W wyniku zmian organizacyjnych, które nastąpiły w 2010 r. na Politechnice Lubelskiej, działal-ność wydawnicza dotycząca książek naukowych i dydaktycznych została zlokalizowana w strukturze Biblioteki. W artykule przedstawiono oryginalną koncepcję funkcjonowania Ośrodka ds. Wydaw-nictw i Biblioteki Cyfrowej Politechniki Lubelskiej. Model wydawniczy dla niskonakładowych pu-blikacji opiera się na jednoczesnym publikowaniu książek oraz ich wersji cyfrowych w Internecie. Kluczowe dla rozpowszechniania publikacji są egzemplarze książek rozsyłane do bibliotek technicz-nych szkół wyższych oraz wersje elektroniczne znajdujące się w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Lubelskiej, dostępne bez jakichkolwiek ograniczeń, na zasadach pełnego dostępu.
WSTĘP
Trwająca od kilku lat w środowisku akademickim dyskusja na temat konieczności publikacji w sieci wyników badań prowadzonych za publiczne pieniądze [1] zaczyna przynosić wymierne efekty. Jednym z najbardziej spektakularnych jest rozpoczęcie prac legislacyjnych nad ustawą, która nałoży obowiązek otwartego publikowania wy-ników badań w sieci [9]. Należy pamiętać jednak, że ostatnie lata to okres, w którym otwarte publikowanie w polskim środowisku akademickim podlegało rozwojowi. Po-wstające nowe biblioteki cyfrowe, repozytoria oraz dobre praktyki wypracowane przez bibliotekarzy i informatyków mozolnie budują nowy wirtualny świat bibliotek.
Bardzo interesującym przykładem, jak wiele można zdziałać w szkole wyższej, jest udostępnienie w sieci od 1 marca 2011 r. bez żadnych ograniczeń pełnych tekstów artykułów naukowych z czasopism wydawanych przez Akademię Górniczo- -Hutniczą w Krakowie [8].
Wraz z publikacjami naukowymi bezpłatnym i otwartym dostępem powinny zo-stać objęte podręczniki. Deklaracja Kapsztadzka wzywa do budowania otwartych zasobów edukacyjnych oraz apeluje do organów władzy, dyrekcji szkół i uniwersyte-tów, aby nadały otwartej edukacji najwyższy priorytet [2]. Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich IFLA w deklaracji IFLA statement on open
access – clarifying IFLA’s position and strategy głosi, że powszechny i równy dostęp
do informacji ma zasadnicze znaczenie dla rozwoju społecznego, kulturalnego i go-spodarczego [6].
W polskich bibliotekach cyfrowych przeważają obecnie dokumenty z tzw. dome-ny publicznej, które:
• nigdy nie były objęte ochroną prawnoautorską (dzieła dawnych mistrzów), • nie są chronione na mocy wyraźnych zapisów ustawowych (materiały i doku-menty rządowe),
• ich okres ochrony prawnoautorskiej dobiegł końca (w Polsce 70 lat od śmierci autora).
Druga grupa publikacji to dokumenty współczesne objęte ochroną prawnoautor-ską. Mogą one znaleźć się w bibliotekach cyfrowych w wyniku stosownej zgody twórców dzieła.
Przestrzeń szkoły wyższej jest niezwykle interesującym polem do otwartego pu-blikowania. Według art. 14 ust. o prawie autorskim z 4 lutego 1994 r. instytucja ukowa, która jest pracodawcą twórcy, ma pierwszeństwo opublikowania utworu na-ukowego pracownika. Dotyczy to dzieła stanowiącego rezultat nana-ukowego procesu poznawczego, będącego utworem, który pracownik stworzył w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Pracodawca ma prawo opublikowania utworu (zwie-lokrotnienia utworu i udostępnienia egzemplarzy utworu publicznie (art. 6 pkt 1 ust. o pr. aut.)) także w bibliotece cyfrowej uczelni. Biblioteka cyfrowa to, w rozumieniu obecnie obowiązujących przepisów, biblioteka, ale o szczególnym charakterze. Prze-pisy tego aktu normatywnego nie wyróżniają jej z grona bibliotek, o których stanowi ustawa o bibliotekach. Nie ma także odmiennych przepisów w tej sprawie w ustawie o prawie autorskim (m.in. w art. 28 ust. o pr. aut.) [5].
Istniejące przepisy pozwalają więc na to, aby przy dobrej woli władz uczelni oraz harmonijnej współpracy twórców, wydawnictw uczelnianych i bibliotek publikować w bibliotekach cyfrowych współczesne monografie, podręczniki i materiały dydak-tyczne i konferencyjne. Praktyka pokazuje, że w akademickich bibliotekach cyfro-wych brakuje współczesnych publikacji naukocyfro-wych [4]. Zasoby bibliotek cyfrocyfro-wych obejmujące pozycje wydane po 1990 r. stanowią około 10% zbiorów [7].
Wiodącą rolę w otwartym publikowaniu dokumentów współczesnych (licencjo-nowanych) pełnią biblioteki cyfrowe uczelni technicznych. W ich zbiorach mamy do czynienia z opracowaniami monograficznymi prezentującymi wyniki badań oraz pod-ręcznikami. Specyfika studiów technicznych powoduje duże zapotrzebowanie wśród studentów na podręczniki, skrypty i inne materiały dydaktyczne. Zbiory współczesne
w bibliotekach cyfrowych uczelni technicznych stanowią do 35% zbiorów i proporcje te są korzystniejsze niż w innych bibliotekach [7].
Oryginalne rozwiązanie organizacyjne, jakie w 2010 r. wprowadzono na Politech-nice Lubelskiej, polegające na połączeniu działalności wydawniczej i biblioteki cy-frowej w ramach Ośrodka ds. Wydawnictw i Biblioteki Cycy-frowej dowodzi, że w ra-mach istniejących rozwiązań prawnych jest możliwe otwarte publikowanie najnowszych książek w bibliotece cyfrowej szkoły wyższej. Publikowanie to spełnia oczekiwania zarówno pracowników naukowych, jak i studentów.
BIBLIOTEKA CYFROWA POLITECHNIKI LUBELSKIEJ
Od początku swojego istnienia1 Biblioteka Cyfrowa Politechniki Lubelskiej two-rzyła zasób oparty na uczelnianych publikacjach naukowych i dydaktycznych. Zbiory biblioteki cyfrowej tworzą następujące kolekcje:
• Czasopisma,
• Historia nauki i techniki, • Historia Politechniki, • Konferencje, • Podręczniki, • Pomoce dydaktyczne, • Publikacje naukowe, • Rozprawy doktorskie.
Główne działania polegały na typowaniu najbardziej wartościowych, niezbędnych studentom pozycji oraz uzyskaniu zgody ich twórców na umieszczenie w bibliotece cyfrowej. Prowadzono równocześnie rozległą akcję promocyjną biblioteki cyfrowej wśród pracowników naukowych i studentów. Wskazywano, że dla niskonakładowych publikacji naukowych i dydaktycznych najbardziej efektywne jest opublikowanie książki oraz jej wersji elektronicznej w bibliotece cyfrowej [3].
Podstawą działania i uzyskiwania publikacji był osobisty kontakt oraz bezpośred-nie rozmowy z twórcami. W efekcie tych działań odsetek publikacji współczesnych w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Lubelskiej wynosi około 90%2 i jest jednym z najwyższych w Polsce.
W ramach prac nad tworzeniem zasobów biblioteki cyfrowej przedstawiono wła-dzom uczelni następujące propozycje:
_________
1Biblioteka Politechniki Lubelskiej rozpoczęła działalność w lutym 2008 r., wcześniej od lipca 2007 r. istniała jako kolekcja w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Warszawskiej.
• digitalizację najważniejszych publikacji naukowych i dydaktycznych,
• program aktywizacji twórców podręczników, zagwarantowanie środków na druk książek,
• wydawanie wszystkich nowych publikacji jednocześnie w wersji papierowej oraz elektronicznej,
• digitalizację prac doktorskich obronionych na Politechnice Lubelskiej.
Pierwszym kompleksowym rozwiązaniem dotyczącym publikowania elektronicz-nego było Zarządzenie nr R-10/2010 Rektora Politechniki Lubelskiej z dn. 11 marca 2010 r. w sprawie gromadzenia, opracowania i udostępniania przez Bibliotekę Poli-techniki Lubelskiej rozpraw doktorskich bronionych na Politechnice Lubelskiej. Zo-bowiązuje ono wszystkich doktorantów do umieszczenia w Bibliotece Cyfrowej Poli-techniki Lubelskiej tekstu rozprawy doktorskiej [10].
OŚRODEK DO SPRAW WYDAWNICTW I BIBLIOTEKI CYFROWEJ Zmiany znaczące dla Biblioteki Politechniki Lubelskiej nastąpiły na początku lip-ca 2010 r. Decyzją władz uczelni zostało rozwiązane Wydawnictwo Politechniki Lu-belskiej. Działalność wydawniczą podzielono między różne jednostki uczelni. Zadania organizacyjne i techniczne związane z wydawaniem publikacji naukowych i dydak-tycznych powierzono Bibliotece [11]. Planowany termin rozpoczęcia działalności wydawniczej ustalono na początek nowego roku akademickiego. Jednocześnie Biblio-teka otrzymała zadanie kompleksowego przygotowania koncepcji oraz szczegółowych rozwiązań dla tej działalności.
Najważniejsze strategiczne decyzje, jakie podjęto na początku prac nad szczegó-łowymi rozwiązaniami, to:
1. Rezygnacja z przejęcia aktywów i pasywów oraz pracowników Wydawnictwa Politechniki Lubelskiej.
2. Ścisłe połączenie wydawania książek z ich jednoczesnym publikowaniem w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Lubelskiej.
3. Powstanie w Bibliotece na prawach oddziału Ośrodka ds. Wydawnictw i Bi-blioteki Cyfrowej Politechniki Lubelskiej.
Między 1 lipca 2010 r. a 1 października 2010 r. przygotowano w Bibliotece Poli-techniki Lubelskiej projekty wszystkich dokumentów niezbędnych do prowadzenia działalności. Należały do nich:
1. Zakres obowiązków Ośrodka ds. Wydawnictw i Biblioteki Cyfrowej Politech-niki Lubelskiej.
2. Zasady publikowania przez Politechnikę Lubelską. Dokument kompleksowo reguluje podstawowe zasady publikowania monografii, podręczników i materiałów konferencyjnych zgłoszonych do planu wydawniczego, określa źródła finansowania
oraz określa obowiązki twórców. Zasady publikowania jednoznacznie wskazują na jednoczesne wydawanie książki i jej elektronicznej wersji w bibliotece cyfrowej oraz ustalają zasady dystrybucji dzieła.
3. Zasady funkcjonowania Rady Wydawniczej Politechniki Lubelskiej. Rada Wy-dawnicza jest powoływana zarządzeniem rektora [13] i jest organem doradczym i opiniodawczym w zakresie działalności wydawniczej Uczelni. Do zadań Rady nale-ży w szczególności:
• wytyczanie kierunków polityki wydawniczej Uczelni,
• opiniowanie rocznego planu wydawniczego na podstawie wniosków i propozycji autorów lub jednostek organizacyjnych Uczelni,
• zatwierdzanie procedury wydawniczej, zasad finansowania i dystrybucji wydaw-nictw,
• opiniowanie rocznego sprawozdania z działalności wydawniczej Uczelni, • inicjowanie działań zmierzających do rozwoju działalności wydawniczej Poli-techniki Lubelskiej.
W skład Rady Wydawniczej, której przewodniczącym jest prorektor ds. Nauki, wchodzą przedstawiciele każdego wydziału, dyrektor biblioteki, przedstawiciel Sa-morządu Studenckiego, przedstawiciel SaSa-morządu Doktorantów oraz kierownik Ośrodka ds. Wydawnictw i Biblioteki Cyfrowej Politechniki Lubelskiej jako sekre-tarz Rady.
4. Nowe wzory umów wydawniczych, według których twórcy przekazują wydaw-cy (Politechniki Lubelskiej) stosowne prawa do zwielokrotnienia utworu i udostępnie-nia go publicznie na wszystkich istniejących polach eksploatacji (także w bibliotece cyfrowej).
5. Wytyczne dla autorów, które regulują zasady typograficzne materiałów przygo-towywanych do druku.
6. Projekt nowej szaty graficznej dla monografii, podręczników oraz materiałów konferencyjnych (il. 1).
Przedstawione władzom uczelni rozwiązania zostały zaakceptowane i decyzją rektora rozpoczął działalność Ośrodek do spraw Wydawnictw i Biblioteki Cyfrowej Politechniki Lubelskiej na podstawie Zarządzenia Nr R–45/2010 Rektora Politechniki Lubelskiej z dn. 1 października 2010 r. w sprawie wprowadzenia Regulaminu organizacyjnego Biblioteki Politechniki Lubelskiej [12].
8 listopada 2010 r. Rektor powołał Radę Wydawniczą Politechniki Lubelskiej. Na pierwszym spotkaniu rozpoczęła ona prace nad przygotowaniem planu wydaw-niczego na 2011 r. Jednocześnie Rada podjęła najważniejsze decyzje dotyczące wy-sokości nakładów monografii i podręczników oraz finansowania podręczników aka-demickich. Rada Wydawnicza rekomendowała, aby podstawowe nakłady książek wynosiły:
• monografie – maksymalny nakład do 100 egz.,
Il. 1. Projekt okładki podręcznika
Ustalono także zasady dystrybucji, rozpowszechniania i podziału nakładów dla różnych kategorii książek:
• monografie – cały nakład dzielony jest według ustalonego algorytmu pomiędzy bibliotekę oraz autora i jego jednostkę organizacyjną. Egzemplarze biblioteki są prze-znaczone do rozpowszechniania bibliotecznego (egzemplarze obowiązkowe i wymia-na międzybiblioteczwymia-na),
• podręczniki – nakład po odjęciu egzemplarzy autorskich i egzemplarzy do roz-powszechniania bibliotecznego jest przeznaczony do sprzedaży.
Przyjęto zasadę, że w ramach rozpowszechniania bibliotecznego oprócz egzem-plarzy obowiązkowych po jednym egzemplarzu każdej publikacji będzie wysyłane do wszystkich politechnik.
ORGANIZACJA PRACY OŚRODKA
Ośrodek ds. Wydawnictw i Biblioteki Cyfrowej organizuje cały proces wydawni-czy od przyjęcia materiału do druku do odbioru książki z drukarni:
1. Redakcja książki jest oparta na pracy własnej autora bądź na zleceniach ze-wnętrznych (skład, łamanie, korekta, itp).
2. Korekta typograficzna książki jest wykonywana przez pracownika Ośrodka. 3. W Ośrodku przygotowywany jest projekt okładki oraz pierwsze cztery strony tytułowe.
4. Ośrodek wraz z Biurem Zamówień Publicznych organizuje przetarg na druk książek.
5. Ośrodek kontroluje proces druku oraz odbiór jakościowy. 6. Ośrodek organizuje podział i dystrybucję nakładu.
Fundamentalnym elementem rozpowszechniania bibliotecznego jest umieszczenie elektronicznej wersji książki w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Lubelskiej. Wszyst-kie książki są dostępne na zasadzie pełnego i nieograniczonego dostępu Open Access. Ośrodek do spraw Wydawnictw i Biblioteki Cyfrowej kompleksowo kataloguje książkę i dokument elektroniczny według ustalonego schematu:
1. Wprowadzenie metadanych publikacji do biblioteki cyfrowej. 2. Opublikowanie dokumentu w bibliotece cyfrowej.
3. Opis bibliograficzny książki w centralnym Katalogu NUKAT (wraz z wypeł-nionym odpowiednim polem, w którym znajduje się adres URL do wersji elektronicz-nej w bibliotece cyfrowej).
4. Kopiowanie opisu bibliograficznego z NUKAT do katalogu biblioteki.
Rozwiązanie takie powoduje, że do Oddziału Gromadzenia i Opracowania Zbio-rów Politechniki Lubelskiej trafiają książki już opracowane, podobnie jak do bibliotek współpracujących z NUKAT, do których są wysyłane egzemplarze na wymianę.
Do katalogów wszystkich bibliotek, które kopiują opisy bibliograficzne z NUKAT, wraz z metadanymi trafia hiperłącze. Dzięki temu wszyscy użytkownicy z poziomu katalogu lokalnego biblioteki mają bezpośredni dostęp do pełnego tekstu w Bibliotece Cyfrowej Politechniki Lubelskiej.
W ramach rozpowszechniania bibliotecznego książek Ośrodek prowadzi wymianę międzybiblioteczną, organizując wysyłkę egzemplarzy do bibliotek technicznych oraz egzemplarzy obowiązkowych.
ZAKOŃCZENIE
W okresie pierwszych trzech miesięcy funkcjonowania Ośrodka do spraw Wy-dawnictw i Biblioteki Politechniki Lubelskiej (01.10–31.12.2010) opublikowano 16 książek. Pełne teksty tych publikacji znajdują się w Bibliotece Cyfrowej Politech-niki Lubelskiej.
Do planu wydawniczego Politechniki Lubelskiej na 2011 r. autorzy zgłosili 71 książek, w tym 41 monografii, 27 podręczników i materiały z 3 konferencji. Należy
do tego dodać jeszcze nieznaną liczbę publikacji poza planem wydawniczym, które pojawią się podczas roku akademickiego.
Rada Wydawnicza postanowiła, że ze specjalnego funduszu celowego zostanie sfinansowany druk wszystkich zgłoszonych do planu wydawniczego podręczników. Finansowanie monografii rozłożone jest na różne źródła (środki własne jednostek organizacyjnych, granty, fundusz rozwoju kadry itp.).
Rozwiązanie organizacyjne, jakie przyjęto w Politechnice Lubelskiej, pokazuje, że w ramach istniejących rozwiązań prawnych można połączyć jednoczesne publikowa-nie książek oraz ich elektronicznych wersji w bibliotece cyfrowej. W przypadku ni-skonakładowych publikacji akademickich (monografii, podręczników, materiałów konferencyjnych) połączenie wersji tradycyjnej i elektronicznej jest niezastąpione dla powszechnego dostępu do tekstu oraz efektywnego i skutecznego rozpowszechniania jego treści.
Wprowadzenie planowanych rozwiązań legislacyjnych spowoduje zapewne, że w bibliotekach cyfrowych szkół wyższych będzie się pojawiać coraz więcej najnow-szych publikacji naukowych i dydaktycznych. Można także oczekiwać, że w przyszło-ści publikowanie książek w wersji tradycyjnej (drukowanych) i elektronicznej (Open Access) będzie standardem obowiązującym na wszystkich uczelniach w kraju.
LITERATURA
[1] Bendyk E., Nauka polska – płacz nad trumną, Polityka, 2008, nr 14, 32–37.
[2] Cape Town Open Education Declaration: Polish Translation [online], [dostęp 20.04.2011]. Dostępny w World Wide Web: <http://www.capetowndeclaration.org/translations/polish-translation>.
[3] Gajda J., Publikacja lokalna czy globalna? – wokół jednego przypadku, [w:] Przestrzeń
informacyj-na książki, J. Konieczinformacyj-na, S. Kurek-Kokocińska, H. Tadeusiewicz (red.), Wydawnictwo Biblioteka,
Łódź, 2009, 123.
[4] Hollender H., Strategia rozwoju bibliotek cyfrowych z uwzględnieniem zasad współpracy przy ich
tworzeniu, [w:] Praktyczne doświadczenia w zarządzaniu dostępem do bibliotek cyfrowych, XII
edy-cja konferencji z cyklu Digitalizaedy-cja Zasobów Informacyjnych, 17.01.2008 r., Warszawa, Centrum Promocji Informatyki, 2008, 156.
[5] Howorka B., Prawa autorskie pracownika szkoły wyższej, Forum Akademickie, 2009, nr 3, 21–23. [6] IFLA Statement on open access – clarifying IFLA’s position and strategy [online], [dostęp
20.04.2011]. Dostępny w World Wide Web:
<http,//www.ifla.org/files/hq/news/documents/ifla-statement-on-open-access.pdf>.
[7] Skubała E., Kazan A., Polskie biblioteki cyfrowe na platformie dLibra – zasób w kontekście
tworze-nia nowoczesnych kolekcji źródeł informacji dla nauk technicznych, [w:] Informacja dla nauki a świat zasobów cyfrowych, H. Ganińska (red.), Biblioteka Główna Politechniki Poznańskiej,
Po-znań, 2008, 22–33.
[8] Uwolnione czasopisma AGH, [w:] Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w
Krako-wie [online], [dostęp 20.04.2011]. Dostępny w World Wide Web:
<http,//agh.edu.pl/pl/aktualnosci/aktualnosci.html,i1104,0,vw,2194>.
[9] Wyniki badań naukowych mają być dostępne za darmo w sieci, [w:] Nauka w Polsce [online], [dostęp 20.04.2011]. Dostępny w World Wide Web:
<http,//www.naukawpolsce.pap.pl/palio/html.run?_Instance=cms_naukapl.pap.pl&_PageID=1&s=sza blon.depesza&dz=szablon.depesza&dep=380149&data=&lang=PL&_CheckSum=-1645798298>. [10] Zarządzenie Nr R-10/2010 Rektora Politechniki Lubelskiej z dnia 11 marca 2010 r. w sprawie
gromadze-nia, opracowania i udostępniania przez Bibliotekę Politechniki Lubelskiej rozpraw doktorskich bronionych na Politechnice Lubelskiej [online], [dostęp 2.05.2011]. Dostępny w World Wide Web:
<http,//www.pollub.pl/files/4/news/files/772_Zarzadzenie,Nr,R-10-2010.pdf>.
[11] Zarządzenie Nr R-34/2010 Rektora Politechniki Lubelskiej z dnia 1 lipca 2010 r. w sprawie zmian organizacyjnych w Politechnice Lubelskiej [online], [dostęp 2.05.2011]. Dostępny w World Wide Web: <http,//www.pollub.pl/files/4/news/files/746_Zarzadzenie,Nr,R-34-2010.pdf>.
[12] Zarządzenie Nr R-45/2010 Rektora Politechniki Lubelskiej z dnia 1 października 2010 r. w sprawie wprowadzenia Regulaminu organizacyjnego Biblioteki Politechniki Lubelskiej [online], [dostęp 2.05. 2011]. Dostępny w World Wide Web:
<http,//www.pollub.pl/files/4/news/files/734_Zarzadzenie,Nr,R-45-2010.pdf>.
[13] Zarządzenie Nr R-56/2010 Rektora Politechniki Lubelskiej z dnia 8 listopada 2010 r. w sprawie powołania Rady Wydawniczej Politechniki Lubelskiej [online], [dostęp 2.05.2011]. Dostępny w World Wide Web: < http,//www.pollub.pl/files/4/news/files/1568_Zarzadzenie,Nr,R-56-2010.pdf>.
A PUBLISHING HOUSE IN A LIBRARY – A DIGITAL LIBRARY IN A PUBLISHING HOUSE? THE CENTRE FOR PUBLISHING AND DIGITAL LIBRARY
OF LUBLIN UNIVERSITY OF TECHNOLOGY
As a result of organizational changes that occurred in 2010 at the Technical University of Lublin, the activity concerning the publication of research and teaching materials was located in the structure of the Library. The paper presents an original concept of functioning of the Center for Publishing and the Digital Library of the Lublin University of Technology. The small-circulation publishing model is based on the simultaneous publication of books and their electronic versions on the Internet. Key factors for the disse-mination of publications are copies of books, which are distributed to libraries of technical colleges and the electronic versions, which are located in the Lublin University of Technology Digital Library and are available without restriction, according to the principles of "Open Access".
Bożena Smentek
Biblioteka Główna Uniwersytetu Opolskiego