konkretnych osób?
Tak, może. Służą do tego dwa instrumenty prawne: zapis windykacyj-ny oraz zapis zwykły. Jednak różnią się one zasadniczo.
17 P. Księżak, dz. cyt., s. 151.
Zapis windykacyjny
Zapis windykacyjny jest jednym z dwóch instrumentów prawnych, umożliwiających spadkodawcy zadysponowanie określonymi przed-miotami na rzecz oznaczonych osób. Jest postanowieniem testamen-towym, w którym spadkodawca postanawia, że oznaczona osoba na-bywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (art. 9811 k.c.).
Zapis windykacyjny wymaga formy aktu notarialnego. W jednym akcie notarialnym może się znaleźć zarówno zapis windykacyjny, jak i inne postanowienia testamentowe, w tym powołanie spadkobierców.
Osobę, dla której uczyniono zapis windykacyjny nazywa się pisobiercą albo zapisobiercą windykacyjnym, dla odróżnienia od za-pisobiercy zwykłego, czyli osoby, na rzecz której dokonano zapisu zwykłego.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:
1. rzecz oznaczona co do tożsamości (zindywidualizowana);
2. zbywalne prawo majątkowe;
3. przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne;
4. ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności.
Zapisobierca windykacyjny nabywa przedmiot zapisu z chwilą ot-warcia spadku (tj. z chwilą śmierci spadkodawcy), bez potrzeby podej-mowania w tym celu jakichkolwiek czynności. Natomiast zapisobier-ca zwykły nabywa przedmiot zapisu (zwykłego) dopiero wtedy, gdy spadkobierca przeniesie na niego prawo do tego przedmiotu. W obu przypadkach odrębną kwestią jest wydanie zapisobiercy przedmiotu zapisu przez osobę, która jest w jego posiadaniu.
Przedmiotem zapisu windykacyjnego nie mogą być prawa nie-zbywalne (takie jak użytkowanie, służebność osobista i niektóre wie-rzytelności – patrz art. 509 k.c.). Zapis windykacyjny nie może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (to go m.in. od-różnia od zapisu zwykłego). W odniesieniu do przyjęcia i odrzucenia zapisu windykacyjnego stosuje się odpowiednio przepisy o przyjęciu i odrzuceniu spadku.
Nie ma ograniczenia co do wartości przedmiotów, które są za-pisane windykacyjnie. Zapisy windykacyjne mogą obejmować cały majątek.
Z uwagi na to, że zapis windykacyjny może obejmować wyłącz-nie rzecz określoną co tożsamości (zindywidualizowaną), przedmiot zapisu musi być w testamencie opisany w sposób umożliwiający jego identyfikację. Formalności tych musi dopilnować notariusz sporządza-jący akt notarialny.
Przykład zapisu windykacyjnego w testamencie:
„Elżbieta Nowak postanawia, że z chwilą otwarcia spadku po niej, tytułem zapisu windykacyjnego córka Elżbieta Nowak--Kowalska nabędzie nieruchomość oznaczoną jako działka ewi-dencyjna numer…, o obszarze…, położoną w…, przy ulicy…, objętą księgą wieczystą…”.
„Mojemu mężowi, Stanisławowi Nowakowi, zapisuję windyka-cyjnie swoje mieszkanie przy ul. ………….. nr 12 lok. 10 w War-szawie, dla której Sąd Rejonowy dla Warszawy Mokotowa pro-wadzi księgę wieczystą numer………, a mojemu synowi Rafałowi Nowakowi – samochód marki Toyota nr rejestracyjny ………….”.
Zapis zwykły
Zapis zwykły jest postanowieniem testamentowym, w którym spad-kodawca zobowiązuje spadkobiercę do spełnienia określonego świad-czenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby. Osobę, na której rzecz uczyniono zapis zwykły, nazywa się zapisobiercą albo zapisobiercą zwykłym, dla odróżnienia od zapisobiercy windykacyjnego.
Skutek zapisu zwykłego polega na tym, że spadkobierca obcią-żony zapisem jest zobowiązany do jego wykonania, a zapisobierca ma prawo tego żądać. Zapis zwykły, w odróżnieniu od zapisu windyka-cyjnego, nie powoduje automatycznego nabycia żadnego przedmiotu przez zapisobiercę.
Zapis zwykły może być zawarty tylko w testamencie, inaczej bę-dzie nieważny. Jego przedmiotem może być świadczenie o charakterze majątkowym. W odróżnieniu od zapisu windykacyjnego, przedmiotem zapisu zwykłego może być zarówno rzecz określona co do tożsamości, jak i rzecz określona co do gatunku (w tym określona przez spadko-dawcę kwota). Przykładowo, przedmiotem zapisu zwykłego może być:
• przeniesienie własności nieruchomości,
• przeniesienie własności innej rzeczy, np. samochodu, obrazu,
• zapłata pieniężnej kwoty,
• wykonanie dzieła, np. remont mieszkania,
• renta,
• umorzenie długu.
Spadkodawca może obciążyć zapisobiercę tzw. dalszym zapisem zwykłym. W takim wypadku zapisobierca z jednej strony będzie miał prawo do otrzymania przedmiotu zapisu od spadkobiercy, a z drugiej będzie zobowiązany do wykonania dalszego zapisu na rzecz dalszego zapisobiercy. Przedmiot zapisu zwykłego i przedmiot zapisu dalszego nie muszą być takie same.
Zapis zwykły, w tym dalszy zapis, jest odwołalny, tak jak cały testament lub którekolwiek z jego postanowień.
Podobnie jak przy dziedziczeniu spadku może być tak, że osoba, na której rzecz został uczyniony zapis nie chce lub nie może być zapi-sobiercą. Wówczas obciążony zapisem zostaje zwolniony od obowiąz-ku jego wykonania. Powinien jednak wykonać dalsze zapisy, chyba że spadkodawca w testamencie zwolnił go z tego obowiązku.
Jeżeli zapisobierca nie chce przyjąć przedmiotu zapisu, powinien zwolnić z obowiązku osobę obciążoną zapisem. Najlepiej jeżeli zrobi to wyraźnie, w drodze odpowiedniego oświadczenia złożonego ta-kiej osobie, np. o treści „zwalniam cię z obowiązku wykonania zapisu uczynionego na moją rzecz” albo „nie chcę być zapisobiercą”. Może też odmówić przyjęcia przedmiotu zapisu, co także będzie skutkowało zwolnieniem z obowiązku wykonania zapisu.
Co oznacza określenie „nie może być zapisobiercą” – zobacz rozdział dotyczący dziedziczenia ustawowego, w którym omówiona
została sytuacja, kiedy spadkodawca powołany w testamencie nie chce lub nie może dziedziczyć. Uwagi tam zamieszczone mają analogiczne zastosowanie do zapisobiercy.
W przeciwieństwie do postanowienia o powołaniu spadkobiercy lub zapisobiercy windykacyjnego, zapis zwykły może być uczyniony pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
Przykład zapisu zwykłego:
„Ustanawiam zapis na rzecz mojego syna A, zobowiązując spad-kobiercę B do przeniesienia na niego własności mojego samo-chodu osobowego marki Toyota, numer rejestracyjny...”.
Zapisobierca obciążony obowiązkiem wykonania dalszego zapisu może zwolnić się od tego obowiązku także w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiercy przeniesienia praw otrzy-manych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie.
Odpowiedzialność za wykonanie zapisu zwykłego
Zapisobierca kieruje swoje roszczenie o wykonanie zapisu testamen-towego bezpośrednio do spadkodawcy. W braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocz-nie po ogłoszeniu testamentu, jednak zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wy-konania zapisu przez spadkobiercę.
Zapis może obciążać jednego, kilku lub wszystkich spadkobierców.
Jeżeli spadkodawca nie rozstrzygnął tego w testamencie, zapis obcią-ża wszystkich spadkobierców w stosunku do wielkości ich udziałów spadkowych. Spadkobiercy obowiązani do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku mogą żądać stosunkowego zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń.
Jeżeli spadkobierca zobowiązany do zaspokojenia roszczenia z ty-tułu zachowku sam jest uprawniony do zachowku, może on żądać zmniejszenia zapisów zwykłych i poleceń w takim stopniu, ażeby po-został mu jego własny zachowek.
Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem pięciu lat.
Termin ten liczy się od dnia, w którym zapisobierca mógł najwcześniej domagać się wykonania zapisu. Do zapisu zwykłego stosuje się odpo-wiednio18 przepisy o powołaniu spadkobiercy, o zdolności do dziedzi-czenia i o niegodności omawiane wyżej.
Jeżeli spadkodawca przeznaczył oznaczonej osobie w testamencie poszczególne przedmioty majątkowe, które wyczerpują prawie cały spadek, osobę tę poczytuje się w razie wątpliwości nie za zapisobiercę, lecz za spadkobiercę powołanego do całego spadku. Jeżeli takie roz-rządzenie testamentowe zostało dokonane na rzecz kilku osób, osoby te poczytuje się w razie wątpliwości za powołane do całego spadku w częściach ułamkowych, które odpowiadają stosunkowi wartości przeznaczonych im przedmiotów.