Jeżeli jest więcej niż jeden spadkobierca, to z chwilą otwarcia spadku powstaje między nimi wspólność majątku spadkowego. Spadkobiercy mają udziały w tym majątku (udziały spadkowe) oraz w każdym przed-miocie spadkowym. W czasie trwania wspólności żaden spadkobierca nie może bez zgody pozostałych samodzielnie rozporządzać przed-miotami spadkowymi lub udziałami w nich. Ograniczeniom podlega również zarządzanie majątkiem. Wspólność majątku spadkowego trwa do chwili działu spadku.
Co do zasady, dział spadku polega na rozdysponowaniu przed-miotów spadkowych w taki sposób, że każdy z nich zostaje przyznany określonemu spadkobiercy jako jego wyłączna własność lub inne wy-łączne prawo. Możliwe jest również przyznanie określonego przedmio-tu dwóm lub więcej spadkobiercom na zasadzie współwłasności lub innego współuprawnienia.
Jak już zostało wyżej opisane, zapisy wyczerpujące prawie cały majątek spadkowy są, w razie wątpliwości, traktowane jako spadek (zapisobiercy są wówczas traktowani jako spadkobiercy), z uwzględ-nieniem, w miarę możliwości, woli spadkodawcy co do sposobu działu spadku.
Dział spadku nie jest obowiązkowy, jednak jego brak może dopro-wadzić do wielu komplikacji, które narastają w miarę upływu czasu.
Dotyczy to m.in. rozliczania nakładów na utrzymanie rzeczy, wyna-grodzenia za jej używanie lub przechowywanie, czy przechodzenia udziałów spadkowych na dalszych spadkobierców na skutek śmierci dotychczasowych spadkobierców.
Dział spadku można przeprowadzić na podstawie umowy spad-kobierców (umowny dział spadku) lub na podstawie orzeczenia sądu (sądowy dział spadku). Do przeprowadzenia umownego działu spad-ku konieczny jest udział wszystkich spadkobierców. W braspad-ku zgody któregokolwiek z nich taki dział spadku nie jest możliwy, jednak każ-dy ze spadkobierców jest uprawniony do złożenia w sądzie wniosku o dział spadku i nie potrzebuje do tego zgody pozostałych. Sądowy dział spadku może być dokonany także na podstawie zgodnego wnio-sku spadkobierców co do sposobu zniesienia współwłasności.
Jeżeli dział spadku obejmuje nieruchomość, projektowany sposób podziału nieruchomości na części powinien być zaznaczony na planie sporządzonym według zasad obowiązujących przy oznaczaniu nie-ruchomości w księgach wieczystych (art. 621 k.p.c.. Jeżeli projekt zo-stał prawidłowo sporządzony, nie sprzeciwia się prawu ani zasadom współżycia społecznego, ani też nie narusza w sposób rażący interesu osób uprawnionych, sąd wyda postanowienie odpowiadające treści wniosku.
Jakie są koszty związane z podziałem spadku?
Koszt sądowego działu spadku jest niższy niż koszt działu umownego w formie aktu notarialnego.
Koszt sądowego działu spadku to głównie opłata sądowa, która wynosi:
500 zł – od wniosku o dział spadku,
300 zł – jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spadku,
1000 zł – od wniosku o dział spadku, połączony ze zniesieniem współwłasności20,
600 zł – od wniosku, jeżeli zawiera on zgodny projekt działu spad-ku i zniesienia współwłasności.
W razie sporu między spadkobiercami co do wartości przedmiotu spadkowego, koszty sądowe mogą ulec zwiększeniu o wynagrodzenie rzeczoznawcy majątkowego, którego wysokość zależy od skompliko-wania wyceny. Przy wycenie nieruchomości należy liczyć się koszta-mi, które mogą wynosić ok. 1000-2000 zł.
Forma umowy o dział spadku jest dowolna, o ile dział spadku nie obejmuje przedmiotu, którym można rozporządzać tylko w spe-cjalnej formie (np. przeniesienie własności nieruchomości wymaga aktu notarialnego). W takim przypadku konieczne jest zachowanie
20 Chodzi o współwłasność, która wynika z innego tytułu, niż dziedziczenie, np. małżonek spadkodawcy może mieć udział we współwłasności, na którą składa się a) 1/2 części współwłasności, ponieważ taki udział miał we wspól-nym majątku małżeńskim przed śmiercią spadkodawcy, oraz b) ułamkowy udział w pozostałej 1/2 części z tytułu dziedziczenia, taki sam jak jego udział spadkowy.
takiej formy, jednak nawet wówczas, gdy specjalna forma umowy nie jest obowiązkowa, wskazane jest zlecenie notariuszowi sporządzenia umowy działowej, ze względu na jego profesjonalizm w tej dziedzinie, szczególnie wtedy, gdy stan spadku jest skomplikowany.
Maksymalna stawka taksy notarialnej jest zależna od wartości majątku podlegającego działowi i wynosi przy jego wartości:
do 3000 zł: 100 zł;
powyżej 3000 zł do 10 000 zł – 100 zł + 3% od nadwyżki powyżej 3000 zł;
powyżej 10 000 zł do 30 000 zł – 310 zł + 2% od nadwyżki powyżej 10 000 zł;
powyżej 30 000 zł do 60 000 zł – 710 zł + 1% od nadwyżki powyżej 30 000 zł;
powyżej 60 000 zł do 1 000 000 zł – 1010 zł + 0,4% od nadwyżki powyżej 60 000 zł;
powyżej 1 000 000 zł do 2 000 000 zł – 4770 zł + 0,2% od nadwyżki powyżej 1 000 000 zł;
powyżej 2 000 000 zł – 6770 zł + 0,25% od nadwyżki powyżej 2 000 000 zł, nie więcej jednak niż 10 000 zł, a w przypadku czynności dokonywanych pomiędzy osobami zaliczonymi do I grupy podatkowej, w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 28 lipca 1983 r. o podatku od spadków i darowizn, nie więcej niż 7500 zł.
Do powyższych kwot dolicza się 23% VAT.
Jakie najistotniejsze kwestie należy uwzględnić w dziale spadku?
Poniżej wymienione są najistotniejsze kwestie, które należy uwzględnić w dziale spadku, jeżeli ma on być kompletny i zabezpieczać dobrze interesy spadkobierców. W sądowym dziale spadku będą one uwzględ-nione przez sąd z urzędu.
1. Podział całości lub części spadku.
Sądowy dział spadku powinien obejmować cały spadek, ale z ważnych powodów może zostać ograniczony do części spadku.
Sądowy częściowy dział spadku może nastąpić np. z tego po-wodu, że w skład spadku wchodzi przedsiębiorstwo.
Jeżeli sądowy dział spadku obejmuje przedsiębiorstwo, należy uwzględnić potrzebę kontynuacji prowadzonej w nim dzia-łalności gospodarczej, chyba że spadkobiercy oraz małżonek spadkodawcy, któremu przysługuje udział w przedsiębior-stwie, nie osiągnęli porozumienia co do kontynuacji tej dzia-łalności (art. 10381 k.c.).
W przypadku umownego działu spadku strony mogą swobod-nie decydować czy podzielą cały spadek, czy jego część. Jeże-li przeprowadzą dział częściowy, reszta spadku może zostać podzielona później, według wyboru spadkobierców w trybie umownym lub sądowym.
2. Ustalenie składu i wartości spadku.
W tym celu może być przydatny wykaz inwentarza, a jeżeli stan spadku jest skomplikowany, wiele przedmiotów wchodzi w jego skład lub oszacowanie ich wartości jest trudne lub wy-maga fachowej wiedzy, to niezbędny będzie prawdopodobnie spis inwentarza.
Bardzo ważną kwestią jest obliczenie wartości stanu czynnego spadku, czyli kwoty aktywów pomniejszonej o kwotę długów.
Bez tego nie będzie faktycznie możliwe korzystanie z ograni-czenia odpowiedzialności za długi spadkowe (dobrodziejstwo inwentarza).
3. Rozliczenie nakładów i wydatków poniesionych na przedmioty spadkowe przez poszczególnych spadkobierców, wynagrodze-nia należne im za przechowanie rzeczy lub pobranych korzyści z tych przedmiotów (np. gdy spadkobierca udostępnił rzecz osobie trzeciej do odpłatnego używania).
4. Rozliczenie długów spadkowych spłaconych przez spadkobierców.
5. Zaliczenie darowizn i zapisów windykacyjnych na schedę spadkową. Więcej na ten temat w dalszej części niniejszego rozdziału.
6. Sposób podziału:
a) podział fizyczny: przyznanie poszczególnych przedmiotów spadkobiercom lub podział wszystkich albo niektórych przed-miotów, jeżeli nadają się do podziału, np. nieruchomość, pie-niądze, wierzytelność pieniężna.
Podział rzeczy nie będzie możliwy, jeżeli byłby sprzeczny z przepisami ustawy lub ze społeczno-gospodarczym przezna-czeniem rzeczy albo pociągałby za sobą istotną zmianę rzeczy lub znaczne zmniejszenie jej wartości (np. koń wyścigowy).
b) Przyznanie przedmiotów spadkowych jednemu lub kilku spadkobiercom, z obowiązkiem spłaty pozostałych; spłaty są dokonywane przez spadkobierców, którzy otrzymali przedmio-ty o wartości wyższej niż ich scheda (czyli należna im część majątku spadkowego) na rzecz spadkobierców, którzy nic nie otrzymali albo otrzymali mniej niż ich scheda.
c) Sprzedaż przedmiotów spadkowych – wszystkich lub niektó-rych – i podział sumy uzyskanej ze sprzedaży; metoda ta znaj-dzie zastosowanie, jeżeli rzeczy nie da się poznaj-dzielić albo żaden ze spadkobierców nie chce jej przejąć; w sądowym dziale spad-ku sprzedaż odbywa się w drodze licytacji komorniczej.