Teoria kapitalizmu kognitywnego, która analizuje ciągłość charakterystycz-nych dla gospodarki kapitalistycznej relacji podporządkowania i wyzysku siły ro-boczej w „gospodarce opartej na wiedzy”6, stała się już szeroko dyskutowaną, choć
4 M. Hardt: Dobro wspólne a komunizm. Przeł. K. Szadkowski. „Praktyka Teoretyczna” 2010, nr 1, s. 145.
5 M. Hardt, A. Negri: Rzecz-pospolita..., s. 77.
6 A. Corsani, P. Dieuaide, M. Lazzarato, J.-M. Bonnier, Y. Moulier-Boutang, B. Paulré, C. Vercel-lone: Le capitalisme cognitif comme sortie de la crise du capitalisme industriel. Un programme du recher-ché. 2001. www.utc.fr/oi2/Textes_support_interventions/Paulr%E9%20et%20alii%20-%20Le%20 capitalisme%20cognitif%20comme%20sortie%20de%20la%20crise%20du%20capitalisme%20indu-striel-%20CAPITALC.PDF (dostęp: 10.12.2016).
z pewnością nie bezkrytycznie przyjmowaną, perspektywą7 analizy zachodzących transformacji społeczeństw rozwiniętych oraz globalnego systemu ekonomicz-nego. Transformacje te sięgają lat siedemdziesiątych XX wieku i związane były z końcem powojennego modelu rozwoju kapitalizmu przemysłowego oraz pań-stwa dobrobytu, przy czym często zmiany te ogólnie określa się jako przejście od fordyzmu do postfordyzmu8. Analiza tej nowej „wielkiej transformacji” – kryzysu powojennego kapitalizmu przemysłowego oraz miniaturyzacyjnej rewolucji tech-nologicznej – była przedmiotem licznych teorii społecznych badających „infor-macjonizm”, „gospodarkę opartą na wiedzy”, głoszących nastanie „społeczeństwa sieci” czy wręcz „końca pracy” oraz historii. Teoria kapitalizmu kognitywnego, rozwijana od początku XXI wieku, analizuje te zmiany w odniesieniu do kryzy-sów „gospodarki opartej na wiedzy”, ich strukturalnego powiązania z innymi kry-zysami późnego kapitalizmu (w szczególności z obecnym kryzysem finansowym) oraz szerzących się zjawisk outsourcingu, offshoringu, prekaryzacji zatrudnienia oraz pogarszania się ekonomicznej sytuacji nie tylko „kognitariatu”, lecz również pracowników innych sektorów gospodarki. Teoretyczne korzenie teorii kapitali-zmu kognitywnego sięgają przede wszystkim postoperaistycznej teorii pracy nie-materialnej i biopolitycznej.
Rozwijane od początku lat dziewięćdziesiątych pojęcie pracy niematerialnej9 stanowiło odpowiedź nieortodoksyjnych marksistów, określanych często jako
„autonomiści”10, na rozwój sektora usług oraz „przemysłów kreatywnych”, które
7 Teoria kapitalizmu kognitywnego krytykowana jest najczęściej za przywiązywanie zbyt dużej wagi do roli pracy kognitywnej i pomijanie innych, mniej technologicznie rozwiniętych, sektorów pracy i pro-dukcji (zob. G. Caffentzis, S. Federici: Uwagi o edu-factory i kapitalizmie kognitywnym. W: Edu-factory.
Samoorganizacja i opór w fabrykach wiedzy. Red. J. Sowa, K. Szadkowski. Kraków 2011, s. 152–165), które to zarzuty wywodzą się z dawniejszych dyskusji wokół pojęcia „praca niematerialna” (G. Caffent-zis: The End of Work or the Renaissance of Savery? A Critique of Rifkin and Negri. Referat wygłoszony na konferencji „Globalization from Below”. 6–8 lutego 1998. Duke University. www.ecn.org/finlandia/
autonomia/theend.txt; dostęp: 10.12.2016). Wśród teoretyków bliskich teorii kapitalizmu kognitywne-go wyróżniają się zarzuty założyciela P2P Foundation Michela Bauwensa, który zamiast o „kapitalizmie kognitywnym” woli mówić o „kapitalizmie netarchicznym”, mającym czerpać wartość dodatkową nie tyle z pracy „masowej inteligencji”, lecz przede wszystkim z pracy w sieciach peer-to-peer (M. Bauwens, V. Kostakis: Network Society and Future Scenarios for a Collaborative Economy. New York 2014). Nie-mniej najczęstszą i zdecydowanie najsłabszą linią krytyki jest ta, która nie odróżnia teorii kapitalizmu kognitywnego od koncepcji końca pracy, nastania klasy kreatywnej czy różnych wersji „nowego kapitali-zmu” (wśród polskich publikacji zob. A. Szahaj: Kapitalizm drobnego druku. Warszawa 2014).
8 Zob. Post-Fordism: A Reader. Red. A. Amin. Oxford 1994.
9 M. Lazzarato, A. Negri: Travail immatériel et subjectivité. „Futur Antérieur” 1991, nr 6, s. 86–89; M. Lazzarato: Praca niematerialna. Przeł. Ł. Biskupski. W: Robotnicy opuszczają miejsca pra-cy. Red. J. Sokołowska. Łódź 2010, s. 79–99.
10 S. Brouillette: Creative Labor. „Mediations. Journal of the Marxist Literary Group” 2009, t. 24, nr 2.
nadały właściwość pracy najemnej rodzajom działalności wcześniej uznawanym za pracę twórczą, aktywność artystyczną itd. W słynnej książce Imperium Michael Hardt i Antonio Negri11 jako pracę niematerialną ujęli również pracę opartą na przetwarzaniu informacji i obsłudze maszyn obliczeniowych, łącząc koncepcję pracy niematerialnej z postoperaistycznymi dyskusjami nad Marksowskim poję-ciem intelektu powszechnego12. W efekcie krytyki pracy niematerialnej jako po-mijającej pracę ciała, afektów, pracę opiekuńczą i reprodukcyjną13, Hardt i Negri zaproponowali termin „praca biopolityczna”14, która miała obejmować wszystkie efekty produkcji społecznego bios.
Większość pierwszych tekstów poświęconych kapitalizmowi kognitywnemu15 została opublikowana na początku XXI wieku, a więc już po kryzysie dotcomów i „nowej ekonomii”, a dalsze publikacje powstawały w trakcie kolejnego cyklu akumulacji (od 2003 do 2007 roku) oraz kryzysu finansowego (2007 rok). Dzię-ki temu teoretycy kapitalizmu kognitywnego byli w stanie ukazać strukturalną zależność między „gospodarką opartą na wiedzy” a kolejnymi fazami akumulacji kapitału finansowego.
Carlo Vercellone, jeden z głównych teoretyków kapitalizmu kognitywnego, w opublikowanym w 2005 roku referacie The Hypothesis of Cognitive Capitalism postulował odejście od neoklasycznych teorii „ekonomii opartej na wiedzy”, ba-zujących na endogenicznym modelu wzrostu gospodarczego, a także od wszelkich modeli ograniczających analizę transformacji społecznej do rewolucji informatycz-nej16. Zamiast tego Vercellone podkreślał, że kapitalizm kognitywny oznacza nowy
11 M. Hardt, A. Negri: Imperium. Przeł. A. Kołbaniuk, S. Ślusarski. Warszawa 2005.
12 P. Virno: Quelques notes à propos du general intellect. „Futur Antérieur” 1992, nr 10, s. 45–53.
13 L. Fortunati: Immaterial Labor and Its Machinization. „ephemera” 2007, nr 7(1), s. 139–157.
14 M. Hardt, A. Negri: Rzecz-pospolita...
15 T. Terranova: Free Labor: Producing Culture for the Digital Economy, „Social Text” 2000, nr 63, s. 33–58; A. Corsani, P. Dieuaide, M. Lazzarato, J.-M. Bonnier, Y. Moulier-Boutang, B. Paulré, C. Vercellone: Le capitalisme cognitif...; Lessico postfordista. Dizionario di idee della mutazione. Red.
A. Zanini, U. Fadini. Milano 2001; Ch. Marazzi: Capital and Language: From the New Economy to the War Economy. Przeł. G. Conti. Los Angeles 2008 [2002]; Sommes-nous sortis du capitalisme indus-trielle? Red. C. Vercellone. Paris 2003.
16 Vercellone nie czyni rozróżnień w ramach krytykowanych przez niego teorii gospodarki opartej na wiedzy. Można jednak pokazać, że z jednej strony chodzi o klasyczne sformułowanie znaczenia sektora B&R oraz inwestycji w innowacyjność, które pojawia się raporcie OECD z 1996 roku (zob.
Employment and Growth in the Knowledge-Based Economy. Red. D. Foray, B.-A. Lundvall. Paris 1996), z drugiej zaś o wszelkie teorie technologicznego determinizmu w rodzaju klasycznego już neoschum-peterianizmu (Ch. Freeman, C. Perez: Structural crisis of adjustment, business cycle and investment behaviour. W: Technical Change and Economic Theory. Red. G. Dosi i in. London 1988), łączącego po-jęcie innowacji Schumpetera oraz teorię cykli Kondratieva. Moulier-Boutang umieszcza między tymi dwoma podejściami również teorię społeczeństwa sieci.
historyczny etap procesu akumulacji kapitału oraz nowy stosunek między kapita-łem a pracą. Choć relacja ta według Vercellonego od zawsze wyznaczana była przez tych, którzy kontrolują organizację pracy oraz produktywną wiedzę („duchowe siły produkcji”17), to trzeci etap historycznego procesu akumulacji kapitału (po kapitalizmie merkantylistycznym oraz kapitalizmie przemysłowym) charaktery-zuje się przede wszystkim nowym stosunkiem żywej wiedzy do martwej wiedzy18. Produktywny rodzaj wiedzy nie jest już oddzielany od pracujących podmiotowości w postaci systemu maszyn oraz narzucanego podziału pracy i jej organizacji, lecz jest inherentny samym tym podmiotowościom, (współ)pracującym w sieciach ko-munikacji. Stąd mowa u niego o rozproszonej inteligencji (dalej określimy ją rów-nież terminem „intelekt powszechny”) jako nowej postaci produktywnej wiedzy.