Cnota roztropności

Roztropność jest sprawnością intelektu, zatem jej siedzibą jest rozum, ponieważ wysnuwanie wniosków odnośnie przyszłości z doświadczeń bądź teraźniejszych, bądź przeszłych jest działaniem właściwym dla rozumu. Aby zdefiniować roztropność Tomasz posługuje się znanym nam już łacińskim jej określeniem - recta ratio agibilium – „słuszny powód działania”262. To, co jest głównym aktem rozumu w zakresie działań, będzie zarazem głównym aktem roztropności. Akwinata wymienia trzy akty rozumu podlegające roztropności, mianowicie: doradzanie, osądzanie, zalecenie.

Doradzanie jest swoistym zastanawianiem się, odnosi się do wyszukiwania możliwych do zrealizowania środków. Z kolei osądzeniu podlega materiał znaleziony na etapie doradzania, które jest domeną rozumu teoretycznego. Ostatnia z czynności - zalecenie - jest po prostu zastosowaniem doradzania i osądu w działaniu, i jest to główna czynność roztropności263. Roztropność mieści się w rozumie praktycznym i pomaga nam w dobrym wyborze celu oraz dobrym zmierzaniu do tego celu264. Cnota ta ma na uwadze nie tylko dobro pod względem materialnym (z uwagi na samą rzecz dobrą), lecz również dobro pod względem formalnym (to, co dobre ze względu na dobro).

Roztropność jest cnotą odrębną, co do gatunku, od mądrości i wiedzy. Roztropność, podobnie jak i sztuka, odnosi się do rzeczy przygodnych, podczas gdy pozostałe cnoty intelektualne dotyczą rzeczy koniecznych. Jeśli zaś chodzi o odróżnienie roztropności od innych cnót moralnych, to należy zwrócić uwagę, że „recta ratio agibilium” mieści się zarówno we władzy poznawczej, jak i w pożądawczej – w przeciwieństwie do pozostałych cnót moralnych, znajdujących się wyłącznie w woli265. Roztropność pozostaje w relacjach z innymi cnotami moralnymi, które z niej korzystają. W takiej współpracy cnót, zadaniem roztropności jest stosowanie powszechnych zasad do pojedynczych czynów w naszym działaniu. Nie stawia ona zatem celu cnotom

262 S.Th., II-II, q.47, a.8.

263 S.Th., II-II, q.47, a.8: Tomasz posługuje się na określenie powyższych czynności następującymi zwrotami: consiliare, iudicare, praecipere.

264 Tutaj Tomasz jest zgodny z Arystotelesem 265 S.Th., II-II, q.47, a.5.

moralnym, lecz tylko niejako zarządza środkami służącymi do osiągnięcia określonego celu266. Przedmiotem roztropności jest wspólny cel całego życia ludzkiego267.

Tomasz nazywa ją też w Summa Theologiae „mądrością w rzeczach ludzkich”.

Podkreślając wagę roztropności Akwinata zwraca uwagę, że słuszne cele ludzkiego życia są określone, natomiast środki do nich prowadzące - nie, a ponieważ jest ich wiele, to aby je dobrze wybrać, musimy posiadać roztropność, która pozwoli nam na właściwy wybór. Przykładem dobrze ilustrującym ten problem może być fakt, iż ludzie często mając właściwy z natury osąd na temat celu, i tak popełniają błędy w działaniu właśnie ze względu na różnorodność i dowolność w wyborze środków, gdyż nie posiadają wrodzonej znajomości tego, co należy czynić, aby ów cel osiągnąć. Fakt ten zarazem dowodzi, że roztropność nie jest człowiekowi wrodzona.

Zadaniem roztropności jest zastosowanie prawego rozumu do spraw, do których odnosi się też jakaś rada. W tym celu człowiek musi wykazywać w swoich działaniach również prawość dążeń.

Przedmiotem roztropności jest dobro prywatne jednostki jak również dobro wspólne społeczności. W zależności od przedmiotu można wymienić różne typy roztropności, które różnią się swoim celem (Tomasz stwierdza, że różnica w celach wzajemnie sobie podporządkowanych powoduje różnicę gatunkową sprawności). Jako dobra sprawność działająca w oparciu o poznanie i władze dążeniowe, roztropność nie podlega zniszczeniu przez zapomnienie, gdyż zapomnieniu podlega to, co funkcjonuje wyłącznie poprzez władze poznawcze. Zatem o tyle zapomnienie stosuje się do roztropności, o ile nastąpi to na poziomie poznawczym268. Natomiast o utraceniu roztropności możemy mówić tylko za sprawą namiętności.

Tomasz w „Sumie” omawia liczne „składniki” i „części” roztropności, Z kolei warunki tej cnoty są jej częściami integralnymi²⁶⁹. Te części roztropności Tomasz

266 S.Th., II-II, q.47, a.6.

267 S.Th., II-II, q.47, a.2.

268 S.Th., II-II, q.47, a.16: Tomaszowi chodzi tu o zapomnienie zasad, według których powinniśmy wykonać ostatnie z działań roztropności - zalecenie.

269 S.Th., II-II, q.48, c.

charakteryzuje jako zawierające w sobie wszystkie elementy konieczne do doskonałej czynności tej cnoty. Tak więc wśród części integralnych roztropności znajdują się:

 rozumność (ratio) - jego zadaniem jest należyte nakazywanie działania, więc drogą wnioskowania ze znajomości jakichś rzeczy umożliwia dochodzenie do znajomości dalszych i do ich rozsądzania, jest to sprawność przydatna do dobrego wyprowadzania szczegółowych zasad z zasad powszechnych,

 „zmysł rzeczywistości” (intellectus) – nazywany też przez Arystotelesa

„zmysłem roztropności”, oznacza umiejętność trafnej oceny zaistniałej sytuacji,

 oględność (circumspectio) – stanowi ją umiejętność uwzględniania okoliczności ważnych dla danego działania,

 opatrzność (providentia) - to przewidywanie, pozwalające na zastosowanie właściwych środków, a zatem - na poprawne kierowanie się do celu,

 „pouczalność” (docilitas) – jest to zdolność korzystania z rad innych osób,

 ostrożność (cautio) - umiejętność polegająca na roztropnym unikaniu przeszkód,

 pamięć (memoria) – jest to swoiste doświadczenie, polegające na wyciąganiu praktycznych wniosków z zaistniałej sytuacji, połączone z umiejętnością ich wykorzystania w przyszłości,

 zapobiegliwość (eustochia lub solertia) – „przenikliwość umysłowa”, której istotą jest samodzielne radzenie sobie w różnych, nawet trudnych, sytuacjach.

Ponadto Akwinata, obok części integralnych roztropności wymienia jeszcze jej postaci. Do tej grupy zaliczone są wszelkie umiejętności zarządzania (sobą bądź innymi ludźmi). W ten sposób, wśród postaci roztropności można wymienić:

 monastykę – jako roztropne zarządzanie samym sobą,

 ekonomikę – jako umiejętność zarządzania wspólnotą domową i gospodarstwem,

 politykę (tu znajduje się też roztropność wojskowa) – będącą umiejętnością zarządzania większą wspólnotą.

Rozważania zawarte w kwestii 48 „Sumy” o częściach i składnikach cnoty roztropności zawierają również informację o jej cnotach pomocniczych, które są zarazem podporządkowane roztropności²⁷⁰. Wśród nich znajdują się takie cnoty jak:

 Zaradność (eubulia) - odnosi się do doradzania (consilium). Jej zadaniem jest dobrze radzić i być wierną słusznym zasadom. Charakteryzuje się tym, że nie jest zbyt opieszała, ani też zbyt pochopna. Jako cnota zaradności, uwzględnia wszystkie okoliczności dotyczące danego czynu;

 Rozsądek (synezis) - odnosi się do sądzenia tych czynności, które są dokonywane zgodnie z ogólnymi normami prawnymi, jest również sprawnością wyznaczającą cel cnotom moralnym i poruszającą roztropność tak jak sprawność pierwszych zasad porusza wiedzę;

 Gnome - również dotyczy sądzenia, ale jej przedmiotem są czynności nie mieszczące się w ogólnie przyjętych normach prawnych. Cnota ta dotyczy więc trafnego odwoływania się do najwyższych zasad, w sytuacji, w której typowe postępowanie nie byłoby moralnie dobre.

Omawiając poszczególne części i składniki roztropności, Tomasz podejmuje również tematykę darów Ducha Świętego, a szczególnie dar rady271. Dary Ducha Świętego określa jako pewne dyspozycje, za sprawą których dusza jest bardziej podatna na natchnienia Ducha Świętego. Sam dar rady opiera się na badawczej pracy rozumu, będącej dobrym punktem wyjścia dla działania. Dar ten sprawia, że osoba wyposażona w niego może dobrze radzić sobie i innym ludziom, korzystając z kierownictwa Ducha Świętego. Dar rady wspiera i dopełnia cnotę roztropności.