Zmysłowe władze pożądawcze

Uczucia są przejawem pożądania zmysłowego, zareagowaniem pożądania na wyobrażenie dobra lub zła. Tomasz podejmując kwestię kwalifikacji moralnej uczuć, stwierdza, że same w sobie są one moralnie obojętne. Ich wartość moralna wynika z podległości rozkazom rozumu i woli¹⁰⁴. Możemy w takim razie mówić o uczuciach dobrych lub złych, dopiero wówczas, gdy są one posłuszne rozumowi i woli. W kwestii posłuszeństwa uczuć Akwinata dodaje dość radykalnie, że „doskonałość dobra ludzkiego wymaga, by rozum panował także nad uczuciami”. Z tego też wynika, że

102 S.Th., I, q.78, a.4c.: „vis aestimativa” Tomasz określa również mianem instynktu, władzy działającej mechanicznie i jakby w sposób konieczny (owca ucieka przed wilkiem), natomiast vis cogitativa jest władzą przysługującą ludziom, nazywana jest też przez Akwinatę rozumem szczegółowym, gdyż działa w sferze zamierzenia poprzez dokonywanie pewnych złożeń, mając za podstawę dane rozumowe.

103 S.Th., I, q.79, a.7c.: Warto dodać, że pamięć umysłowa jest tu ujęta jako władza tożsama z intelektem możnościowym.

104 S.Th., I-II, q.24, a.1c.

mogą one albo wyprzedzać sąd rozumu, albo też następować po nim, co w przypadku struktury człowieka jest czymś jak najbardziej właściwym¹⁰⁵.

Jak wcześniej było wspomniane, w obu omawianych dziełach Tomasz stosuje ten sam podział władz odpowiedzialnych za dwa jakby typy uczuć (chodzi oczywiście o władzę pożądliwą i gniewliwą). Należy zwrócić uwagę, że treść „Komentarza” nie zawiera w ogóle omówienia poszczególnych uczuć władzy gniewliwej, a wymienione tam uczucia są wzbogacone o uczucie zazdrości i litości. Natomiast w „Sumie” są one po kolei scharakteryzowane. Tak więc uczucie nadziei dotyczy dobra jeszcze nie osiągniętego, które spodziewamy się zdobyć. Z kolei uczucie rozpaczy odnosi się do sytuacji, w której trudy związane z osiągnięciem zamierzonego dobra wydają się nam nie do pokonania. Natomiast reakcją na zło jeszcze niedokonane są uczucia lęku i odwagi (jako przeciwności lęku). Ostatnim omówionym przez Tomasza uczuciem jest gniew - jako reakcja na zło już dokonane. Nieco inaczej ma się sytuacja z uczuciami władzy pożądliwej, które w obu omawianych dziełach są przedstawione podobnie.

Wyjątek stanowi tu tylko uczucie wstrętu, które w „Sumie” jest określone wyłącznie słowem „fuga”.

Zestawienie rozważań o uczuciach zawartych w „Komentarzu” i w „Sumie”

pozwala ponadto zauważyć, że Tomasz wprowadza pewne rozróżnienie, które nie było przedmiotem jego uwagi podczas komentowania dzieła Arystotelesa. W „Sumie Teologii” św. Tomasz odróżnia uczucia (passiones) jako poruszenie pożądania zmysłowego, od podobnych do uczuć poruszeń woli (affectiones). Natomiast w

„Komentarzu” nazwy, które rezerwuje w „Sumie” dla affectiones, przypisuje uczuciom i zaledwie mimochodem wspomina, że poza poruszeniem pożądania zmysłowego jest jeszcze inne pożądanie¹⁰⁶. Tymczasem w „Sumie” Akwinata niejako rozwija zasugerowane w „Komentarzu” odróżnienie. Stąd pożądaniem dobra po stronie uczuć jest pożądliwość (concupiscentia), a pożądanie dobra po stronie woli jest nazwane pragnieniem (desiderium). Podobne rozróżnienie dotyczy skutków wynikających z uzyskania dobra – gdzie we władzach zmysłowych skutkiem tym będzie przyjemność,

105 Na tę kwestię zwrócili również uwagę A. A. Terruwe i C. W. Baars, autorzy książki „Integracja psychiczna”. Ich zdaniem wymykanie się uczuć kontroli rozumu jest źródłem nerwic. Zobacz: A. A. Terruwe i C. W. Baars, „Integracja psychiczna. O nerwicach i ich leczeniu”, Poznań, 1989.

106 In Ethic., Lb.II, L.V, cap.294, s.84: "..est enim delectatio non corporalis, sed interiori apprehensione consistens:: et amicitia, et odium et desiderium. Quod differt a concupiscentia: eo quod concupiscentia est delectationis corporalis, desiderium autem cuiuslibet alterius delectabilis".

a z kolei w woli skutek jest nazywany radością. Analogicznie ma się sprawa z zareagowaniem woli i zmysłów na obecne zło: w pierwszym przypadku skutkiem będzie smutek, a w drugim przypadku ból¹⁰⁷.

Uczucia władzy pożądliwej obejmują swym zakresem więcej rzeczy, aniżeli uczucia władzy gniewliwej, ponieważ dotyczą zarówno ruchu w kierunku pożądanego dobra jak i spoczynku w dobru lub złu. Tomasz zaznacza, iż tym, co powoduje w ogóle poruszenie pożądania, jest miłość, gdyż nasze działanie wynika z dążenia do dobra. Tak więc w porządku powstawania uczucia będą układać się w następującej kolejności:

A) miłość(amor) i niechęć (odium),

B) pożądliwość (concupiscentia) i wstręt (fuga), C) nadzieja (spes) i rozpacz (desperatio),

D) bojaźń (timor) i odwaga (audacia), E) gniew (ira),

F) zadowolenie (delectatio) i ból (dolor.)

Jako główne uczucia Akwinata wymienia cztery spośród wymienionych:

zadowolenie, uczucie bólu, bojaźń i nadzieję. Zadowolenie i uczucie bólu stanowią pełnię i kres innych uczuć, natomiast bojaźń i nadzieja uzupełniają rodzący się ruch władzy pożądliwej (jeśli ruch dotyczy dobra, to zaczyna się od miłości, przechodzi do pożądliwości i nadziei, a kończy się na przyjemności; jeśli dotyczy zła – zaczyna od niechęci, przechodzi we wstręt, odwagę lub bojaźń, a kończy się bólem lub smutkiem).

Ponadto zadowolenie i uczucie bólu odnosi się do dobra i zła obecnego, a z kolei

107 Ponieważ funkcjonują w polskich tłumaczeniach różne terminy na określenie poszczególnych uczuć, podaję ważniejsze ich interpretacje u poszczególnych autorów, a także tłumaczenie autora niniejszej pracy.

św. Tomasz J. Woroniecki S. Swieżawski W.F.Bednarski/J.Bardan autor pracy

amor miłość miłość miłość miłość

odium nienawiść nienawiść nienawiść nienawiść

fuga odraza niechęć odraza wstręt

concupiscentia pożądanie pragnienie pożądliwość pożądliwość

delectatio przyjemność przyjemność przyjemność przyjemność

dolor smutek przykrość ból ból

spes nadzieja nadzieja nadzieja nadziej

desperatio rozpacz rozpacz rozpacz rozpacz

timor bojaźń strach bojaźń bojaźń

audatia odwaga odwaga odwaga odwaga

ira gniew gniew gniew gniew

Zob.: J. Woroniecki, "Katolicka etyka wychowawcza", T.1, Lublin 1986, s.156 i 157;

S. Swieżawski, w: św. Tomasz z Akwinu, "Traktat o człowieku, Summa Teologiczna 1,75 - 89", Poznań 1965, s.369; W.F. Bednarski, Objaśnienia, w: Św. Tomasz z Akwinu, "Suma Teologiczna", t.10, "Uczucia", s.282.

nadzieja i bojaźń dotyczą dobra i zła w przyszłości. Warto także zauważyć, że uczucie gniewu jako sposób na przezwyciężenie dotykającego nas zła może przerodzić się w uczucie bólu, jeśli zło zostanie uznane za zbyt trudne do pokonania.

Jak widać z powyższego wyjaśnienia, niektóre uczucia łączą się w swoiste pary przeciwieństw. Można to zilustrować następującym schematem, wzbogaconym o przedstawienie zareagowań woli ludzkiej na dobro i zło:

WŁADZA POŻĄDLIWA vis concupiscibilis Zareagowanie na dobro ujęte jako

przyjemność

Zareagowanie na zło ujęte jako coś przykrego

Uczucie miłości (passio amoris) Uczucie niechęci (odium)

Pożądliwość (concupiscentia) Wstręt (fuga; w „Komentarzu”: aversio) Zadowolenie (delectatio) Uczucie bólu (passio doloris)

WŁADZA GNIEWLIWA vis irascibilis

Dotyczy trudu możliwego do pokonania Dotyczy trudu niemożliwego do pokonania Uczucie nadziei (spes) Uczucie rozpaczy (desperatio)

Uczucie odwagi (audatia) Uczucie bojaźni (timor) Gniew (ira)

WOLA

appetitus intellectivus

Zareagowanie na dobro Zareagowanie na zło Miłość (amor intelectivus; dilectio) Nienawiść (odium)

Pragnienie (desiderium) -

Radość (gaudium) Smutek (tristitia)

Istotny wydaje się być fakt, że władza gniewliwa w pewnym sensie wspiera władzę pożądliwą, bowiem uczucia władzy gniewliwej mają początek i koniec w uczuciach władzy pożądliwej108. Pożądanie zmysłowe znajduje się w podwójnej zależności: od rozumu, który zajmuje się wyciąganiem szczegółowych wniosków z

108 S.Th., I, q.81, a.2c.

ogólnych zasad oraz od woli, której podlega w zakresie wykonywania czynności za pośrednictwem narządów ruchu.

1.3.6. Liberum arbitrium – jako wolny wybór w tekście „Sumy