprawności;
2) obiekty i pomieszczenia użytkowane przez zakład pracy:
– odpowiadają przepisom i zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy,
– uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higieniczno ‑sanitarnych i ciągów komuni-kacyjnych oraz spełniają wymagania dostępności do nich;
3) jest zapewniona doraźna i specjalistyczna opieka medyczna, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne.
W grudniu 2015 roku funkcjonowało 1 179 zakładów pracy chronionej, w których zatrudnionych było 128 800 osób niepełnosprawnych44.
Gmina, powiat oraz fundacja, stowarzyszenie lub inna organizacja społeczna, której statutowym zadaniem jest rehabilitacja zawodowa i społeczna osób nie-pełnosprawnych, może utworzyć wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo jed-nostkę i uzyskać dla tej jednostki status zakładu aktywności zawodowej, jeżeli:
1) co najmniej 70% ogółu osób zatrudnionych w tej jednostce stanowią osoby niepełnosprawne, w szczególności skierowane do pracy przez powiatowe urzędy pracy:
– zaliczone do znacznego stopnia niepełnosprawności;
– zaliczone do umiarkowanego stopnia niepełnosprawności, u których stwierdzono autyzm, upośledzenie umysłowe lub chorobę psychiczną, w tym osób, w stosunku do których rada programowa warsztatu terapii zajęciowej zajęła stanowisko uzasadniające podjęcie zatrudnienia i konty-nuowanie rehabilitacji zawodowej w warunkach pracy chronionej; jednakże stan zatrudnienia osób z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności nie może być wyższy niż 35% ogółu zatrudnionych;
44 Liczba zakładów pracy chronionej i liczba osób niepełnosprawnych zatrudnionych w tych zakładach w latach 1992–2015. http://www.niepelnosprawni.gov.pl/ [dostęp: 15.08.2016].
2) obiekty i pomieszczenia użytkowane przez zakład:
– odpowiadają przepisom i zasadom bezpieczeństwa i higieny pracy;
– uwzględniają potrzeby osób niepełnosprawnych w zakresie przystosowania stanowisk pracy, pomieszczeń higieniczno ‑sanitarnych i ciągów komuni-kacyjnych oraz spełniają wymagania dostępności do nich;
3) jest zapewniona doraźna i specjalistyczna opieka medyczna, poradnictwo i usługi rehabilitacyjne.
Koszty utworzenia i działania zakładów aktywności zawodowej są finanso-wane ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnospraw-nych, samorządu terytorialnego lub z innych źródeł. Pod koniec 2014 roku na terenie kraju działało łącznie 88 takich zakładów. Założycielami 58 z nich były podmioty sektora non profit, a 28 zakładów – jednostki samorządu terytorial-nego, tj. gminy lub powiaty. Dwa zakłady prowadzone były przez spółdzielnię socjalną. Pośród 58 zakładów działających w ramach sektora non profit naj-częściej organami prowadzącymi były stowarzyszenia (45), rzadziej społeczne podmioty wyznaniowe (7) i fundacje (6)45.
W Polsce osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności rzadko znajdują zatrudnienie, nawet w zakładach pracy chronionej. Brak szans dla aktywności zawodowej osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności spowodował powstanie dodatkowej formy zatrudnienia – zakładu aktywności zawodowej.
Cechą charakterystyczną tego podmiotu jest założenie, że jego działalność nie opiera się na maksymalizacji zysku oraz że ewentualny dochód nigdy nie jest zy-skiem do podziału, lecz przeznacza się go na indywidualne i zbiorowe potrzeby zatrudnionych tam osób niepełnosprawnych46.
Osoba niepełnosprawna może być także zatrudniona u pracodawcy (nie‑
zapewniającego warunków pracy chronionej) na stanowisku odpowiednio dostosowanym do jej potrzeb. Pracodawca, który zatrudnia osoby niepeł-nosprawne, ma w związku z tym zarówno określone obowiązki, jak i upraw- nienia.
Przystosowanie stanowiska i miejsca pracy do potrzeb osób niepełnospraw-nych polega m.in. na przeznaczeniu większej powierzchni pracy, zastosowaniu indywidualnego oświetlenia, przystosowaniu narzędzi i maszyn używanych w pracy, zastosowaniu sygnalizacji dźwiękowej zamiast wizualnej lub odwrot-nie, zastosowaniu zróżnicowanych kolorystycznie płaszczyzn elementów wystę-pujących na stanowisku pracy dla zapewnienia pracownikowi słabowidzącemu lepszej orientacji czy na zniesieniu barier architektonicznych w celu zapewnienia swobodnego i bezpiecznego poruszania się w miejscu pracy47.
45 Centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej…, s. 5–6.
46 K. Mrugalska: Zakłady aktywności zawodowej. W: Osoby niepełnosprawne w środowisku lokalnym…, s. 189–190.
47 T. Majewski: Specyficzne problemy związane z pracą zawodową osób niepełnosprawnych.
W: Osoby niepełnosprawne w środowisku lokalnym…, s. 183.
Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych 141 Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych zawiera również uregulowania umożliwiające rozpoczęcie i prowadzenie działalności gospodarczej przez tę grupę osób.
Zadania wynikające z ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych realizują organy administracji rządowej, organy jednostek samorządu terytorialnego i Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych.
Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych (stanowisko utworzone w 1991 roku) sprawuje nadzór nad wykonywaniem zadań wynika-jących z ustawy. Nadzór ten realizuje przez koordynację wykonywania zadań wynikających z ustawy oraz przez inicjowanie lub przeprowadzanie kontroli wykonywania owych zadań.
Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych jest sekretarzem stanu w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Powołuje go i od-wołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Pełnomocnik Rządu wykonuje swoje zadania z pomocą Biura Pełno-mocnika, które stanowi wyodrębnioną komórkę organizacyjną w Ministerstwie Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej.
Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) został utworzony w 1991 roku. Jest państwowym funduszem celowym, którego środki przeznaczane są na rehabilitację zawodową i społeczną osób niepeł-nosprawnych oraz na ich zatrudnienie. Jego organami są – Rada Nadzorcza i Zarząd. Prezesa Zarządu powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów spośród osób wyłonionych w drodze otwartego i konkurencyjnego naboru na wniosek Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej. Pełnomocnik Rządu do Osób Niepełnosprawnych pełni funkcję Prezesa Rady Nadzorczej.
Krajowa Rada Konsultacyjna do Spraw Osób Niepełnosprawnych jest organem doradczym Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych.
Stanowi forum współdziałania na rzecz osób niepełnosprawnych organów ad-ministracji rządowej, samorządu terytorialnego i organizacji pozarządowych48.
W skład Krajowej Rady Konsultacyjnej wchodzi: pięciu przedstawicieli organów administracji rządowej, pięciu przedstawicieli jednostek samorządu terytorialnego, po jednym przedstawicielu każdej organizacji pracodawców reprezentatywnej w rozumieniu ustawy z dnia 24 lipca 2015 roku o Radzie Dialogu Społecznego i innych instytucjach dialogu społecznego49, po jednym przedstawicielu każdej organizacji związkowej reprezentatywnej w rozumieniu
48 Termin „organizacje pozarządowe” oznacza organizacje pozarządowe oraz podmioty wy-mienione w art. 3 ust. 3 ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. Więcej informacji na temat zagadnień terminologicznych przestawiono w roz-dziale 6.
49 Dz.U. 2015, poz. 1240.
tejże ustawy50 oraz dwudziestu przedstawicieli innych organizacji pozarządo-wych, a także związków i porozumień organizacji pozarządowych działających na rzecz osób niepełnosprawnych. Kadencja Krajowej Rady Konsultacyjnej trwa 4 lata.
Organem doradczym Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej jest powołana w 2012 roku Polska Rada Języka Migowego, stanowiąca forum współpracy przedstawicieli organów administracji rządowej, samorządu tery-torialnego i organizacji pozarządowych na rzecz osób niesłyszących i niedosły- szących.
Przy marszałkach województw tworzy się wojewódzkie społeczne rady do spraw osób niepełnosprawnych, będące organami opiniodawczo -doradczymi.
Wojewódzkie rady składają się z 7 osób powoływanych spośród przedstawicieli działających na terenie województwa organizacji pozarządowych, fundacji oraz przedstawicieli wojewody i jednostek samorządu terytorialnego (powiatów i gmin). Kadencja rady trwa 4 lata.
Przy starostach tworzy się powiatowe społeczne rady do spraw osób nie‑
pełnosprawnych, będące organami opiniodawczo -doradczymi. Powiatowe rady składają się z 5 osób, powoływanych spośród przedstawicieli działających na terenie danego powiatu organizacji pozarządowych, fundacji oraz przedstawi-cieli jednostek samorządu terytorialnego (powiatów i gmin). Kadencja rady trwa 4 lata.
Organizacje obywatelskie osób niepełnosprawnych lub działające na rzecz tych osób odgrywają zatem ważną rolę w kreowaniu i realizacji polityki, w tym polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych prowadzonej na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym.
Działania na rzecz osób niepełnosprawnych powinny wychodzić przede wszystkim z ich inicjatywy i/lub organizacji reprezentujących ich interesy. Ro- zumienie odmiennych potrzeb i problemów osób niepełnosprawnych jest bo- wiem niezbędne do właściwego kształtowania polityki społecznej wobec tej grupy ludności. Skuteczna realizacja założeń tej polityki wymaga natomiast ścisłej koordynacji działań organów administracji rządowej, samorządu teryto-rialnego oraz organizacji obywatelskich.
50 Organizacje pracodawców: Konfederacja Lewiatan, Pracodawcy RP, Business Center Club, Związek Rzemiosła Polskiego. Organizacje związkowe: OPZZ, Forum Związków Zawodowych, NSZZ „Solidarność”.
Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych 143
Literatura
Opracowania zwarte
Gąciarz B.: W kierunku nowego modelu polityki społecznej. W: Polscy niepełnosprawni.
Od kompleksowej diagnozy do nowego modelu polityki społecznej. Red. B. Gąciarz, S. Rudnicki. Kraków, Wydawnictwa AGH, 2014.
Hulek A.: Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Warszawa, PZWL, 1969.
Kołaczek B.: Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych. Warszawa, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, 2010.
Kurzynowski A.: Osoby niepełnosprawne w polityce społecznej. W: Polityka społeczna wobec osób niepełnosprawnych. Drogi do integracji. Red. J. Mikulski, J. Auleyt-ner. Warszawa, Wyższa Szkoła Pedagogiczna Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Warszawie, 1996.
Magnuszewska ‑Otulak G.: Rehabilitacja osób niepełnosprawnych. W: Leksykon polityki społecznej. Red. B. Rysz ‑Kowalczyk. Warszawa, Oficyna Wydawnicza ASPRA ‑JR, 2001.
Majewski T.: Specyficzne problemy związane z pracą zawodową osób niepełnospraw‑
nych. W: Osoby niepełnosprawne w środowisku lokalnym. Wyrównywanie szans. Red.
B. Szczepankowska, J. Mikulski. Warszawa, Centrum Badawczo -Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, 1999.
Mrugalska K.: Zakłady aktywności zawodowej. W: Osoby niepełnosprawne w środo‑
wisku lokalnym. Wyrównywanie szans. Red. B. Szczepankowska, J. Mikulski.
Warszawa, Centrum Badawczo -Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, 1999.
Ossowski R.: Teoretyczne i praktyczne podstawy rehabilitacji. Bydgoszcz, Wydawnictwo Uczelniane WSP w Bydgoszczy, 1999.
Paszkowicz M.A.: Wybrane aspekty funkcjonowania osób z niepełnosprawnościami.
Zielona Góra, Uniwersytet Zielonogórski, 2009.
Szczepankowska B.: O sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce – wybrane problemy.
W: Osoby niepełnosprawne w środowisku lokalnym. Wyrównywanie szans. Red.
B. Szczepankowska, J. Mikulski. Warszawa, Centrum Badawczo -Rozwojowe Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, 1999.
Materiały źródłowe
Centra integracji społecznej, zakłady aktywności zawodowej i warsztaty terapii zajęciowej w 2014 roku. Warszawa, Główny Urząd Statystyczny, 2015.
Duda J.: Odpowiedź sekretarza stanu w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej – z upo‑
ważnienia ministra – na interpelację nr 8924 w sprawie jednolitego zdefiniowania pojęcia niepełnosprawności. Warszawa, 2009.
Informacja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej o działaniach podejmowanych w 2014 roku na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 roku „Karta Praw Osób Niepełnosprawnych”. Warszawa, 2015.
Liczba zakładów pracy chronionej i liczba osób niepełnosprawnych zatrudnionych w tych zakładach w latach 1992–2015. http://www.niepelnosprawni.gov.pl/ [data dostępu:
15.08.2016].
Raport z wyników badań. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. War-szawa, Główny Urząd Statystyczny, 2012.
Wykaz aktów prawnych
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 z późn. zm.
Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych sporządzona w Nowym Jorku dnia 13 grudnia 2006 roku. Dz.U. 2006, poz. 1169.
Ustawa z dnia 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników. Tekst jedn.
Dz.U. 2016, poz. 277.
Ustawa z dnia 9 maja 1991 roku o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób
Ustawa z dnia 9 maja 1991 roku o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób