Cnota sprawiedliwości

Kolejną cnotą kardynalną, która stanowi przedmiot rozważań niniejszej pracy jest sprawiedliwość. Tomasz określa tę cnotę jako sprawność wprowadzania porządku w zakresie stosunków międzyludzkich, ponieważ wprowadza ona pewne wyrównanie wobec innych osób275. Poprawność działania sprawiedliwości zależy od stosunku tego 272 S.Th., II-II, q.54, a.2.

273 S.Th., II-II, q.55, a.4: Tomasz określa chytrość słowem „astudia”.

274 S.Th., II-II, q.55, a.1-3.

275 S.Th., II-II, q.57,a1c.

działania do jego podmiotu oraz od stosunku do innych ludzi. Przedmiotem sprawiedliwości jest uprawnienie. Natomiast jej podmiotem jest wola, jako władza pożądawcza276. Z kolei materią sprawiedliwości jest to, co się odnosi do drugich.

Ponadto akt sprawiedliwości musi być świadomy, bo to gwarantuje jego dobrowolność, niezbędną w sprawiedliwości. W ten sposób właśnie Tomasz tłumaczy sprawiedliwość, jako stałą i nieprzerwaną wolę oddania każdemu tego, co mu się należy277. Natomiast stałość woli przejawia się tu na dwa sposoby: Po pierwsze wynika ze strony samej czynności, która trwa stale (w ten sposób przysługuje ona tylko Bogu). Po drugie, ze strony podmiotu sprawiedliwości - ponieważ wola zawsze chce coś czynić.

Sprawiedliwość polega również na stosowaniu swoistego „wypośrodkowania”

rozumianego jako „medium rei”, gdyż to, co równe jest środkiem między „więcej” i

„mniej”. Sprawiedliwość odnosi się do rzeczy, które są zasadniczo dobre, to znaczy, dobre ze względu na swoją naturę (co nie wyklucza możliwości nadużycia tych rzeczy tak, że będą złe). Tomasz utożsamia tu „medium rei” z umiarem rozumowym, stąd w sprawiedliwości jest zachowany powód cnoty moralnej, która w swoim działaniu ma być posłuszna rozumowi278. Święty Tomasz w Summa Theologiae wymienia trzy rodzaje sprawiedliwości: wymienną, współdzielczą (społeczną) oraz sprawiedliwość rozdzielczą279. Sprawiedliwość wymienna dotyczy wzajemnych powinności jednostkowych osób. Zobowiązania te wynikają z umów, zawieranych przez poszczególne osoby, a przykładem realizacji tego typu sprawiedliwości może być umowa kupna-sprzedaży. Działaniom sprawiedliwości wymiennej podlega również oddanie cudzej własności, a zwrot rzeczy niesprawiedliwie zabranej – zdaniem Akwinaty - jest konieczny do zbawienia. Do zwrotu jest zobowiązany każdy, kto przyczynił się do wyrządzenia krzywdy polegającej na zabraniu cudzej rzeczy (nawet jeśli uczestniczył w tym przez zachęcanie czy jakąkolwiek inną pomoc). Nie zawsze jednak człowiek jest obowiązany oddać czyjąś rzeczy. Zdarza się bowiem, że takie

276 S.Th., II-II, q.58, a.4 i 5.

277 S.Th., II-II, q.58, a.1c: "..iustitia est habitus secundum quem aliquis constati et perpetua voluntate ius suum uniquique tribuit".

278 S.Th., II-II, q.58, a.10, ad.1.

279 S.Th., II-II, q.61, a.1c “iustitia commutativa” oraz “iustitia distributiva”.

postępowanie wyrządziłoby szkodę osobie, której rzecz zwracamy. A zgodnie z zasadą, że celem wszelkiego posiadania jest pożytek - i tu posiadacz powinien mieć korzyść z rzeczy posiadanej280. Z kolei sprawiedliwość współdzielcza reguluje obowiązki jednostki względem wspólnoty. Tak więc jej przedmiotem będą nasze zobowiązania względem rodziny, czy wspólnoty państwowej. Ostatnia z wymienionych odmian sprawiedliwości – sprawiedliwość rozdzielcza – wprowadza ład w obowiązki wspólnot względem poszczególnych osób, należących do tych wspólnot. Tu można wymienić obowiązki państwa względem poszczególnych obywateli wspólnoty państwowej czy powinności rodziny w stosunku do jej poszczególnych członków. Wprowadzenie porządku w takie odniesienia zależy właśnie od sprawiedliwości rozdzielczej, gdyż rozdziela ona to, co wspólne, według pewnej współmierności. W sprawiedliwości rozdzielczej stosuje się proporcję (współmierność) geometryczną. Jeśli jedna osoba przewyższa o ileś drugą, to proporcjonalnie do tego faktu daje się takiej osobie rzecz, która przekracza wartość rzeczy danej innej osobie (wyrównanie według proporcji a nie według ilości)281.

Kontynuując swoje rozważania na temat sprawiedliwości, Akwinata wymienia także sprawiedliwość prawną (iustitia legalis) uznając ją za wyższą od pozostałych cnót obyczajowych. Uzasadnia to faktem, że dobro wspólne przewyższa dobro konkretnej osoby. Tak rozumiana iustitia legalis nasuwa skojarzenie, że Autor „Sumy” traktuje ten rodzaj sprawiedliwości jako pewną odmianę sprawiedliwości współdzielczej, regulującej odniesienia jednostki względem wspólnoty.

W „Sumie Teologii” coś może być sprawiedliwe na dwa sposoby. Sprawiedliwe z natury rzeczy (prawo przyrodzone) oraz sprawiedliwe na podstawie porozumienia między ludźmi (prawo stanowione)282. Niejako materiał do spisania ustaw wynika z prawa naturalnego, choć ono samo nie stanowi prawa stanowionego, gdyż wynika właśnie z natury.

Do tematu sprawiedliwości zalicza się również zagadnienie integralnych składników sprawiedliwości, które są jakby jej częściami. Do tych części należy

280 S.Th., II-II, q.62, a.5, ad1.

281 S.Th., II-II, q.61, a.2c.

czynienie tego, co dobre i unikanie zła283. Tomasz rozpoczyna tu swoje rozumowanie od przypomnienia zadania sprawiedliwości, jako cnoty skłaniającej do czynienia tego, co dobre i do wypełniania pewnej należności w stosunku do innych osób, a zarazem do unikania zła szkodzącego innym. Autor wymienia tu również sprawiedliwość współdzielczą, której celem jest czynienie dobra należnego wspólnocie czy Bogu, a unikanie przeciwstawnego mu zła.

Tomasz, podejmując temat cnót pokrewnych sprawiedliwości zauważa, iż można właściwie wymienić tu wszystkie cnoty dotyczące w jakikolwiek sposób innych ludzi, gdyż sprawiedliwość właśnie reguluje nasze odniesienia do otaczających nas osób. Jako przykład cnót niejako uzupełniających cnotę sprawiedliwości wymienia niektóre cnoty społeczne. I tak:

 Religijność - której zadaniem jest oddawanie należnej czci Bogu,

 Pietyzm - jako cześć i szacunek wobec rodziców,

 Grzeczność - jako właściwe odniesienie do ludzi,

 Wdzięczność - jako umiejętność odpłacenia się za doznane dobro,

 Prawdomówność i szczerość - jako umiejętność uzgodnienia naszych słów i czynów z tym, jacy naprawdę jesteśmy284.

3.3.4.1. Sąd jako przejaw sprawiedliwości

Św. Tomasz w zagadnienia związane ze sprawiedliwością włącza również kwestię związaną niejako z zastosowaniem tej cnoty w konkretnym ludzkim działaniu, którym jest sądzenie. Zdaniem Autora „Sumy”, sąd (ius) wprowadza słuszne określenie tego, co jest sprawiedliwe i odnosi się właśnie do sprawiedliwości. Omawiając kwestię sądu Akwinata rozważa również, czy wolno nam sądzić. Daje to w efekcie kilka warunków, które muszą być spełnione, aby można było mówić o sprawiedliwym sądzie. Przede wszystkim sąd taki musi być czynnością sprawiedliwości (czyli, by w 282 S.Th., II-II, q.60, a.5c.

283 S.Th., II-II, q.79, a.1c.

284 S.Th., II-II, q.80, a.1c.

jego efekcie każdemu oddano to, co mu się należy). Następnie powinien być wydany powagą przełożonego, a także zgodny z zasadami roztropności.

Akwinata również omawia sądy wydawane na podstawie podejrzeń. Definicję podejrzenia podaje za Cyceronem: podejrzenie, to przypuszczenie zła na podstawie niepewnych poszlak285. Zgodnie z treścią „Sumy”, można wymienić trzy stopnie podejrzliwości:

A) Kiedy ktoś na podstawie niepoważnych poszlak zaczyna wątpić w dobroć drugiego człowieka (jest to zarazem grzech lekki wynikający z ludzkiej skłonności do pokusy).

B) Kiedy ktoś na podstawie niepoważnych poszlak uważa, że ktoś inny na pewno jest zły (i jest to grzech śmiertelny, jeśli odnosi się do ważniej sprawy).

C) Gdy sędzia przystępuje do wydania wyroku na podstawie podejrzenia (jest to grzech śmiertelny).