Cześć i prywatność są dobrami osobistymi najbardziej narażonymi na naruszenie w przypadku osób publicznych, zwłaszcza pełniących funkcje publiczne, dlatego też zostały wybrane przeze mnie jako dobra przykładowe, w odniesieniu do któ-rych prowadzić będziemy dalsze rozważania. Należy jednak najpierw przybliżyć ich sens.
Kodeks cywilny nie zawiera defi nicji dobra osobistego. Objaśniające istotę dóbr osobistych poglądy przedstawicieli doktryny przez długie lata rozciągnię-te były pomiędzy ujęciem subiektywistycznym a obiektywistycznym. W myśl pierwszego ujęcia, prezentowanego przez S. Grzybowskiego, dobra osobiste to „indywidualne wartości świata uczuć, stanu życia psychicznego człowieka”1, 1 S. Grzybowski, Ochrona dóbr osobistych według przepisów ogólnych prawa cywilnego,
natomiast zgodnie ze stanowiskiem drugim, reprezentowanym przez A. Szpuna-ra, dobra osobiste to wartości niemajątkowe, związane z osobowością człowie-ka, uznane powszechnie w danym społeczeństwie2.
Dominujące obecnie w poglądach doktryny obiektywizujące interpretacje dóbr osobistych zakładają niezależność określenia dobra osobistego i ustalenia jego naruszenia od subiektywnych doznań jednostki. Udzielenie ochrony praw-nej uzależniają jednak bądź to od normatywnego uznania wartości osobistej (obowiązywania przepisu prawnego stanowiącego podstawę normy chroniącej tę wartość), bądź to od społecznego uznania wartości osobistej (rozpowszech-nienia w społeczeństwie zapatrywań prawnych, moralnych, z których wynika jednoznaczna aprobata wartości)3. O ile w pierwszym wypadku możemy pokusić się o próbę ustalenia wzajemnej formalnej relacji dóbr osobistych, będącej po-chodną relacji (przede wszystkim hierarchicznej) przepisów odnoszących się do tych dóbr, o tyle w drugim wypadku jest to całkowicie wykluczone.
Artykuł 23 kodeksu cywilnego zawiera przykładowe wyliczenie dóbr osobi-stych człowieka, pozostających pod ochroną prawa cywilnego. Są to w szczegól-ności: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość na-ukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Przepisy kodeksu cywilnego nie wprowadzają wprost żadnej hierarchii dóbr osobistych – ustalenia w tym za-kresie są wyłącznie dziełem doktryny i orzecznictwa. Ponadto przykładowy cha-rakter powyższego katalogu oznacza, iż na listę dóbr osobistych mogą być przez doktrynę i orzecznictwo wciągane coraz to nowe dobra. Jak się jednak zarazem podkreśla4, występować mogą liczne wątpliwości co do relacji pomiędzy dobra-mi wydobra-mienionydobra-mi w art. 23, jak również podobra-między nidobra-mi a dobradobra-mi nowydobra-mi, które mogą stanowić jedynie bardziej uszczegółowione odmiany dóbr już istniejących bądź ich zmodyfi kowane kompleksy (tak przykładowo można mówić, iż na prawo do prywatności składają się między innymi połączone i szczególnie rozumiane wyliczone już w art. 23 wolność, cześć, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania).
Cześć człowieka obejmuje aspekt wewnętrzny (godność osobistą, wiążącą się z poczuciem własnej wartości) oraz zewnętrzny (dobrą sławę, wiążącą się z opi-nią innych ludzi). Dla nas (i polityków) bardziej interesująca jest dobra sława. Do jej naruszenia może dojść poprzez sformułowania różnego rodzaju wypowiedzi 2 A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979, s. 106.
3 Zob. B. Gawlik, Ochrona dóbr osobistych. Sens i nonsens koncepcji tzw. Praw
podmioto-wych osobistych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” 1985, z. 41, s. 125.
4 Zob. M. Pazdan [w:] System prawa cywilnego, t. 1, Prawo cywilne: część ogólna, red. M. Sa an, Warszawa 2007 (rozdz. XVI: Dobra osobiste i ich ochrona, s. 1119 i n.).
dyfamujących, które tradycyjnie5 dzieli się na wypowiedzi oceniające oraz wypo-wiedzi co do faktów.
Ocena bezprawności wypowiedzi oceniających zależna jest od jej formy – wy-powiedź taka będzie bezprawna, gdy zawarte w niej będą zwroty powszechnie uznane za obraźliwe, znieważające, wulgarne bądź też, gdy wypowiedź, pozornie akceptowalna ze względu na formę, zawierać będzie treści pozwalające po stro-nie jej autora stwierdzić animus iniurandi, wolę zstro-nieważenia. Swoboda krytyki i wypowiadania swych poglądów jest bowiem limitowana prawami krytykowa-nego. Doskonałą ilustracją tej tezy jest orzeczenie Sądu Najwyższego6, w myśl którego „krytyka jest działaniem społecznie pożytecznym i pożądanym, jeżeli podjęta została w interesie społecznym, jeżeli jej celem nie jest dokuczenie innej osobie oraz jeżeli ma cechy rzetelności i rzeczowości”.
Bezprawność wypowiedzi co do faktów wbrew pozorom wcale nie jest uza-leżniona wyłącznie od prawdziwości bądź fałszywości powoływanych faktów – istotne są także intencje osoby przytaczającej określone fakty. W tym miejscu należy przywołać orzeczenie Sądu Najwyższego, zgodnie z którym „za bezpraw-ne, w rozumieniu art. 24 § 1 k.c., nie może być uznane opublikowanie materiału prasowego naruszającego dobra osobiste, gdy okaże się, że zawiera on informa-cje nieprawdziwe, jeżeli dziennikarz, działając w obronie uzasadnionego interesu społecznego, zachował szczególną staranność i rzetelność przy zbieraniu i wy-korzystaniu tego materiału. Bezprawnym bowiem nie jest działanie wypełniają-ce obowiązki nałożone przez ustawę. Działanie dziennikarza, które nie jest bez-prawne, nie może zaś powodować jego odpowiedzialności za naruszenie dóbr osobistych (art. 24 k.c.)” 7.
Ocena intencji należy do Sądu, a uzależniona jest od okoliczności – z pozo-ru neutralne pytanie o iloraz inteligencji może wynikać ze szczerej ciekawości, a może też zawierać wyraźną suges ę, iż pytający uważa pytanego za kretyna.
Prawo do prywatności ujmowane jest na różne sposoby8, z których najbar-dziej dla nas istotne wydaje się ujęcie prywatności jako prawa do pozostawienia w spokoju, zabezpieczenie od ingerencji innych ludzi, a także ujęcie prywatno-ści jako autonomii informacyjnej, rozumianej jako swoboda selekcji i udostęp-niania innym informacji o swoim życiu. Wagę ochrony prywatności podkreśla fakt zagwarantowania tego prawa w Konstytucji. Odnoszący się do tego prawa art. 47 Konstytucji pozwala także na wyodrębnienie trzech sfer życia, będących 5 Ibidem, s. 1122.
6 Orzeczenie SN z 19.09.1968 r., OSN 1968, poz. 200.
7 Wyrok SN z dnia 14.05.2003 r., sygn. I CKN 463/01, OSP 2004/2/22, Biul. SN 2003/11/11.
8 Wyczerpującą prezentację sposobów pojmowania prawa do prywatności, a także analizę jego treści przedstawia J.D. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie prywatności osób publicznych
przedmiotem ochrony: życie prywatne (sprawy z kręgu bliskich znajomych i przy-jaciół); życie rodzinne; życie osobiste.