Tradycyjne rozumienie nauki znajduje podstawę w ścisłym i precyzyjnym, przedmiotowo -metodologicznym podziale na poszczególne dyscypliny naukowe.
Punktem wyjścia działalności naukowej winno stać się zatem dokładne okreś- lenie przedmiotu badań i właściwej dla danej dyscypliny metody, adekwatnej do wyodrębnionego przedmiotu. Przytoczone uwagi odnoszą się więc także do po-lityki zdrowotnej, formułowanej i implementowanej w ramach szerszej popo-lityki społecznej.
Niewątpliwym i naturalnym punktem wyjścia musi stać się ustalenie znacze-nia pojęcia „zdrowie”, gdyż w zależności od przyjętej perspektywy może być ono wielorako definiowane.
Perspektywą, która dominowała w nauce przez długi okres, było tzw. ne‑
gatywne ujęcie zdrowia jako stanu przeciwnego chorobie. Zdrowie, będące kategorią opisującą stan organizmu, występowało dopiero po wyeliminowaniu choroby lub bólu (dysfunkcji narządu, organu lub też układu w organizmie człowieka). Fakt ten powodował, że zdrowie stało się pochodną pojęcia choroby.
Istotną wartością poznawczą definicji negatywnych jest z jednej strony możli-wość uzyskania precyzyjnych opinii o rzeczywistości zdrowotnej, z drugiej zaś rozgraniczenie zjawisk ze sfery zdrowotnej i zjawisk występujących na innych płaszczyznach, np. ekonomicznej czy socjalnej1.
Ważną zmianą w sposobie definiowania zdrowia było uwzględnienie spo‑
łecznego aspektu zdrowia i choroby (tzw. podejście funkcjonalne), gdyż właśnie choroba ogranicza lub uniemożliwia pełnienie przez jednostkę ról społecznych i zadań. Zdrowie stanowi wobec tego zdolność do pełnienia ról (tożsame ze zdrowiem psychicznym) oraz zadań (zdrowie w aspekcie somatycznym). Zasto-sowany podział między zdrowiem mentalnym a zdrowiem somatycznym oparty
1 W.C. Włodarczyk: Polityka zdrowotna w społeczeństwie demokratycznym. Łódź–Kra-ków–Warszawa, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne „VESALIUS”, 1996, s. 108–109.
Polityka zdrowotna 195 został jednak na kryterium choroby, gdyż osoba chora powstrzymuje się od podejmowania ról społecznych2.
Klasyczna już definicja zdrowia została sformułowana w Konstytucji World Health Organization (WHO), zgodnie z którą „zdrowie jest stanem zupełnej pomyślności fizycznej, umysłowej i społecznej, a nie jedynie brakiem choroby lub ułomności”3. Zdrowie zaczęło być traktowane jako kategoria pozytywna, zależna nie logicznie, lecz jedynie empirycznie od pojęcia choroby. Subiektywne poczucie stanu zdrowia oraz przesłanki medyczne stały się równoważnymi (a w wielu wypadkach raczej subiektywnie dominującymi) pojęciami służącymi ustaleniu stanu zdrowia, które odtąd stanowić miało wartość społeczną4.
W związku z definicją zdrowia WHO na uwagę zasługuje wskazanie pozo-stałych determinantów stanu zdrowia, gdyż zachowania samych jednostek oraz zmienne charakteryzujące styl ich życia obejmują zachowania prozdrowotne (np. prawidłowa dieta, aktywność fizyczna), ale również zachowania z katalogu rodzajów ryzyka zdrowotnego (palenie papierosów, spożywanie nadmiernej ilo-ści alkoholu, zażywanie narkotyków itp.), stanowiąc ważne korelaty stanu zdro-wia. Styl życia jednostek wynika z predyspozycji osobowych (mentalnych), jest też pochodną wykształcenia, a także środowiska zamieszkania i promowanych w nim wartości, z którymi jednostka się identyfikuje. Potwierdzenie tych zależ-ności odnaleźć można w zaproponowanym przez WHO rozszerzonym katalogu uwarunkowań stanu zdrowia (determinants of health), do których zaliczono:
możliwość korzystania z praw i swobód obywatelskich, sytuację na rynku pracy, warunki pracy, warunki mieszkaniowe, kondycję psychofizyczną adekwatną do wieku i płci, poziom wykształcenia, zaopatrzenie w żywność i stan odżywienia, poczucie bezpieczeństwa, możliwość oszczędzania, komunikację i łączność z innymi ludźmi, możliwość wypoczynku, regeneracji sił i rozrywki, dostępność odpowiedniej odzieży5.
Związek między stylem życia a stanem zdrowia populacji znajduje również szersze rozwinięcie w koncepcji tzw. pól zdrowia Marca Lalonde’a6, gdzie uwa-runkowania behawioralne determinują stan zdrowia w sposób zasadniczy.
2 Ibidem, s. 110.
3 Konstytucja Światowej Organizacji Zdrowia, Porozumienie zawarte przez Rządy repre-zentowane na Międzynarodowej Konferencji Zdrowia i Protokół dotyczący Międzynarodowe-go Urzędu Higieny Publicznej, podpisane w Nowym Jorku dnia 22 lipca 1946 roku. Dz.U. 1948, nr 61, poz. 477.
4 K. Zamorska: Prawa społeczne jako program przebudowy polityki społecznej. Wrocław, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2010, s. 188.
5 J.B. Karski: Praktyka i teoria promocji zdrowia. Warszawa, Wydawnictwo CeDeWu, 2008, s. 39.
6 M. Lalonde: A New Perspective on the Health of Canadians, a working document. Mini-stry of Supply and Services Canada, 1981, s. 31, www.phac ‑aspc.gc.ca/ph ‑sp/pdf/perspect ‑eng.pdf [data dostępu: 10.07.2016].
czynniki genetyczne
model systemu ochrony zdrowia
styl życia czynniki
środowiskowe ZDROWIE
Rys. 1. Model pól zdrowia według Marca Lalonde’a
Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Lalonde: A New Perspective on the Health of Canadians, a working document. Ministry of Supply and Services Canada, 1981, s. 31, www.phac ‑aspc.gc.ca/ph ‑sp/pdf/
perspect -eng.pdf [data dostępu: 10.07.2016].
Należy jednak podkreślić, że M. Lalonde w przygotowanym raporcie nie dokonał próby kwantyfikacji oddziaływania poszczególnych grup czynników na stan zdrowia populacji. Przedstawił jedynie analizę przyczyn kształtujących umieralność z powodu wypadków drogowych, wysuwając wniosek, że wskazana wielkość może być uzależniona w 75% od zachowań, w 20% od czynników śro-dowiskowych i w 5% od systemu ochrony zdrowia7.
Zdrowie stanowi wobec wskazanych ustaleń wieloaspektowe zjawisko, które może podlegać naukowym eksploracjom w zakresie różnych dyscyplin nauko-wych, w tym polityki zdrowotnej, definiowanej jako „dający się wyodrębnić proces intencjonalnie wywołanych zdarzeń odnoszących się do spraw zdrowia w skali ponadjednostkowej, w którym to procesie obecne są rozstrzygnięcia o charakterze władczym”8. Przedmiot polityki zdrowotnej, ujmowanej jako nauka, zawiera się więc we wzajemnych relacjach zachodzących pomiędzy pro-cesem politycznym a racjonalnym działaniem na rzecz zdrowia. Problematyką polityki zdrowotnej są decyzje i działania podmiotów publicznych, przyczynia-jące się do takiego stanu rzeczy, którego skutki wiązać się mogą ze zdrowiem9.
Polityka zdrowotna nakierowana winna być zatem na osiągnięcie pewnych celów społecznych związanych ze zdrowiem, a w szczególności na zapewnienie
7 W.C. Włodarczyk: Polityka zdrowotna w społeczeństwie…, s. 165.
8 W.C. Włodarczyk: Wprowadzenie do polityki zdrowotnej. Warszawa, Oficyna a Wolters Kluwer business, 2010, s. 44.
9 C. Włodarczyk: Polityka zdrowotna. W: Zdrowie publiczne. T. 1. Red. A. Czupryna, S. Poździoch, A. Ryś, W.C. Włodarczyk. Kraków, Uniwersyteckie Wydawnictwo Medyczne
„VESALIUS”, 2000, s. 146–147.
Polityka zdrowotna 197 ogółowi populacji jednolitego standardu bezpieczeństwa zdrowotnego m.in.
przez niwelowanie nierówności zdrowotnych, prewencję chorobową, zapobiega-nie przedwczesnym zgonom i zapobiega-niepełnosprawności czy odpowiednią organizację procesu leczenia. Osiągnięcie wskazanych celów jest możliwe dzięki uwzględnie-niu zasad o charakterze normatywnym, które wyznaczają pewien stan idealny:
– dostępności opieki zdrowotnej wyrażającej się w publicznych gwarancjach dostarczania możliwie pełnego zakresu świadczeń medycznych dla populacji, bez kryteriów wyłączających;
– jakości i ciągłości opieki medycznej, polegającej na zapewnieniu usług i świadczeń profilaktyczno ‑leczniczych oraz rehabilitacyjnych na potencjalnie najwyższym poziomie, który odpowiada jednocześnie poziomowi wiedzy i sztuki medycznej oraz zasadom dobrej praktyki;
– efektywności opieki zdrowotnej, której sposób zorganizowania winien zapew-nić najkorzystniejsze zagospodarowanie zasobów materialnych, finansowych i osobowych;
– organizacji i zarządzania współmiernego do osiągniętego rozwoju ‑gospodarczego, tak aby dokonywać cyklicznych działań, które doskonalą system oraz umożliwiają satysfakcje odbiorców;
– kompetentności wynikającej z zatrudnienia kadry merytorycznie przygotowa-nej do pełnienia obowiązków w odpowiednich obszarach ochrony zdrowia10.
Cele polityki zdrowotnej realizowane są w ramach systemu ochrony zdro-wia, określanego również jako system zdrowotny. Jeżeli dokonamy założenia, że polityka zdrowotna to różnorodne formy wpływu na naturalny przebieg zda-rzeń wywołujących pewne skutki zdrowotne, to system ochrony zdrowia należy uznać za instrument tego typu działań11.
Kategorię systemu ochrony zdrowia można ująć w dwóch zasadniczych aspektach:
– funkcjonalnym, jako zorganizowany i skoordynowany zespół działań zdrowotnych, którego celem jest realizacja świadczeń i usług profilaktyczno‑
-leczniczych i rehabilitacyjnych, mających na celu zabezpieczenie i poprawę zdrowia jednostek oraz zbiorowości12;
– instytucjonalnym, obejmującym ogół podmiotów i instytucji powołanych do organizowania, finansowania i udzielania świadczeń opieki zdrowotnej.
System ochrony zdrowia definiowany jest także jako społeczny, złożony, dynamiczny, funkcjonalny i używany przez społeczeństwo w celu stworzenia medycznych i społecznych środków dla ochrony i poprawy zdrowia oraz ciągłego
10 S. Poździoch: System zdrowotny. W: Zdrowie publiczne…, s. 128.
11 W.C. Włodarczyk: Polityka zdrowotna w społeczeństwie…, s. 287.
12 S. Poździoch: System opieki zdrowotnej w strukturze społecznej. W: Zdrowie publiczne.
Wybrane zagadnienia. Red. S. Poździoch, A. Ryś. Kraków, Szkoła Zdrowia Publicznego, Colle-gium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1996, s. 101.
kumulowania i przekazywania wiedzy medycznej13. W skład tak rozumianego systemu ochrony zdrowia wchodzą wszystkie organizacje, instytucje i zasoby, które są przeznaczane na działania związane ze zdrowiem. Należy zaznaczyć, że system zdrowotny składa się z kilku poziomów. Poziom pierwszy – podstawo-wej opieki zdrowotnej (POZ) – jest równocześnie poziomem inicjalnym relacji pomiędzy tymże systemem a pacjentami. Kolejne poziomy – pośrednie oraz centralny – będąc bardziej złożonymi, stanowią element wsparcia systemowego oraz dostarczają świadczeń specjalistycznych.
System ochrony zdrowia można również sprowadzić do zespołu dwóch za-sadniczych sfer działań:
– ochrony zdrowia, rozumianej jako działania na rzecz zdrowia, realizowane za-równo przez wyspecjalizowane służby zdrowia publicznego, służby medyczne, jak i inne sektory życia społeczno -gospodarczego odpowiedzialne za stwarza-nie społeczeństwu właściwych warunków zdrowotnych (m.in. ochrona przed zanieczyszczeniem środowiska naturalnego, żywność i żywienie, transport i komunikacja, odzież, wypoczynek, wykształcenie, zatrudnienie, warunki mieszkaniowe, praca, ubezpieczenie społeczne, swobody obywatelskie);
– opieki zdrowotnej, pojmowanej jako medycyna lecznicza, w skład której wchodzą działania indywidualnej prewencji, leczenia, naprawy, rehabilitacji i wzmacniania zdrowia, aż po opiekę terminalną14.
Wskazane kategorie wymagają przybliżenia, częstokroć bowiem stosowane są one w sposób zamienny, nie będąc jednak tożsamymi. Pojęcie ochrony zdrowia zostało wpisane w polski porządek prawny w art. 68 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej w sformułowaniu, że „każdy ma prawo do ochrony zdrowia”15, a kolejne ustępy wprowadzają obowiązki względem władzy pub-licznej, których realizacja ma urzeczywistnić korzystanie z prawa do ochrony zdrowia w praktyce. Zobowiązania państwa obejmują zatem:
– zapewnienie obywatelom równego dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych niezależnie od ich sytuacji materialnej (art. 68 ust. 2);
– zapewnienie szczególnej opieki zdrowotnej dzieciom, kobietom ciężarnym, osobom niepełnosprawnym oraz osobom w podeszłym wieku (art. 68 ust. 3);
– zwalczanie chorób epidemicznych i zapobieganie negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska (art. 68 ust. 4);
13 A. Frączkiewicz ‑Wronka, H. Saryusz ‑Wolska: Ochrona zdrowia w działaniach samorządu terytorialnego. W: Zarządzanie publiczne w lokalnej polityce społecznej. Red.
A. Frączkiewicz ‑Wronka, współprac. S. Kantyka, M. Zrałek. Warszawa, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej Towarzystwa Wiedzy Powszechnej, 2007, s. 144–145.
14 M. Dercz, H. Izdebski, T. Rek: Prawo publiczne ochrony zdrowia. Warszawa, ABC a Wolters Kluwer business, 2013, s. 33–34.
15 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483, z późn. zm.