II. 2. Program otwarcia wysta
wy przemysłowej w Grudzią
dzu1 czerwca1872r.
Źródło: APT, akta Grudziądza, okres pruski, sygn. 257.
a następnie w hotelu „Pod Czarnym Orłem” przy ul. Wybickiego. Ostatniego dnia przyznano nagrodyza zwierzęta hodowlane, acałość uroczystości zakończyły wyścigi konne. Aby ułatwić transport maszyn i bydła z różnych regionów państwa (z reguły byłyto okoliczne powiaty), Ministerstwo Spraw Wewnętrznych udzieliło zezwolenia na tę okoliczność, bez pobierania opłatcelnych28.
28 Pismem z 2.03.1872 r., Hauptstaatsarchiv Stuttgart, Landwirtschaftliche Ausstellungen im In- und Ausland/1862-1877, sygn. E 146 Bü 7663.
29 Katalog der Allgemeine Ausstellung für Industrie, Gewerbe, Ackerbau und Viehzuch in Graudenz, Westpreussen, Graudenz 1872.
30 „Bromberger Zeitung”, nr 130, 6.06.1872, s. 5.
Oliczbie wystawców oraz o prezentowanych wyrobach szczegółowoinformuje kata
log,który liczył 41 stron.Został on wydany nakładem drukarni RoethegowGrudziądzu29. Został on jednak słusznie skrytykowany w prasie codziennej30. Numery w katalogu nie zostały umieszczone po kolei, grupy wystawców nie odpowiadałygrupom
prze-Znaczne wystawy gospodarcze w Grudziądzu w okresie pruskim
strzennym, a część wystawców nie została w nim w ogóle ujęta. Zdarzały się też sytuacje, kiedy wymieniony w katalogu wystawca nie pojawił się na ekspozycji. Mo żemy się z niego dowiedzieć, iż łącznie swoje wyroby prezentowało 259 wystawców, podzielonych na pięć grup: I grupa - surowce, produkty młynarskie, nawozy i pa sze, chemiczne i aptekarskie produkty, farby, pomady, mydła, oleje, perfumy, owoce i jadalne preparaty owocowe, wina, spiritusy, piwa i napoje, papierosy i produkty tabaczne, materiały budowlane, kamienie, drewno budowlane, kamienie młyńskie, papa i filc dachowy oraz rury; II grupa - meble i wyposażenie pokojów, tkaniny i mebletapicerowane, lustra i tapety, urządzenia kuchenne, przedmiotygospodarcze i rolne, płaskie narzędzia, przyrządydo prania,garnki, porcelany,bilardy, gryi kasy;
III grupa - płótna, sukna, jedwabie, gotowe wyroby bieliźniane, szale, gobeliny ipro dukty pasmanteryjne, odzież, buty, parasole, kapelusze, szczotki, wyroby militarne orazbroń; IV grupa - instrumenty naukowe i muzyczne, pomoce naukowe, aparaty chirurgiczne i optyczne, obrazy olejne, oleodruki, fotografie, rzeźby, prace literackie, pomoce naukowe z działusztuki i kartografii, globusy, zegarki, instrumenty matema
tyczne, a takżeprzyrządy dobadań zdrowia;V grupa -powozy i produktyrymarskie, mundury, urządzenia miedziane, w tym do destylacji i palenia, sikawki, pompy, ma
szyny rolniczei pługi, dzwonki, drabiny, przyrządy bednarskie i drewniane, maszyny przemysłowe i fabryczne oraz maszyny parowe.
Wystawa, która miała w zamyśle obejmować Grudziądz i okoliczne powiaty, przyciągnęła wystawców z dużo odleglejszych stron. Oczywiście największą grupę stanowili przemysłowcy i rękodzielnicy z Grudziądza,którychłącznie było około 6431, licznie prezentowali się ponadto przedstawiciele Bydgoszczy, Torunia, Kwidzyna i Gdańska. Spoza Prus Zachodnich możemy odnaleźć wystawców z Berlina, m.in.
I.F. Heyla & Co. - szklarza, Reiholda Tetzera - wytwórcę atramentu, firmę Lówy
& Lubasch - szale, gobeliny i zasłony, Martina Schlesingera - fabrykanta papieru, Kunstverein „Minerva” oraz R. Wagnera - drukarnie, Schrödlera, Doppa H. & Co, R. Rintela i C. Ed. Müllera - fabryki maszyn, a także wielu innych. Poza Berlinem i miejscowościami Prus Zachodnich, swoje towarypokazalim.in. wytwórcy ze Szcze
cina, Drezna,Tournal (Belgia), Królewca, Nordhausen,Sowiecka, Ortenburga, Bonn, Bremenhaven,Lubeki,Opawy, Siegen, Wiednia, Dessau, Kolonii, Znaim,Flensenbur- ga, Wrocławia, Pragi, Monachium, Legnicy, Hamburga, Wellenbach, Lipska, Magde
burga, Poznania, Koszalina i Salzburga.
31 W katalogu niekiedy brakuje miejscowości skąd pochodził wystawca.
Wystawa była okazją do rywalizacji pomiędzy poszczególnymibranżami, wcelu zdobycia najwyższej,przewidzianej w regulaminie nagrody,jaką byłymedale idyplo my. O ich przyznaniu decydował komitet wystawy, którego decyzje były nieodwo łalne. Czasami jednak dochodziło do bezpośredniej konkurencji pomiędzy firmami, ku uciesze zwiedzających.
■)
II. 3. Graficzne przedstawienie medalu z wystawy w Grudziądzu w 1872 roku.
Źródło: „Gustav Röthes Buchdruckerei Schrift - Proben", Graudenz 1894, s. 102.
Tak było w przypadku sikawek strażackich, które testowano pod kątem jak naj większego wyrzutu strumienia wodyw górę32. Jako pierwsza zaprezentowała się firma Jaucka z Lipska, osiągając wysokość prawie 16 metrów(50 stóp), tużpo niej spraw
dzono system zakładu Gränera z Koszalina, uzyskując wysokość około 20 metrów (65 stóp), jednocześnie uznając, że praca sikawki Jaucka była bardziej elegancka, a Gränera najprawdopodobniej nie przygotowana do tej próby. Jako ostatni przystą pił do rywalizacji Moehlke z Bydgoszczy, którego próba sikawki uzyskała podobny rezultat jak ta należąca do Jaucka.
32 „Bromberger Zeitung”, nr 137, 14.06.1872, s. 5.
33 „Bromberger Zeitung”, nr 133, 13.06.1872, s. 5.
34 „Bromberger Zeitung”, nr 142, 20.06.1872, s. 5. Istnieje także informacja o przyznaniu nagród z po
kazów zwierząt hodowlanych i maszyn rolniczych, gdzie wymienione są także medale brązowe, jednakże są to z pewnością odmienne medale przyznawane przez Towarzystwo Zachodniopruskich Rolników.
Po upływie 11 dni odotwarciawystawy zmniejszył się nieco tłum zwiedzających, jednakże już wówczas dostrzeżono jej zalety dla miasta i prowincji. Wieluzwiedza
jących spoza tego obszaru po raz pierwszy miało okazję odwiedzić Grudziądz, za poznać się z jego historią i zawrzeć znajomości handlowe.Wiele zyskało także samo miasto. W obecnościv. Horna odbyło się (ok. 11 czerwca) spotkanie komitetu budo wykolei, który zaprezentowałprojektlinii Jabłonowo Pomorskie-Grudziądz, ponadto omówiono szczegółowo kwestię budowy mostu na Wiśle33.
W dniu 18 czerwca przyznano nagrody - medale złote (I miejsce - 10 nagród), srebrne (II miejsce - 59 nagród) oraz dyplomy pochwalne - 3634. Zaskakujący jest fakt, że jedynie dwóch przedstawicieli Grudziądza otrzymało najwyższe trofeum -drukarnia R. Róthego i fabryka powozów Spänkego. Medale ze srebrnego kruszcu otrzymały 24 miejscowe firmy, reprezentujące zwłaszcza grupę II. Pośród innych miast regionu, wśród medalistów znalazły się zakłady z Bydgoszczy, Gdańska, No wego, a nawet niewielkich Sartowic oraz przedsiębiorstwa z dalekich stron, m.in.
zBerlina, Nowego Jorku, Lipska,Monachium, Suhl i Czerniachowska. To co pokazali przedsiębiorcy z dalekich prowincjii krajów, w porównaniu z rodzimymprzemysłem, pokazało zacofanie gospodarcze Prus Zachodnich. Podkreślano zatem „uzdrawiają cy” wpływ tych porównań. Z czterdziestu trzech miast rejencji kwidzyńskiej tylko
180
Znaczne wystawy gospodarcze w Grudziądzu wokresie pruskim
Grudziądz i Nowe licznie wystawili stoiska dla rzemieślników35. Ostatecznie jednak uznano wystawę za bardzo udaną i wkrótce też, 23 czerwca 1872 r., ją zamknięto.
35 „BrombergerZeitung”, nr130,6.06.1872, s. 5.
Na wystawie przemysłowej w 1872 r. w Grudziądzu nagrodyotrzymali:
I miejsce - złotymedal (nie przyznano I nagrody w grupie II)
Grupa I: Nesselträger & Co. - Lubeka; Hermann & Lefeldt - Gdańsk; Ziegelei und Thonwaarenfabrik, Kałdowok. Malborka.
Grupa III: Seidel & Neumann - Drezno; SingerManufacturing Comp. - Nowy Jork; Neumann - Oziorsk.
Grupa IV: Franke A. H. - Lipsk; Röthe R. - Grudziądz.
Grupa V: Spänke - Grudziądz; Bracia Wulff- Bydgoszcz II miejsce - srebrnymedal
Grupa I: Boltzmann - Gdańsk; Stettiner Superphosphat und Chemische Fabrik - Szczecin; Wächter Joh. - Sowieck; Haurwitz & Co. - Królewiec; Retzlaff Emil - Królewiec; Wegner Fr. - Szczecin; Jantzen P. - Elbląg; Herzfeld & Victorius -Grudziądz Weiss Heinrich - Grudziądz; Pietschmann - Bydgoszcz; Kauffmann C. F. - Grudziądz;Leistikow - Bydgoszcz; Chales (browar Kuntersztyn) - Kun- tersztyn p. Grudziądzem.
Grupa II: Schröter Otto - Bydgoszcz; Steppuhn Theodor - Bydgoszcz; Eifert Isydor - Grudziądz; Hermann S. - Grudziądz; Gnüssky Moritz - Grudziądz;
Schroeder F. F. - Grudziądz;Wahsner - Wrocław; Schnibbe &Co. - Grudziądz.
Grupa III: Bieske u. Comp. - Berlin; Homeyer - Królewiec; Langsdorff u. Mayer - Hamburg; Heidenhayn - Grudziądz; Kalau Hermine - Grudziądz; Hach Emil - Bydgoszcz; Instenburger Actien=Spinnerei - Czerniachowsk; Fabian Josef -Grudziądz; Neumann - Grudziądz; Voges W. - Grudziądz; Boerger - Köthen (Anhalt); Rosch, Steyer & Co. - Suhl (Turyngia); Sauer u. Sohn - Suhl (Turyngia).
Grupa IV: Breuning Gustav - Grudziądz; Göthert F. - Grudziądz; Wiede G.
- Gdańsk;Wegener - Babalicek. Biskupca; RaddaJosef- Ołomuniec; Hamming - Markneurkirchen (Saksonia); Brunnbauer- Monachium
Grupa V: Kanitzberg F. - Grudziądz; Daladas - Królewiec; Schrötter Gustav - Landsberg; Käsewurm W. - Grudziądz; Voss G. - Nowe; Sick - Grudziądz;
Brosow - Jasnaja Polana; Kabisch - Grudziądz; Rintel - Berlin; Schütter Chri
stian - Berlin; Katzner A. - Grudziądz; Kliese - Grudziądz; Menard - Byd
goszcz; Jauck - Lipsk; Simon W. - Kirn (Nadrenia-Palatynat); Kluge - Sartowice p. Świeciem; Flegel - Kuntersztyn p. Grudziądzem; Hoyer - Grudziądz.
W wykazie nie uwzględniono dyplomów pochwalnych, których we wszystkich konkurencjach przyznano łącznie 36.
Pomimo sukcesu, jakim było zorganizowanie tak znacznej wystawy w Gru
dziądzu, dopiero kilkanaście lat później władze miejskie zdecydowałysię na kolejne takie przedsięwzięcie. Nie oznacza to jednak, że nie było pomniejszych ekspozy
cji, jednodniowych, na których prezentowano zwierzęta hodowlane oraz maszyny i urządzenia rolnicze. W dniu 18 września 1876 r. odbył się I Przegląd Dzielnicy („I Districtsschau”) bydła hodowlanego i maszyn rolniczych na placu kupca Nuszkow-skiego, rozciągającego się od ul. Focha, naprzeciw Domu Strzeleckiego („Schützen
hause”) do ul. Toruńskiej. Komisja sędziowska urzędowała w Domu Strzeleckim, natomiast biuro ekspozycji mieściło sięprzy ul. Toruńskiej 12. Wejście na wystawę kosztowało 50 fenigów. Po jej zakończeniu ogodzinie 18.00, rozdano nagrodyw for mienagródpieniężnych, dyplomów oraz medali srebrnych i brązowych w następują cych kategoriach: maszyny, urządzenia itp., pługi i produkty rolne. Całość pokazów zakończono koncertem muzycznym, iluminacją w ogrodzie hotelu „Pod Czarnym Orłem” przy ul. Wybickiego i pokazem sztucznych ogni36. Kolejną podobną imprezę zorganizowano w roku 1879. Przyznano na niej m.in. pierwszą nagrodę państwową Owczarnii zarodowej Rambouilletz Sulnowaza barany Southdown37. Pomysł zorgani zowania kolejnej wystawy w Grudziądzupowstał naprzełomie 1883/1884 r. podczas spotkania Stowarzyszenia Rzemiosła („Gewerbe-Verein”), potwierdzony następniena posiedzeniu Centralnego Stowarzyszenia 6 września 1884 r. w Malborku38. Zanim jednak doszła ona do skutku przygotowano mniejsze ekspozycje w mieście i okolicy.
W dniu 9 czerwca 1885 r. w Warlubiu odbyła się wystawa rolnicza dla towarzystw w Tragoszczy, Czaplu, Komorsku, Nowem, Osiu i Świeciu, premiowana nagrodami finansowymi39.
36 APT, aktamiasta Grudziądza, okres pruski, sygn. 248.
37 „Gazeta Toruńska”, nr 156, 12.07.1885,s. 4.
38 „DerGesellige”, nr132, 18.08.1885, s.5.
39 „Pielgrzym”, nr 58, 16.05.1885, s.4.
40 „Pielgrzym”, nr 20, 20.02.1885, s. 3.
Przygotowania do głównej wystawy gospodarczejtrwały ponad pół roku. Jeszcze w kwietniu udało się pozyskać 16 rzemieślników z Nowego, którzy wyrazili chęć udziału. W lutym wystosowano pismo do naczelnego prezesa rejencji kwidzyńskiej z prośbą o pozwolenie połączenia wystawy z loterią w ilości 10 tysięcy losów po jednej marce, dzięki czemu zwróciłybysiękosztywystawienia budynków. Mniej wię cej w tym samym czasie postanowiono urządzić ekspozycję w ogrodzie restauracji
„Tivoli” przy ul. Legionów (ówczesna Lipowa)40. Cenębiletów za wejście ustalono na 4marki dla mężczyzn, 3 dla kobiet i 6 marek - bilet familijny dla dwóch osób. Do
datkowo postarano się onadzwyczajne,wieczorne pociągi w kierunkuTorunia,Cheł
mna, Świecia i Brodnicy. Wystawa, o powierzchni łącznej 17 500 metrów
kwadra-182
Znaczne wystawygospodarcze w Grudziądzu w okresie pruskim
towych, zmieściła się w zasadzie w jednej, wielkiej hali o powierzchni 1380 metrów kwadratowych i 123 oknach (długość 60 m, szerokość 23 m). Powstała ona w ciągu
14 dni i została wykonana według projektu mistrza budowlanego Henselera z Kłaj pedy. Budowę przylegającej obok hali maszyn powierzono Fischerowi z Grudziądza, prace wodne zaś (stację pomp, a być może postawienie fontanny) wykonała firma Born & Schütze z Torunia41. Wystawcy, którzy mogli zgłaszać udział w ekspozycji do 1 kwietnia 1885 r., musieli najpierw uiścić opłatę w kwocie jednej marki lub 50 fenigów za budynek zadaszony oraz 25 fenigów za wolny plac, za metrkwadratowy.
Osobą, do której mieli się zgłaszać wszyscy chętni, był adwokat Hermann Kabilinski, jeden z głównych pomysłodawców urządzenia wystawy42. Trochę wcześniej, w stycz
niu tego samego roku, przygotowano plakatyinformacyjne, z których możemy się przykładowo dowiedzieć, że wystawa w Grudziądzu, będzie czwartą, zorganizowa ną w cyklu Zachodniopruskich Wystaw Lokalnych, po wystawach w Iławie (1882), Chojnicach (1883) i Malborku (1884), przy czym miała ona zrzeszać jedynie rze
mieślników i fabryki z powiatów: grudziądzkiego, chełmińskiego, świeckiego, brod nickiego i toruńskiego43. Podczas imprezy dodatkowo wystawiono prace uczniowskie (rzemieślnicze), a także zdunów i garncarzy.
41 „Der Gesellige”, nr 132, 18.08.1885, s. 5; „Thorner Presse”, nr 164, 17.07.1885, s. 2.
42 APT, akta miasta Grudziądza, okres pruski, sygn. 257. Regulamin został wydany drukiem w lutym 1885 r. pod tytułem „Bedingungen der Gewerbe - Ausstellung in Graudenz 1885”.
43 Tamże.
44 „Der Gesellige”, nr 132, 18.08.1885, s. 5; „Pielgrzym”, nr 97, 18.08.1885, s. 3. K. v. Ernshauser przy
był do Grudziądza przy okazji inspekcji robót regulacji rzeki Osy. W tym samym dniu nadburmistrz Grudziądza Alexander Pohlmann został wybrany na to stanowisko na kolejne 12 lat, a firma szczotek Vogesa zdobyła srebrny i brązowy medal na wystawie przemysłowej w Antwerpii.
45 Führer durch die Gewerbe = Ausstellung zu Graudenz (Westpr.) 1885, Graudenz 1885.
Wystawę Przemysłową w Grudziądzu w 1885 r. („Gewerbe Ausstellungzu Grau-denz”) uroczyście otwarto w niedzielę 16 sierpniaw obecnościnadprezydenta prowin cji Prusy Zachodnie Karla von Ernshausera, nadburmistrzaGrudziądza Pohlmanna, burmistrza Gdańska Hagemanna, hr. Ehlersa - sekretarza towarzystwa kupieckiego, Hackera - powiatowego inspektora budowlanego i wielu innych znanych osobistości44.
Ekspozycjabyła czynna codzienniewgodzinach od 10.00 do 18.00. Na jej obszarze surowo zabronionebyło palenie, jak równieżwprowadzanie psów. Część ogrodową, urządzoną przez ogrodnika Thomasa Frencha z Grudziądza, przeznaczono na cele wypoczynkowe, gdzie wieczorowąporę umilałaorkiestra Ungera z Iławy. Zdworca na teren wystawy można było dojechać dwomapodstawionymiomnibusamiC. Ringera (25 fenigów za przejazd), bądź też dorożkami. Wystawie towarzyszył 66-stronicowy katalog wraz z częścią reklamową, w cenie 20 fenigów,w którym zamieszczono spis wystawców w łącznej liczbie 28645. W porównaniu do katalogu z 1872 r., był on zdecydowanie lepiej przygotowany, a co najważniejsze bardzo przejrzysty. Nowością była informacja o tym, czydane stoisko znajdowało się w gmachu głównym, czy też
II. 4. Pocztówka ukazująca re
staurację i ogród „Tivoli", przy ul. Legionów, gdzie odbyły się wystawy przemysłowe w 1885 i 1896 r.
Źródło:zbioryMuzeum im. ks. dr.
WładysławaLęgi w Grudziądzu, sygn. MG/IK/4877.
na wolnym powietrzu. Wystawców podzielono na 14 grup: I grupa - tekstylia i kon
fekcja; II grupa - wyroby skórzane; III grupa - przemysł papierniczy i drewniany;
IV grupa - wyroby ze szkła, kamienia i gliny; V grupa - pasmanteria i wyrobydo
mowe; VI grupa- przemysłgraficzny; VII grupa - instrumenty muzyczne i nauko we, wyroby dentystyczne; VIII grupa - przemysł metalowy; IX grupa - maszyny, destylarnie i środki transportu;X grupa - aparaty do gaszenia pożarów i ratowania życia; XIgrupa - żywność, używki i przemysł chemiczny; XII grupa - ogrodnictwo, hodowla ptaków i pszczół; XIII grupa - prace uczniowskie; XIV grupa - konkurencja prac zduńskich i garncarskich.
Grudziądzkie władze w rzeczywistości nie ograniczyły ostatecznie udziału wy stawców do pięciu wspomnianych powyżej powiatów. Najliczniejszą grupą byli przedstawiciele Grudziądza, następnie Torunia, Łasina, Gdańska, Świecia, Brodnicy, Nowego, a nawet pobliskiego Warlubia. Nie zabrakło wystawców spoza prowincji, czego przykładem może być udział w ekspozycji J. Ansbacha z Berlina (urządzenia optyczne i do cięcia szkła), T. Koscha z Lautenburga (sikawki strażackie) i H. Wein-hardta (urządzeniastrażackie). Hala główna była obszerna i miejsce w niej znalazłoaż 218 wystawców (wraz zpracamiuczniowskimi i z konkurencji garncarzy i zdunów).
Stoiska wystawców były bardzo dobrze urządzone, o czym regularnie informo wano w gazetach miejscowych i prowincjonalnych46. Różnorodność artykułówbyła tak duża, iż z pewnościąjednego dnia nie można było obejrzeć wszystkich stoisk.
Już przy samym wejściu swoje piwa zachwalali miejscowi przedsiębiorcy - browary Kuntersztyn z Grudziądza, W. Wolffa z Chełmży, Konschützera i Tietza ze Świecia.
Po lewej stronie od głównej hali 9 pasiek rozłożyli wytwórcymiodów - Pockrandt
46 „Der Gesellige”,nr. 132-144,20.08-08.09.1885,s.5; „Thorner Presse”, nr. 191-211, 18.08-10.09.1885.
Dokładny przedruk zgazety „DerGesellige”pojawił się także w „Thorner Zeitung”.
184
Znaczne wystawygospodarcze wGrudziądzu w okresie pruskim
II. 5. Plan sytuacyjnywystawy w ogrodach „Tivoli"z 1885 r.
Główna hala umiejscowiona jest w górnej części (Haupt gebäude), tuż obok znajdo wała się hala maszyn, a na placuprzed wejściemplac dla maszyn na wolnym powietrzu.
Plan został umieszczony w ofi cjalnym kataloguoraz w ga zecie „DerGesellige", nr 135, 23.08.1885,s. 5
i Schielke z Zajączkowa, Rutz z Grudziądza i Stobbe z Mątawy. Po przeciwległej zaś stronie znajdowała się hala maszyn, w której ustawiono około 150 maszyn i urządzeń rolniczych. Częśćz nich eksponowano nawolnym powietrzu. Grudziądz w owej gru
pie reprezentowały firmyznane i cenione od lat, pośród których możemy wymienić C. F. Miillera (wałypierścieniowe, sieczkarnie itd.), Herzfelda & Victoriusa i istnie
jącą zaledwie od kilku lat fabrykę maszyn A. Ventzkiego. Wozy i wózki do prac rolnych zaprezentowali: kowal J. Droschkowski (w cenie 320 marek), Carl Domkę (dwa powozy) oraz Ferdinand Domkę i Carl Gründer. Tuż przy wejściu znajdował się piec, który wykonano na potrzeby rywalizacji zdunówi garncarzy. Metalowe pło
ty grobowe w eleganckich i stylowych formach oferowali ślusarze Kliese i Mógelin z Grudziądza oraz Robert Tilk zTorunia. Sporo uwagi przyciągnął mistrzblacharski D. Israelowicz z Grudziądza lampami w kształcie piramidy. Niedaleko fontanny, po lewej stronie od głównej hali, zwiedzającymogli podziwiać najnowszej konstrukcji aparat do produkcjipiwa J. Jankego zBydgoszczy. Równieżzegarmistrzowie i złotnicy mogli pochwalić się doskonałymi wyrobami. T. Herztzer kusił zakupem wszelkiego